Tekst źródłowy strony Ukraina

{{Inne znaczenia|współczesnego państwa|[[Ukraina (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Państwo infobox
 |nazwa                  = Ukraina
 |nazwa oryginalna       = {{k|uk|Україна}} (Ukrajina)
 |dopełniacz nazwy       = Ukrainy
 |lata istnienia         = 
 |herb                   = Lesser Coat of Arms of Ukraine.svg
 |godło                  = 
 |flaga                  = Flag of Ukraine.svg
 |dewiza                 = 
 |hymn                   = [[Hymn Ukrainy|Ще не вмерла України]]<br />(Jeszcze nie umarła Ukrainy ni chwała, ni wola)
 |hymn audio             = National anthem of Ukraine, instrumental.oga
 |ustrój polityczny      = [[System semiprezydencki|republika półprezydencka]]
 |konstytucja            = [[Konstytucja Ukrainy]]
 |stolica                = [[Kijów]]
 |data powstania         = 24 sierpnia 1991
 |data likwidacji        = 
 |władca                 = 
 |prezydent              = [[Wołodymyr Zełenski]]
 |premier                = [[Denys Szmyhal]]
 |powierzchnia           = 603 700 km²{{odn|Podhorodecki|2022|s=5}}<ref group=uwaga>Łącznie z [[Autonomiczna Republika Krymu|Krymem]] i miastem [[Sewastopol]].</ref>
 |wysokość               = 
 |rok                    = 01.2022
 |liczba ludności        = 41 167 335 <ref group=uwaga>Bez [[Autonomiczna Republika Krymu|Krymu]] i miasta [[Sewastopol]].</ref><ref name="Populacja" />
 |gęstość zaludnienia    = 73,8 os./km²
 |ISO 3166               = UA
 |waluta                 = 1 [[hrywna]] = 100 [[Kopiejka|kopiejek]] (UAH, ₴)
 |numer kierunkowy       = +380
 |domena                 = [[.ua]]
 |kod samochodowy        = UA
 |kod samolotowy         = UR
 |strefa czasowa         = [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] +2 
 |narodowości            = 
 |język urzędowy         = [[Język ukraiński|ukraiński]]<ref>[http://www.president.gov.ua/ua/documents/constitution/konstituciya-ukrayini-rozdil-i Konstytucja Ukrainy Rozdział 1 pkt. 10.]</ref>
 |religia dominująca     = [[prawosławie]]
 |terytoria zależne      = 
 |terytoria autonomiczne = [[Autonomiczna Republika Krymu]] (okupowana przez Rosję od 2014 roku)
 |pkb rok                = 2023
 |pkb                    = 148,71 mld<ref name="IMF">Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]] na rok 2023: {{cytuj stronę |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=87&pr.y=6&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=914&s=NGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |tytuł = World Economic Outlook Database, April 2023 |autor = International Monetary Fund |język = en |data dostępu = 2023-05-20}}</ref> [[Dolar amerykański|USD]]
 |pkb na osobę           = 4 654{{r|IMF}} [[Dolar amerykański|USD]]
 |pkb psn rok            = 2023
 |pkb psn                = 444,19 mld{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
 |pkb psn na osobę       = 13 901{{r|IMF}} [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
 |mapa                   = Ukraine CIA map.gif
 |alt mapy               = 
 |opis mapy              = 
 |lokalizacja mapa       = Ukraine in Europe.svg
 |nazwa lokalizacji      = 
 |opis lokalizacji       = 
 |kod mapy               = 
 |współrzędne            = 
 |opis miejsca           = 
 |commons                = Category:Ukraine
 |wikinews               = Portal:Ukraina
 |wikicytaty             = Ukraina
 |wikisłownik            = Ukraina
}}
'''Ukraina''' ({{w języku|uk|Україна}}, ''Ukrajina'', {{IPA|ʊkrɐˈjinɐ|Uk-Україна (2).oga|nawiasy=[}}) – [[państwo unitarne]]<ref>Artykuł 2 ukraińskiej konstytucji.</ref>, położone w [[Europa Wschodnia|Europie Wschodniej]]. Graniczy od północy z [[Białoruś|Białorusią]], od zachodu z [[Polska|Polską]], [[Słowacja|Słowacją]] i [[Węgry|Węgrami]], od południa oblewają ją wody [[Morze Czarne|morza Czarnego]] i [[Morze Azowskie|morza Azowskiego]]{{odn|Podhorodecki|2022|s=5}} oraz graniczy z [[Rumunia|Rumunią]] i [[Mołdawia|Mołdawią]], a od północnego wschodu i wschodu z [[Rosja|Rosją]]. Stolicą Ukrainy jest [[Kijów]].

Ukraina jest członkiem założycielskim [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|ONZ]]<ref>[[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińska SRR]] (1919–1991), której [[Sukcesja (prawo)|sukcesorem]] jest Ukraina, była członkiem założycielem [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizacji Narodów Zjednoczonych]] i członkiem większości [[Organizacje wyspecjalizowane ONZ|organizacji wyspecjalizowanych ONZ]]; obok [[Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka|Białoruskiej SRR]] i [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjskiej FSRR]] była jedną z trzech [[Republiki ZSRR|republik radzieckich]] będących [[Podmiot prawa międzynarodowego|podmiotem prawa międzynarodowego]].</ref>, członkiem [[Światowa Organizacja Handlu|Światowej Organizacji Handlu]], [[Rada Europy|Rady Europy]], [[Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej|Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej]], [[Pogłębiona i Całościowa Strefa Wolnego Handlu|Pogłębionej i Całościowej Strefy Wolnego Handlu (DCFTA)]]{{r|komisja europejska}} oraz organizacji regionalnych i subregionalnych, takich jak [[Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie|OBWE]], [[GUAM]] i [[Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego|Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego]].

Ukraina jest państwem [[Suwerenność|suwerennym]] od 1990 roku; w 2009 przystąpiła do programu [[Partnerstwo Wschodnie]], od 2014 jest [[Stosunki Ukrainy z Unią Europejską|krajem stowarzyszonym z Unią Europejską]], a od 1 stycznia 2016 jest członkiem [[Strefa wolnego handlu Unii Europejskiej|strefy wolnego handlu z Unią Europejską]]{{r|komisja europejska}}.

Według raportu [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|IMF]] kraj ten ma jeden z najniższych (po Mołdawii) w Europie wskaźników PKB na osobę, który w 2021 roku wyniósł 4384 dolary<ref>{{cytuj stronę |url = https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2021/October/weo-report?c=926,&s=NGDP_R,NGDP_RPCH,NGDPD,PPPGDP,NGDPRPPPPC,NGDPDPC,PPPPC,PPPEX,&sy=2007&ey=2026&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |tytuł = World Economic Outlook Database, October 2021 |autor = [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy]] |data dostępu = 2021-10-26}}</ref>.

== Etymologia ==
{{Osobny artykuł|Ukraina (nazwa)}}
Ze słowotwórczego i etymologicznego punktu widzenia nazwa „Ukraina” zawiera w sobie rdzeń ''kraj'' oznaczający „coś ukrojonego”, a następnie: „kawał ziemi lub koniec”. Niektórzy łączą tę podstawę słowotwórczą z wyrażeniem ''u kraja'', ''z brzegu'', ''na skraju''. Wyraz „Ukraina” ukształtowany został przy pomocy sufiksu ''-ina'', który w językach słowiańskich tworzy nazwy przestrzenne.

Określenie ''„ukraina”'' jako [[nazwa pospolita]] pojawiło się w [[Średniowiecze|średniowieczu]] i oznaczało pierwotnie nazwę granicznych regionów geograficznych<ref>''„Ukraina, to każda ziemia na kraju, czyli na krańcu, u granicy, u kraju państwa położona”'', [[Zygmunt Gloger]], ''Geografia historyczna ziem dawnej Polski'', Kraków 1903.</ref>. Do końca XVI wieku termin ''„ukraina”'' nie miał charakteru oficjalnego i oznaczał jedynie „ugranicze” („pogranicze”, „krańce państwowe”) poszczególnych terenów, będących pod kontrolą różnych państw<ref>[[Zygmunt Gloger]], ''Geografia historyczna ziem dawnej Polski'', Kraków 1903.</ref><ref>''Pojęcie Ukrainy, ukrain równoznaczne było najczęściej z pojęciem pogranicza państwowego. Były tedy ukrainy tatarskie, moskiewskie, litewskie, polskie, a nawet w samej Rzptej polskiej (...) były różne „ukrainy”, czyli krańce państwowe'' Por. [[Franciszek Rawita-Gawroński]], ''Nazwa Ukrainy: jej początek i charakter'', „Ruś”, 1911, z. 1.</ref><ref name="autonazwa2">[[Henryk Paszkiewicz]], ''Początki Rusi'', Kraków 1996, s. 496.</ref><ref>[[Zbigniew Wójcik (historyk)|Zbigniew Wójcik]], ''Wojny kozackie w dawnej Polsce'', Kraków 1989, s. 1.</ref><ref>„Стара ся назва, уживана в староруських часах в загальнім звачінню погранича” [http://litopys.org.ua/hrushrus/iur10101.htm][[Mychajło Hruszewski]]''Історія України-Руси'' <span>t. I rozdz. I.</span>''Термінологія, українське імя, затемненнє понятія української національності, звичайна історична схема, спори про самостійність''.</ref>. [[Plik:Beauplan opys 1660.jpg|mały|upright|lewo|[[Guillaume Le Vasseur de Beauplan|Wilhelm de Beauplan]] ''Opisanie Ukrainy...'', strona tytułowa (1660)]]
''Ukraina'' jako [[nazwa pospolita]] pojawiła się w dwunastowiecznych [[Latopis|kronikach ruskich]] dla oznaczenia ziem kresowych, pogranicznych. W zachowanych zabytkach rękopiśmiennych nazwa „Ukraina” pojawia się po raz pierwszy w tzw. [[Latopis kijowski|Latopisie kijowskim]], którego najstarszy zachowany egzemplarz pochodzi z XV w., opisującym wydarzenia z lat 1111–1200. Pod rokiem 1187 kronikarz, mówiąc o śmierci bohatera walk z [[Połowcy|Połowcami]], [[Włodzimierz II Glebowicz|Włodzimierza]], księcia przygranicznego [[Księstwo perejasławskie|księstwa perejasławskiego]], zanotował „za nim Ukraina wielce rozpaczała”, a relacjonując wypadki 1189 r., nazwał Ukrainą tereny leżące między [[Boh]]em a [[Dniestr]]em<ref>[[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', s. 9, {{ISBN|83-04-04530-3}}.</ref>. Z kolei tereny między Ilmem a Dnieprem, zamieszkiwane przez plemiona [[Słowianie wschodni|wschodniosłowiańskie]], nazywane były wówczas przez kronikarzy „Rusią”. Od XIII w. [[księstwo halicko-wołyńskie]] kronikarze [[Cesarstwo Bizantyńskie|bizantyjscy]] zaczęli nazywać „Małą Rusią”<ref>[[Władysław Serczyk]]: ''Historia Ukrainy'', wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', {{ISBN|83-04-04530-3}}, s. 9.</ref>.

Urzędowo nazwa „Ukraina” została użyta po raz pierwszy za czasów [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu [[Jan Zamoyski|Jana Zamoyskiego]]: ''Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy''<ref>[[Władysław Konopczyński]] ''Dzieje Polski nowożytnej'' Wydanie czwarte krajowe, Warszawa 1999, Wyd. [[Instytut Wydawniczy „Pax”]] s. 211.</ref>.

Na przełomie XVI i XVII w. nazwę „Ukraina” (już jako [[Nazwa własna|nazwę własną]]) zaczęto utożsamiać z [[Kraina|krainą]] leżącą nad środkowym i dolnym [[Dniepr]]em, tzw. [[Ukraina (Naddnieprze)|Ukrainą naddnieprzańską (Naddnieprzem)]]. Początkowo obejmowała ona tylko [[województwo kijowskie]], część [[Województwo bracławskie|województwa bracławskiego]] na wschód od rzek [[Murafa|Murachwa]] i [[Słucz (dopływ Horynia)|Słucz]], a w latach 1635–1686 także [[województwo czernihowskie]]. Przykładowo, w czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Woiewodztwa Ukrainne” i były to „woiewodztwa, Kiiowskie, Bracławskie, Czerniechowskie”<ref>''[[Volumina Legum]]''. Tom IV. Petersburg 1859. s. 296.</ref>.

W 1648 [[Kartografia|kartograf]] francuski w służbie [[Zygmunt III Waza|Zygmunta III]] i [[Władysław IV Waza|Władysława IV]] [[Guillaume Le Vasseur de Beauplan|Wilhelm Beauplan]] wykonał mapę ''Delineatio Generalis Camporum Desertorum vulgo Ukraina...'', traktując wymiennie nazwy „Dzikie Pola” i „Ukraina”. W wydanym w 1651 dziele ''Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii...''<ref>Wydane w 1651 dzieło Beauplana nosiło oryginalny tytuł: ''Déscription de l’Ukrainie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, Contenuës depuis les confins de la Moscovie, jusques aux limites de la Transilvanie. Ensemble leurs moeurs, façcons de vivres et de faire la Guerre. Par le Sieur de Beauplan'' – ''Opisanie Ukrainy, którą tworzą liczne prowincje Królestwa Polskiego leżące pomiędzy granicami Moskowii i Transylwanii. Wraz z wiadomościami o zwyczajach, sposobie życia i prowadzenia wojny jej mieszkańców. Przez Jaśnie Wielmożnego Pana de Beauplan''.</ref> umiejscowił Ukrainę pomiędzy granicami [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]] a [[Siedmiogród|Siedmiogrodem]], z wyłączeniem [[Ruś Czerwona|Rusi Czerwonej]]<ref>''Na mapie generalnej znalazły się Wołyń, Podole, Kijowszczyzna, ziemia czernihowsko-siewierska i karpackie Pokucie, czyli całe terytorium ukraińskie z wyjątkiem ziemi halickiej (oznaczonej jako „Russia”).'' [[Natalia Jakowenko]], ''Historia Ukrainy do 1795 roku'', Warszawa 2011, [[Wydawnictwo Naukowe PWN]], {{ISBN|978-83-01-16763-9}}, s. 24.</ref>.
{{Osobny artykuł|Ukraina (Naddnieprze)}}

W roku 1686 w [[Traktat Grzymułtowskiego|traktacie Grzymułtowskiego]] [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolita]] [[Cesja (prawo międzynarodowe)|odstąpiła]] [[Carstwo Rosyjskie|Carstwu Rosyjskiemu]] [[Ukraina (Naddnieprze)|Ukrainę]] za Dnieprem ([[Ukraina Lewobrzeżna]]); tę część oficjalnie w Rosji urzędowo określano ''[[Małorosja|Małorosją (Małorusią)]]''. Nazwę tę rozciągnięto po [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] na cały [[Generał-gubernatorstwo kijowskie|Kraj Południowo-Zachodni]] w składzie [[Imperium Rosyjskie]]go, pozostawała w obiegu urzędowym do [[Rewolucja lutowa (1917)|rewolucji lutowej]] i obalenia [[Samodzierżawie|caratu]] w marcu 1917. Po zlikwidowaniu przez [[Katarzyna II Wielka|Katarzynę II]] [[Sicz Zaporoska|Siczy Zaporoskiej]] południową Ukrainę określano w Imperium Rosyjskim jako ''[[Noworosja|Noworosję]]''.

== Geografia ==
[[Plik:Ukraine topo en.jpg|mały|upright=1.2|Mapa hipsometryczna Ukrainy]]
[[Plik:Dnepr Basin River Town Polski.png|mały|upright=1.2|Dorzecze Dniepru]]
{{Osobny artykuł|Geografia Ukrainy}}
Krajobraz Ukrainy składa się głównie ze [[step]]ów i wyżyn; na zachodzie kraju rozciągają się [[Karpaty]], a na Krymie – [[Góry Krymskie]].

* Stolicą Ukrainy jest [[Kijów]]. Inne duże miasta: [[Charków]], [[Dniepr (miasto)|Dniepr]], [[Donieck]], [[Odessa]], [[Zaporoże (miasto)|Zaporoże]], [[Lwów]], [[Krzywy Róg]], [[Mariupol]], [[Ługańsk]].
* Łączna długość granic: 7340&nbsp;km.
* Najwyższy punkt: [[Howerla]] 2061 m [[n.p.m.]]
* Najniższy punkt: [[Morze Czarne]] 0 m.
Ukraina leży głównie w Europie ([[Europa Wschodnia|Europie Wschodniej]]), natomiast [[Tuzła (wyspa)|wyspa Tuzła]], znajdująca się w granicach [[Autonomiczna Republika Krymu|Autonomicznej Republiki Krymu]], znajduje się w Azji (według najpopularniejszej granicy Europa-Azja).

=== Klimat ===
Znaczna część Ukrainy jest położona w strefie [[Klimat umiarkowany|klimatu umiarkowanego]] kontynentalnego, natomiast [[Półwysep Krymski]] – w strefie klimatu podzwrotnikowego morskiego. Obszar kraju znajduje się najczęściej pod wpływem polarnomorskich i polarnokontynentalnych [[Masa powietrza|mas powietrza]]. Bilans promieniowania jest tu dodatni i wynosi na północy ok. 15 J/m² (35 kcal/cm²), a na południu ok. 21 J/m² (50 kcal/cm²). Najbardziej charakterystyczną cechą klimatu Ukrainy jest jego wzrastający z zachodu na wschód kontynentalizm termiczny. W związku z tym roczne amplitudy temperatury powietrza wahają się od 25&nbsp;°C we [[Lwów|Lwowie]] do 30&nbsp;°C w [[Starobielsk]]u. Na terenie kraju przeważa również kontynentalny rozkład opadów z maksimum w ciepłym okresie roku. Roczna suma opadów maleje z północnego zachodu (600&nbsp;mm) na południowy wschód (400&nbsp;mm).

=== Gleby ===
W północnej części kraju największy obszar zajmują [[gleby bielicoziemne]]. W [[las]]ach spotyka się szare [[gleby leśne]]. Na [[Bagno|bagnach]] wykształciły się [[gleby bagienne]] i torfowo-bagienne. Dominującym typem gleb są gleby [[Czarnoziemy|czarnoziemne]] zajmujące ok. 60% kraju, co stanowi blisko 40% światowych zasobów tego typu gleb. Występują one w strefie [[step]]u i [[lasostep]]u. W północnej części lasostepu największą powierzchnię zajmują czarnoziemy ubogie w próchnicę (4–5%). Natomiast w południowej jego części rozwinęły się czarnoziemy o zawartości próchnicy 6–6,5%. Niską zawartością próchnicy charakteryzują się także czarnoziemy leżące w północnej części stepu (3–4%). Południowa część [[Nizina Czarnomorska|Niziny Czarnomorskiej]] i [[Półwysep Krymski|Krymu]] zajęte są przez [[gleby ciemnokasztanowe]]. Na [[Nizina Zakarpacka|Nizinie Zakarpackiej]] dominującym typem są kwaśne [[Gleby brunatnoziemne|gleby brunatne]]. W [[Góry Krymskie|Górach Krymskich]] zaznacza się różnica w pokrywie glebowej związana z ekspozycją stoków: stoki północne pokryte są szarymi glebami leśnymi, a południowe – [[Czerwonoziemy|czerwonoziemami]]. Obszary zasolone zajmują na Ukrainie 330 tys. ha. Najwięcej tego typu gleb występuje w [[Autonomiczna Republika Krymu|Republice Autonomicznej Krymu]] oraz w obwodach [[Obwód chersoński|chersońskim]], [[Obwód dniepropetrowski|dniepropietrowskim]] i [[Obwód ługański|ługańskim]].

== Historia ==
[[Plik:Vladimir I of Kiev.PNG|mały|upright|Wielki książę kijowski [[Włodzimierz I Wielki]]. Miniatura z ''Carskiej Księgi Tytułów'' z 1672]]
{{Osobny artykuł|Historia Ukrainy}}

=== Średniowiecze ===
==== Słowianie wschodni i początki Rusi ====
[[Plik:Vasnetsov Bapt Vladimir.jpg|mały|upright|left|Chrzest Włodzimierza Wielkiego]]
Napływ [[Słowianie|Słowian]] w dorzecze [[Dniepr]]u i [[Dźwina|Dźwiny]] rozpoczął się w V lub VI w. n.e. Z wczesnośredniowiecznych kultur archeologicznych na Ukrainie można wymienić np. [[Kultura pieńkowska|kulturę pieńkowską]]. Przez [[Nestor (kronikarz)|Nestorowe]] terytoria [[Polanie (plemię wschodniosłowiańskie)|Polan]], [[Drewlanie|Drewlan]], i [[Ulicze|Uliczów]] przebiegały szlaki handlowe łączące kraje [[Morze Bałtyckie|Morza Bałtyckiego]] z [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]] i [[Bliski Wschód|Bliskim Wschodem]]. Wyprawy handlowe [[Dźwina|Dźwiną]], Dnieprem, [[Wołga|Wołgą]] i [[Don]]em zetknęły podróżujących tędy kupców i [[Normanowie|wojowników normańskich]] oraz [[Chazarowie|chazarskich]] z [[Słowianie|plemionami słowiańskimi]].

W VII w. ziemie w środkowym i górnym dorzeczu [[Dniepr]]u dostały się na ponad dwa wieki pod panowanie koczowniczych Chazarów. W okresie największego rozkwitu [[Kaganat Chazarski|Państwa Chazarskiego]] w VIII wieku kaganowi chazarskiemu trybut płaciło 25 plemion i księstw, w tym władca [[Kijów|Kijowa]] (''Kuar''). W drugiej połowie IX wieku Kaganat został zdobyty przez [[Waregowie|Waregów]], którzy przenieśli do Kijowa (Kaenugard) swoją siedzibę. Pod koniec IX wieku Kijów został na prawie 400 lat stolicą [[Ruś Kijowska|Rusi Kijowskiej]] – normańskiej [[Gardariki]] (''Państwa Grodów'').

Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę [[Ruryk|Ruryk I]]), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na późniejsze ziemie ruskie przed rokiem 860. Założenie [[Nowogród Wielki|Nowogrodu Wielkiego]] przez Ruryka w 862 roku uważa się za początek historii Rusi. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Normanów, plemion wschodniosłowiańskich oraz plemion ugrofińskich i utworzył pierwsze znane państwo ruskie – [[Ruś Nowogrodzka|Ruś Nowogrodzką]]. Ruryk był także założycielem dynastii [[Rurykowicze|Rurykowiczów]], która sprawowała rządy na Rusi do 1598 roku.

==== Ruś Kijowska ====
[[Plik:Principalities of Kievan Rus' (1054-1132) pl.svg|thumb|upright=1.3|Księstwa Rusi Kijowskiej po 1054 roku]]
Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego [[Oleg Mądry|Olega Mądrego]] na [[Kijów]] (882 r.) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania [[Ruś Kijowska|Rusi Kijowskiej]]. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. 2 poł. XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do roku 912 lub 922) i [[Igor Rurykowicz]] (panujący w latach 912/922–945) podpisali z [[Cesarstwo Bizantyńskie|Bizancjum]] układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.

Rządząca w latach 945–957 księżna [[Olga Kijowska|Olga]] scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi [[Światosław I]] podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na [[Półwysep Krymski|Krym]] i [[Kaukaz (region)|Kaukaz]] oraz na [[Półwysep Bałkański|Bałkany]]. Ożeniony z [[Anna Porfirogenetka|Anną Porfirogenetką]], siostrą [[Cesarstwo Bizantyńskie|cesarza bizantyjskiego]] [[Bazyli II Bułgarobójca|Bazylego II Bułgarobójcy]], książę [[Włodzimierz I Wielki]] w 988 roku przyjął [[Chrzest Rusi|chrzest]] i uczynił z [[Cerkiew prawosławna|chrześcijaństwa obrządku greckiego]] oficjalną religię państwową. Włodzimierz także w 981 roku zajął zbrojnie [[Grody Czerwieńskie]] i przyłączył je po raz pierwszy do Rusi. Terytorium to przywrócił w granice [[Polska wczesnopiastowska|monarchii wczesnopiastowskiej]] [[Bolesław I Chrobry]] (1018) podczas [[Wyprawa kijowska (1018)|wyprawy kijowskiej]]. W 1031 [[Jarosław I Mądry]] ponownie przyłączył zbrojnie Grody Czerwieńskie do Rusi i wysiedlił znaczną część [[Lędzianie|Lędzian]] pod [[Kijów]], osiedlając w ich miejsce Rusinów.

Panujący w latach 1019–1054 [[Jarosław I Mądry]] umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego na podstawie reguły [[seniorat]]u nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W roku śmierci Jarosława (1054) dokonał się [[Wielka schizma wschodnia|rozłam chrześcijaństwa]] na [[Kościół katolicki|rzymskokatolickie]] i [[Cerkiew prawosławna|prawosławne]].

==== Rozbicie dzielnicowe Rusi ====
[[Plik:Daniel of Galicia-Volhynia.jpg|mały|upright|[[Daniel Halicki]], książę [[Ruś Czerwona|Rusi Halickiej]] i koronowany „król Rusi”]]

W XII w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała [[Republika Nowogrodzka]], na północnym zachodzie [[Księstwo połockie]], na południowym zachodzie [[Księstwo halicko-wołyńskie|Księstwo Halicko-Włodzimierskie]]. W centralnej części powstały księstwa: [[Ruś Kijowska|Kijowskie]], [[Księstwo Turowskie|Turowskie]] i [[Książęta smoleńscy|Smoleńskie]], na północnym wschodzie księstwa [[Ruś Włodzimiersko-Suzdalska|Rostowsko-Suzdalskie]] i [[Księstwo muromsko-riazańskie|Riazańskie]], na południowym wschodzie [[Księstwo czernihowskie|Czernihowskie]] i [[Księstwo perejasławskie|Perejasławskie]]. Z czasem uległy one dalszemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem, w [[Hierarchia|hierarchii]] feudalnej stali wyżej od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem [[Wielki książę|wielkiego księcia]].

W roku 1169 książę [[Ruś Włodzimiersko-Suzdalska|włodzimiersko-suzdalski]] [[Andrzej Bogolubski|Andrzej I Bogolubski]] opanował Kijów, uzyskując tym samym tytuł wielkiego księcia. Odmiennie od większości swoich poprzedników nie przeniósł do tego miasta swej stolicy, lecz osadzał tam podległych sobie książąt. Centrum jego państwa pozostawał [[Włodzimierz (Rosja)|Włodzimierz]], który odtąd pełnił funkcję stolicy wielkiego księstwa i przejął dominującą rolę Kijowa.

==== Niewola mongolska i początek wpływów litewskich ====
[[Plik:Giedzimin, Kyiv. Гедзімін, Київ (1824).jpg|thumb|lewo|Wielki książę litewski [[Giedymin]] wyzwala Kijów z [[Podbój Rusi przez Mongołów|jarzma tatarskiego]] (rycina z XIX w.)]]
W 1223 r. wojska rusko-[[Połowcy|połowieckie]] poniosły klęskę w [[Bitwa nad rzeką Kałką|bitwie nad Kałką]] w walce z [[Imperium mongolskie|Mongołami]], którzy pomimo zwycięstwa wycofali się na wschód. Kilkanaście lat później, w latach 1237–1240 [[Batu-chan]] dokonał inwazji na Ruś. 6 grudnia 1240 zdobył i zburzył Kijów, mordując i uprowadzając w niewolę jego ludność. Podbił wówczas wszystkie ziemie będące pod jurysdykcją władców ruskich z wyjątkiem księstw [[Księstwo połockie|połockiego]], Pińskiego i [[Nowogród Wielki|Republiki Nowogrodzkiej]]. [[Mongołowie]] nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, ograniczając się do zatwierdzania kandydatów do tronów książęcych w formie tzw. [[jarłyk]]u otrzymywanego przez wielkich książąt, którzy z kolei pełnili funkcje zwierzchnie nad resztą książąt (z tytułem wielkiego księcia) i mieli prawo zwracania się o pomoc do [[Chan (władca)|chana]] [[Złota Orda|Złotej Ordy]] (której założycielem był Batu-chan).

Tytuł wielkiego księcia był związany z obowiązkami podatkowymi ([[Danina|trybutem]]) wobec [[chanat]]u. Wielki książę był [[Inkaso|inkasentem]] daniny na rzecz chana, płacił ją osobiście i bezpośrednio oraz [[Windykacja|windykował]] z podległych książąt ruskich. Z tego powodu znaczna część Rusi zachodniej i centralnej poddała się w wieku XIV władzy [[Wielkie Księstwo Litewskie|wielkiego księcia litewskiego]], który nie płacił trybutu na rzecz chana.

==== Przyłączenie Rusi Czerwonej do Polski ====
[[Plik:Subdue of Ruthenia in 1366.png|mały|left|Przyłączenie [[Ruś Czerwona|Rusi Czerwonej]] do Korony w 1366 roku, obraz [[Jan Matejko|Jana Matejki]]]]
[[Plik:Polska 1333 - 1370.png|thumb|upright=1.2|Polska za [[Kazimierz III Wielki|Kazimierza Wielkiego]], króla Polski i Rusi]]
[[Plik:Kanstantyn Vasil Astroski. Канстантын Васіль Астроскі (XVI, XIX).jpg|thumb|upright|left|Kniaź [[Konstanty Wasyl Ostrogski]] (1526-1608), [[Wojewodowie kijowscy|wojewoda kijowski]], twórca [[Akademia Ostrogska|Akademii Ostrogskiej]]]]
[[Plik:Petro Konashevych-Sahaidachny (Portrait, mid 19th century, Havrylo Vasko).jpg|mały|upright|[[Piotr Konaszewicz-Sahajdaczny]], [[hetman]] [[Kozacy rejestrowi|kozaków rejestrowych]] [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]]]]
W XIII wieku [[Księstwo halicko-wołyńskie|Księstwo Halicko-Włodzimierskie]] stało się, wobec zniszczenia Kijowa i Rusi centralnej, drugim obok państw tzw. [[Ruś Włodzimiersko-Suzdalska|Rusi Zaleskiej]] ([[Księstwo twerskie|Twer]], [[Ruś Włodzimiersko-Suzdalska|Włodzimierz nad Klaźmą]], [[Wielkie Księstwo Moskiewskie|Moskwa]], [[Republika Nowogrodzka|Republika Nowogrodu]]) ruskim ośrodkiem państwowym, prowadzącym samodzielną politykę dynastyczną i zagraniczną oraz podejmującym próby zjednoczenia Rusi<ref group=uwaga>Szersze zamiary w tym zakresie (w tym dążenie do zajęcia Kijowa) zostały pokrzyżowane przez opór [[Złota Orda|Złotej Ordy]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]].</ref>. W grudniu 1253 książę halicko-włodzimierski [[Daniel Halicki|Daniel I]] został w [[Drohiczyn (Polska)|Drohiczynie]] koronowany przez [[legat]]a papieża [[Innocenty IV|Innocentego IV]], opata [[Opizo z Mezzano|Opizo z Messano]] na '''''króla Rusi''.''' Daniel Halicki był założycielem miasta [[Lwów|Lwowa]] i związał się małżeństwami dynastycznymi z [[Piastowie mazowieccy|Piastami mazowieckimi]]. Tytułem króla Rusi tytułował się po raz ostatni wnuk Daniela, [[Jerzy Lwowic]]z (zm. 1308). Synowie Jerzego: [[Lew II|Lew]] i [[Andrzej II Halicki|Andrzej]], współrządząc państwem, używali tytułu [[książę]]cego (odpowiednio – książę halicki i książę włodzimierski)<ref>[[Natalia Jakowenko]], ''Historia Ukrainy do 1795 roku'', Warszawa 2011, [[Wydawnictwo Naukowe PWN]], {{ISBN|978-83-01-16763-9}}, s. 107.</ref>.

W roku 1338 siostrzeniec<ref group=uwaga>Syn [[Maria Halicka|Marii Halickiej]].</ref> i następca Lwa i Andrzeja, bezpotomny [[Bolesław Jerzy II]], '''''książę i pan Rusi'',''' szukając pomocy przeciw [[Bojarzy|bojarom]], zawarł układ z [[Kazimierz III Wielki|Kazimierzem Wielkim]] i uznał go za dziedzica Rusi. W 1339, w układzie wyszehradzkim, Królestwo Polskie i Królestwo Węgier zawarły porozumienie w sprawie podziału ziem [[Księstwo halicko-wołyńskie|księstwa halicko-wołyńskiego]] w przyszłości<ref>[[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', s. 43, {{ISBN|83-04-04530-3}}.</ref>. W 1340 Bolesław Jerzy zmarł otruty przez bojarów, a Kazimierz Wielki wyprawił się na [[Ruś Czerwona|Ruś Czerwoną]], by objąć ją w posiadanie. Zajął na krótko [[Lwów]], „z którego wkrótce się wycofał, zagarnąwszy spore łupy i uprowadziwszy część ludności”<ref name="Historia Ukrainy 2001">[[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', s. 44, {{ISBN|83-04-04530-3}}.</ref>. W 1344 opanował ziemię przemyską i sanocką, a w 1346 w [[Tytulatura|tytulaturze królewskiej]] Kazimierza pojawił się człon: '''''pan i dziedzic Rusi''''', wyprzedzający stan faktyczny<ref name="Historia Ukrainy 2001" />. Namiestnikiem Rusi Czerwonej był w latach 1340–1349 miejscowy bojar [[Dymitr Detko|Dymitr (Detko)]], uznający zwierzchnictwo Polski i Węgier. W 1349 roku, po ponownej wyprawie zbrojnej, Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem do Korony. Wołyń z [[Łuck]]iem i [[Włodzimierz (Ukraina)|Włodzimierzem]] zajął książę litewski [[Lubart]], również spowinowacony ze zmarłym księciem halickim<ref group=uwaga>Córka [[Giedymin]]a a siostra [[Lubart]]a Eufemia (zm. 1341) była żoną Bolesława Jerzego II.</ref>.

O ziemie Księstwa Halicko-Wołyńskiego do końca XIV wieku trwały zatargi i wojny najpierw pomiędzy [[Korona Królestwa Polskiego|Koroną]] i sprzymierzonym z nią [[Królestwo Węgier|Królestwem Węgier]] a [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkim Księstwem Litewskim]] (które po serii najazdów zajęło [[Wołyń]] i [[Kamieniec Podolski|Podole kamienieckie]], a ze względów [[Sukcesja tronu|dynastycznych]] pretendowało do całości terytorium księstwa), a następnie pomiędzy Koroną a Królestwem Węgier<ref name="Historia Ukrainy 2001" />. Po śmierci Kazimierza Wielkiego [[Ludwik Węgierski]] wcielił Ruś Czerwoną do Królestwa Węgier<ref>„Król Ludwik stopniowo oderwał Ruś Czerwoną od Polski i [[Inkorporacja terytorium|inkorporował]] ją do korony węgierskiej. W 1372 roku osadził na Rusi [[Władysław Opolczyk|Władysława Opolczyka]] w charakterze ''na wpół namiestnika na wpół dziedzicznego lennego księcia'', a w 1378 r. przejął ją pod bezpośredni zarząd węgierski” [[Henryk Łowmiański]], ''Polityka Jagiellonów'', Poznań 2006, [[Wydawnictwo Poznańskie]], s. 26, {{ISBN|83-7177-401-X}}.</ref>. Trójstronny konflikt o przynależność państwową ziem Księstwa Halicko-Wołyńskiego (Rusi Halicko-Włodzimierskiej) zakończył się ostatecznie po zawarciu przez [[Władysław II Jagiełło|Jagiełłę]] małżeństwa z królową Polski [[Jadwiga Andegaweńska|Jadwigą Andegaweńską]] i samodzielnym objęciu tronu polskiego po jej śmierci<ref group="uwaga">Z pretensji dynastycznych królów Węgier do Rusi Czerwonej zostało w XVIII w. wywiedzione uzasadnienie propagandowe udziału [[Monarchia Habsburgów|Austrii]] w [[Rozbiory Polski|rozbiorach Polski]] (p. [[Władysław Konopczyński]], ''Dzieje Polski nowożytnej'', wyd. IV krajowe, Warszawa 1999, [[Instytut Wydawniczy „Pax”]], s. 633, {{ISBN|83-211-0730-3}}), a następnie nazwa [[Kraj koronny|kraju koronnego]] [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]] – [[Galicja (Europa Środkowa)|Galicja]] (dokładnie Galicja i Lodomeria – księstwo halickie i włodzimierskie). Por. [[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', wyd, 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', s. 160, {{ISBN|83-04-04530-3}}.</ref>. Jadwiga jako królowa Polski i spadkobierca Ludwika Andegaweńskiego w 1387 usunęła [[Starosta|starostów]] węgierskich i ogłosiła akt przyłączenia [[Księstwo halicko-wołyńskie|Rusi Halicko-Włodzimierskiej]] do [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]]<ref>„Dziełem rzeczywistych twórców unii polsko-litewskiej i kierowników polskiej polityki był akt formalnego objęcia Rusi Halicko-Włodzimierskiej pod władzę Polski (1387). Aktu tego dokonała Jadwiga jako sukcesorka Ludwika, a chodziło w nim przede wszystkim o uchylenie zwierzchności węgierskiej nad tym krajem, utrwalonej po śmierci Kazimierza Wielkiego”, [[Jerzy Wyrozumski]], ''Historia Polski do roku 1505'', Warszawa 1978, [[Wydawnictwo Naukowe PWN|Państwowe Wydawnictwo Naukowe]], s. 250.</ref>.

W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy [[Korona Królestwa Polskiego|Koronę]] (Ruś Czerwona) i [[Wielkie Księstwo Litewskie]] (które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie), zaś król Polski przyjął tytuł '''''księcia Rusi'',''' co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów (tytuł ten królowie Polski nosili aż do 1795 roku). Terytorialne [[Status quo (termin)|status quo]] utrzymało się do [[Unia lubelska|unii lubelskiej (1569)]], gdy do Rusi Koronnej dołączyły Wołyń, Podole i pozostałe ziemie ukrainne<ref>Z drobnymi modyfikacjami w wieku XV – [[Księstwo bełskie]], [[lenno]] książąt mazowieckich i [[Podole]] zachodnie ([[Kamieniec Podolski|kamienieckie]]) – dożywocie wielkiego księcia litewskiego [[Witold Kiejstutowicz|Witolda]] zostały wcielone bezpośrednio do Korony.</ref>.

{{Osobny artykuł|Wojna o księstwo halicko-włodzimierskie (1340–1392)}}

==== W Wielkim Księstwie Litewskim ====
[[Plik:Lithuanian state in 13-15th centuries.png|thumb|Wielkie Księstwo Litewskie w XIII–XV w.]]
W 1320 r., roku po klęsce poniesionej przez Księstwo Kijowskie w [[Bitwa nad Irpieniem|bitwie nad rzeką Irpień]], Litwa uzależniła od siebie przejściowo Kijowszczyznę. Rurykowicze kijowscy zostali pozbawieni władzy, księstwo kijowskie [[Giedymin]] nadał [[Holszańscy herbu Hippocentaurus|Holszańskim]]. W XIII i XIV w. większość zachodnich księstw ruskich przeszła w strefę wpływów nabierającej znaczenia [[Wielkie Księstwo Litewskie|Litwy]]. Po upadku Księstwa Halicko-Włodzimierskiego (przeciwwagi dla wpływów litewskich) większość ziem należących do Rusi Zachodniej i Centralnej została w konsekwencji podporządkowana [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiemu Księstwu Litewskiemu]] (XIV wiek). Stąd rywalizacja książąt Rusi północnej<ref group="uwaga">Tzw. Rusi Zaleskiej – [[Włodzimierz (Rosja)|Włodzimierz nad Klaźmą]], [[Twer]], [[Moskwa]].</ref>, później [[Wielkie Księstwo Moskiewskie|Wielkiego Księstwa Moskiewskiego]] z [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkim Księstwem Litewskim]], zaś po [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] – [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]] z [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzecząpospolitą Obojga Narodów]].

W latach 1331–1362 Księstwo Kijowskie znajdowało się we władzy Rurykowiczów [[Putywl|putywelskich]] podporządkowanych [[Złota Orda|Złotej Ordzie]]. W 1362 r. wielki książę [[Olgierd Giedyminowicz]] po [[Bitwa nad Sinymi Wodami|bitwie nad Sinymi Wodami]] zajął i wcielił do Wielkiego Księstwa [[Kijów]]. Bezpośrednie wcielenie księstw ruskich do struktury Wielkiego Księstwa (usunięcie książąt lokalnych) nastąpiło dopiero po zawarciu [[Unia w Krewie|unii polsko-litewskiej]] (1385 r.).

=== Okres Rzeczypospolitej ===
==== Unia lubelska i włączenie Kijowszczyzny w granice Korony ====
[[Plik:Magni Ducatus Lithuaniae Part Ros-river.jpg|mały|left|Fragment tzw. [[Mapa radziwiłłowska|mapy radziwiłłowskiej]] z 1613 roku z nazwą „Ukraina”<ref>Łaciński napis: „Volynia ulterior, quae tum UKRAINA tum NIS ab aliis vocitatur”, czyli w tłumaczeniu „Wołyń dalszy, który już to UKRAINA, już to NIŻ jest zwany”, zob. Jarosław Łuczyński ''[http://ul.history.org.ua/images/2/UL_T_II-121-152.pdf Przestrzeń Wielkiego Księstwa Litewskiego na mapie radziwiłłowskiej Tomasza Makowskiego z 1613 roku w świetle treści kartograficznej i opisowej]'', Ukraina Lithuanica: студії з історії Великого князівства Литовського”, wyd. Narodowa Akademia Nauk Ukrainy, tom II (2013), s. 121–152.</ref>]]
[[Plik:Beauplan Poland XVII map.jpg|mały|Ziemie ukrainne Korony. Mapa [[Guillaume Le Vasseur de Beauplan|Wilhelma Beauplana]] z 1648 wykonana na zlecenie [[Władysław IV Waza|Władysława IV]]. [[Strony świata|Północ]] na dole mapy.]]
[[Plik:Червонная Русь, Подолье, Волынь и Украина.png|mały|Mapa ziem ruskich Korony: Ruś Czerwona, Podole, Wołyń i Ukraina, wyd. Jakob von Sandrart, [[Norymberga]], 1687]]
{{Osobny artykuł|Unia lubelska|Unia brzeska|Kozacy zaporoscy|Sicz Zaporoska}}
5 marca 1569, w przededniu [[Unia lubelska|unii lubelskiej]] (1 lipca 1569), [[Sejm Korony Królestwa Polskiego|sejm koronny]], przy aprobacie posłów z [[Podlasie|Podlasia]], przegłosował włączenie ([[Inkorporacja terytorium|inkorporację]]) [[Województwo podlaskie|województwa podlaskiego]] do [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]]. 26 maja 1569 roku do Korony z terytorium [[Wielkie Księstwo Litewskie|Wielkiego Księstwa Litewskiego]] włączono [[edykt]]em [[Zygmunt II August|Zygmunta Augusta]] (jako dziedzicznego wielkiego księcia litewskiego)[[Województwo wołyńskie (I Rzeczpospolita)|województwo wołyńskie]], a 6 czerwca [[województwo kijowskie]] i [[województwo bracławskie]]. Unia lubelska powołała [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczpospolitą]] jako związek państwowy dwóch równoprawnych podmiotów: Korony i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Litwy]].

W tym samym czasie władcy [[Wielkie Księstwo Moskiewskie|Wielkiego Księstwa Moskiewskiego]]<ref group=uwaga>Po raz pierwszy [[Iwan IV Groźny]].</ref>, przyjmując tytuł „Cara Wszechrusi” (nie uznawany przez [[Wielkie Księstwo Litewskie]] i [[Korona Królestwa Polskiego|Koronę]]), rozpoczęli rywalizację z Rzecząpospolitą o władzę nad ziemiami dawnej Rusi Kijowskiej, wchodzącymi w skład Korony i Litwy.

W 1596 r. większość biskupów Cerkwi prawosławnej w granicach [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] przyjęła zwierzchnictwo [[papież]]a w wyniku [[Unia brzeska|unii brzeskiej]]. Wobec oporu wiernych za panowania [[Władysław IV Waza|Władysława IV]] została przywrócona [[Autokefalia|autokefaliczna]] struktura Cerkwi prawosławnej w Rzeczypospolitej, podległej kanonicznie [[Patriarchat Konstantynopolitański|patriarchatowi Konstantynopola]]. [[Prawosławna metropolia kijowska|Prawosławnym metropolitą Kijowa]] został [[Piotr Mohyła]], a po jego śmierci [[Sylwester Kossów]].

W drugiej połowie XVI wieku na pograniczu [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprza]], tzw. [[Dzikie Pola|Dzikich Polach]] uformowała się społeczność wojskowa [[Kozacy zaporoscy|Kozaków zaporoskich]], chroniąca pogranicze przed Tatarami i uczestnicząca w wojnach pierwszej połowy XVII w. w ramach wojsk Rzeczypospolitej. Kozaczyzna od końca XVI wieku była jednocześnie ośrodkiem [[Powstania kozackie|powstań kozackich]] w obronie swego niezależnego statusu, a z czasem i statusu ludności ruskiej w Rzeczypospolitej.

==== Hetmanat i powstania kozackie ====
[[Plik:Chmelnicki Hondius 1.png|mały|upright|left|[[Bohdan Chmielnicki]]]]
[[Plik:Rzeczpospolita Obojga Narodów 1635.svg|thumb|[[Rzeczpospolita Obojga Narodów]] w granicach z 1635 roku oraz ziemie utracone na wschodzie w latach 1657–1686]]
[[Plik:Repin Cossacks.jpg|mały|''[[Kozacy piszą list do sułtana]]'' – obraz pędzla [[Ilja Riepin|Ilji Riepina]] (1878–1891)]]
{{Osobny artykuł|Powstania kozackie|Powstanie Chmielnickiego|Hetmanat|Unia hadziacka|Wielkie Księstwo Ruskie|Rozejm andruszowski|Ruina (Ukraina)|Traktat Grzymułtowskiego}}
Od końca XVI w. doszło do serii [[Powstania kozackie|powstań]] [[Kozacy zaporoscy|Kozaków zaporoskich]] przeciwko Koronie. Pierwszymi były: [[powstanie Kosińskiego]] i [[powstanie Nalewajki]]. W 1637 roku wybuchło w Naddnieprzu [[powstanie Pawluka]], którego stłumienie doprowadziło do przejściowego ograniczenia praw Kozaczyzny. Najpoważniejszym powstaniem było [[Powstanie Chmielnickiego|powstanie]] w latach 1648–1655 pod przywództwem [[Bohdan Chmielnicki|Bohdana Chmielnickiego]]. Objęło terytorialnie Naddnieprze, Wołyń, Podole, [[Ruś Czerwona|Ruś Czerwoną]] po [[Zamość]] i znaczny obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od [[Ugoda zborowska|ugody zborowskiej]] (1649) Kozacy posiadali system autonomicznych rządów określanych jako [[Hetmanat|Hetmanat (Hetmańszczyzna)]] lub ''Wojsko Zaporoskie''. W styczniu 1654 Hetmanat w [[Ugoda perejasławska|ugodzie perejasławskiej]] poddał [[Ukraina (Naddnieprze)|Ukrainę naddnieprzańską]] pod władzę cara [[Carstwo Rosyjskie|Rosji]] z zachowaniem jej autonomii i przywilejów kozackich. Konsekwencją ugody była długoletnia [[Wojna polsko-rosyjska (1654–1667)|(1654–1667) wojna Rzeczypospolitej z Carstwem Rosyjskim]], toczona na obszarze Rzeczypospolitej po środkową [[Wisła|Wisłę]]. W 1658 roku została zawarta pomiędzy [[Hetmanat]]em a Rzecząpospolitą [[unia hadziacka]], przekreślająca podległość Ukrainy Rosji i ustanawiająca [[Wielkie Księstwo Ruskie|Księstwo Ruskie]] jako trzeci równoprawny człon [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] (obok [[Korona Królestwa Polskiego|Korony]] i [[Wielkie Księstwo Litewskie|Litwy]]). Postanowienia unii nie weszły ostatecznie w życie. Kończący działania wojenne [[rozejm andruszowski]] z 1667 roku rozstrzygnął, że Rzeczpospolita utraciła na rzecz Rosji [[Ukraina Lewobrzeżna|Zadnieprze]], czyli [[województwo czernihowskie]] i większość (ok. 140 tys. km²) [[Województwo kijowskie|województwa kijowskiego]]. Podział terytorium Ukrainy między Rzeczpospolitą a [[Carstwo Rosyjskie]] został potwierdzony w 1686 [[Traktat Grzymułtowskiego|traktatem Grzymułtowskiego]], który oprócz [[Cesja (prawo międzynarodowe)|cesji]] Zadnieprza uznawał władzę Rosji nad [[Kijów|Kijowem]] z okręgiem. Również w 1686 [[prawosławna metropolia kijowska]] (podległa dotąd [[Patriarchat Konstantynopolitański|Patriarchatowi Konstantynopola]]) została podporządkowana [[Rosyjski Kościół Prawosławny|Patriarchatowi Moskiewskiemu]].
W latach 1672–1676 toczyła się na terenie Ukrainy [[Wojna polsko-turecka (1672–1676)|wojna polsko-turecka]]. Po [[Pokój w Buczaczu|pokoju w Buczaczu w 1672 roku]], do 1699 część Podola wraz z [[Kamieniec Podolski|Kamieńcem]] i [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprza]] opanowana została przez [[Imperium Osmańskie]]. Część wróciła do Korony po zwycięskich bitwach [[Jan III Sobieski|Jana Sobieskiego]] [[Bitwa pod Chocimiem (1673)|pod Chocimiem]] i [[Bitwa pod Żurawnem|Żurawnem (1676)]], potwierdził to [[rozejm w Żurawnie]] (1676)<ref>''[[Biała Cerkiew|Białą Cerkiew]] i [[Pawołocz]] pozostawiono w rękach polskich, [[Kamieniec Podolski|Kamieniec]] w tureckich. [[Bar (obwód winnicki)|Bar]], [[Międzybóż]], [[Niemirów (obwód winnicki)|Niemirów]] i [[Kalnyk (obwód winnicki)|Kalnik]] formalnie przyznane Turkom umyślił Sobieski mimo wszystko zatrzymać przy sobie. Jasyru nie dano, haracz poszedł w zapomnienie, a cały spór o Podole i Ukrainę został odesłany do załatwienia w drodze dyplomatycznej przez wielkie poselstwo polskie w [[Konstantynopol|Carogrodzie]], a przy dalszym pośrednictwie Francji''. [[Władysław Konopczyński]], ''Dzieje Polski nowożytnej'', wyd. IV krajowe, Warszawa 1999, Wyd. [[Instytut Wydawniczy „Pax”]], {{ISBN|83-211-0730-3}}, s. 465.</ref>. W konsekwencji wznowionej [[Wojna polsko-turecka (1683–1699)|wojny polsko tureckiej (1683–1699)]], po [[Traktat w Karłowicach|pokoju w Karłowicach]] w 1699, wszystkie ziemie utracone w roku 1672 na rzecz Imperium Osmańskiego powróciły w granice Rzeczypospolitej.

Wojny, rzezie, deportacje ludności w [[jasyr]] i na terytorium [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]] i epidemie towarzyszące wojnom doprowadziły terytorium do ruiny, [[Depopulacja|wyludniły je]] i zatrzymały rozwój.

Dwudziestoletnie (1687–1708) rządy hetmana [[Iwan Mazepa|Iwana Mazepy]] w [[Ukraina Lewobrzeżna|lewobrzeżnym]], podporządkowanym Moskwie [[Hetmanat|Hetmanacie]] były okresem stabilizacji gospodarczej i społecznej, rozwoju kulturalnego (popierana przez hetmana [[Akademia Mohylańska w Kijowie|Akademia Kijowsko-Mohylańska]]), przekształcania się starszyzny kozackiej w warstwę szlachecką i tworzenia się elity urzędniczej Hetmanatu. Na [[step]]owym pograniczu Carstwa Rosyjskiego ([[Ukraina Słobodzka]]) trwało intensywne osadnictwo wychodźców z terytorium Hetmanatu i zrujnowanej [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainy Prawobrzeżnej]].

{{Kategoria główna|Wojny polsko-kozackie}}

==== Wzrost wpływów Rosji, upadek Rzeczypospolitej ====
[[Plik:Iwan Mazepa 1706.jpg|mały|upright|left|[[Iwan Mazepa]] 1706]]
[[Plik:Ukraine 1740 kossaks map.svg|mały|upright=1.2|Terytorium [[Hetmanat]]u (fiolet), [[Sicz Zaporoska|Siczy]] (sepia) i [[Ukraina Słobodzka|Ukrainy Słobodzkiej]] (zieleń) w połowie XVIII wieku]]
[[Plik:Григорий Сковорода.jpg|mały|upright|[[Hryhorij Skoworoda]]]]
Po [[Traktat w Karłowicach|pokoju karłowickim]] (1699) [[Sejm walny I Rzeczypospolitej|sejm]] zdecydował o rozwiązaniu oddziałów [[Kozacy rejestrowi|kozaków rejestrowych]] w służbie Rzeczypospolitej. Po dwóch latach bezskutecznych prób uchylenia tej decyzji wybuchło [[powstanie Paleja]], ostatnie zorganizowane powstanie kozackie na terytorium Rzeczypospolitej, stłumione w 1704 przez wojska koronne i wojska podporządkowanego Rosji Hetmanatu, wprowadzone do Rzeczypospolitej w związku z toczącą się od roku 1700 [[III wojna północna|III wojną północną]], w której Rzeczpospolita, [[Elektorat Saksonii|Saksonia]] i [[Carstwo Rosyjskie|Rosja]] tworzyły koalicję przeciw Szwecji. Znaczna część terenów [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainy Prawobrzeżnej]] została wówczas zajęta przez wojska [[Iwan Mazepa|Mazepy]], który dążył do włączenia ich do Hetmanatu.

Wobec dążeń [[Piotr I Wielki|Piotra I]] do ograniczenia w ramach [[Reformy Piotra Wielkiego|gruntownych reform]] [[Carstwo Rosyjskie|Carstwa Rosyjskiego]] [[Autonomia|autonomicznego]] statusu Hetmanatu, hetman Mazepa prowadzący od 1704 roku tajne rokowania ze [[Stanisław Leszczyński|Stanisławem Leszczyńskim]], a za jego pośrednictwem z królem Szwecji [[Karol XII|Karolem XII]], opowiedział się w roku 1708, wraz ze starszyzną Hetmanatu i częścią jego wojsk przeciwko Rosji, a po stronie Szwecji i obozu szwedzkiego w Rzeczypospolitej. Karola XII poparła wówczas również [[Sicz Zaporoska]]. Klęska armii szwedzko-kozackiej w [[Bitwa pod Połtawą|bitwie pod Połtawą]] (1709) oznaczała porażkę próby usamodzielnienia podjętej przez Mazepę i była początkiem stopniowego ograniczania autonomii Hetmanatu w ramach Carstwa (od 1721 [[Imperium Rosyjskie]]go), aż do jego całkowitej likwidacji [[ukaz]]em [[Katarzyna II Wielka|Katarzyny II]] w 1764 r.

[[III wojna północna]] (1700–1721) doprowadziła do zasadniczej zmiany układu sił w Europie Wschodniej. Status mocarstwa regionalnego uzyskała zreformowana przez Piotra I Rosja, zaś Rzeczpospolita utraciła [[suwerenność]] i stała się faktycznym [[protektorat]]em Rosji i przechodziła [[Historia Polski (1697–1763)|okres długotrwałego wewnętrznego paraliżu politycznego (czasy saskie)]]. [[Traktat adrianopolski (1713)|Traktat adrianopolski]] między Rosją a Turcją (1713) i potwierdzenie pokoju karłowickiego w 1714 między Rzecząpospolitą a Turcją ustalały status [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainy Prawobrzeżnej]] jako nieodłącznej części Rzeczypospolitej. Między jesienią 1713 a wiosną 1714 ludność terenów Prawobrzeża, z których ustępowało wojsko rosyjskie, została po raz kolejny siłą przesiedlona za [[Dniepr]]. Do połowy XVIII wieku nastąpiła odbudowa gospodarcza terenów, gospodarka została oparta w pełni na systemie wielkich [[Latyfundium|latyfundiów]] [[Magnateria w Polsce|magnackich]] wykorzystujących gospodarkę [[Pańszczyzna|pańszczyźnianą]]<ref>Obciążenia pańszczyźniane na Wołyniu wzrosły między początkiem a końcem XVIII wieku średnio ze 194 do 240 dni od gospodarstwa rocznie, w [[Województwo ruskie|województwie ruskim]] dochodziły do 300 dni od gospodarstwa rocznie. [[Natalia Jakowenko]], ''Historia Ukrainy do 1795 roku'', Warszawa 2011, [[Wydawnictwo Naukowe PWN]], {{ISBN|978-83-01-16763-9}}, s. 478.</ref>. Formą oporu społecznego chłopstwa wobec wzrastających systematycznie obciążeń pańszczyźnianych był rozpowszechniony do lat 70. XVIII wieku bandytyzm społeczny ([[hajdamacy]]).

Po zawiązaniu [[Konfederacja barska|konfederacji barskiej]] w 1768 roku prawobrzeżnym [[Ukraina (Naddnieprze)|Naddnieprzem]] wstrząsnęła [[koliszczyzna]] – krwawy bunt chłopski, którego kulminacją była [[rzeź humańska]]. Bunt, o którego inspirację podejrzewano [[Petersburg]], został stłumiony bezwzględnie przez wojska koronne i rosyjskie.

{{Osobny artykuł|Koliszczyzna}}
W 1764 r. [[Katarzyna II Wielka|Katarzyna II]] zlikwidowała [[Hetmanat]] i jego autonomię, przekształcając go w [[Gubernia małorosyjska|gubernię małorosyjską]]<ref>Wszelka odrębność struktur administracyjnych guberni małorosyjskiej została zniesiona w 1781 wraz ze zniesieniem ustroju pułkowego, wszelkich organów kozackich i [[Kolegium Małorosyjskie]]go w [[Petersburg]]u (które w latach 1764–1781 sprawowało kompetencje zniesionego urzędu hetmana).</ref>, w 1765 zlikwidowała ustrój kozacki [[Ukraina Słobodzka|Ukrainy Słobodzkiej]], również przekształcając ją w [[Gubernia|gubernię]] ([[Gubernia słobodzko-ukraińska|słobodzko-ukraińską]]). W 1775 roku, po zwycięskiej dla Rosji [[Wojna rosyjsko-turecka (1768–1774)|wojnie z Turcją]], Katarzyna II zburzyła [[Sicz Zaporoska|Sicz Zaporoską]] i zakazała używania nazwy ''kozactwa zaporoskiego''. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tego czasu wyłącznie [[Romanowowie|panującej rodzinie carskiej]]. Starszyzna Siczy została zesłana na Syberię, starszyzna Hetmanatu została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. ''[[Dworianie|dworianstwem]]'') i wpisana do [[Tabela rang|tabeli rang]] Imperium Rosyjskiego, a wolni Kozacy otrzymali status równoważny wolnym chłopom rosyjskim. Chłopi Hetmanatu zostali ukazem z 1783 przypisani do miejsca pobytu, część [[Kozacy zaporoscy|Kozaków zaporoskich]] jako [[Kozacy czarnomorscy]] została przesiedlona na [[Obwód kubański|Kubań]], część zbiegła na terytorium tureckie, tworząc istniejącą do 1829 [[Sicz Zadunajska|Sicz Dunajską]]. Całe archiwum zlikwidowanych Kozaków Ukraińskich (30 tys. dokumentów z XVI-XVIII w.) przez długi czas przechowywano w [[Twierdza św. Elżbiety (Kropywnycki)|twierdzy św. Elżbiety]], który między innymi odegrał decydującą rolę w zwycięstwach Imperium Rosyjskiego w wojnach z Imperium Osmańskim o kontrolę nad wybrzeżami Morza Czarnego i Azowskiego.
[[File:Гармата і вал в Кіровограді.JPG|thumb|Armaty i ziemne fortyfikacje twierdzy św. Elżbiety we współczesnym mieście Kropywnycki]]
Przyłączone do Imperium Rosyjskiego w 1774 [[Traktat w Küczük Kajnardży|traktatem w Küczük Kajnardży]] nadczarnomorskie terytoria [[Imperium Osmańskie]]go, poszerzone o anektowane w 1783 terytorium zlikwidowanego [[Chanat Krymski|Chanatu Krymskiego]] i zdobycze po [[Wojna rosyjsko-turecka (1787–1792)|wojnie rosyjsko-tureckiej 1787–1792]], określane łącznie jako [[Noworosja]] stały się terenem intensywnej kolonizacji. Jednym z jej przejawów było założenie i szybki rozwój [[Odessa|Odessy]] i innych powstałych wówczas portów [[Morze Czarne|czarnomorskich]] ([[Mikołajów]], [[Chersoń]]). Granicą rosyjsko-turecką w roku 1792 stał się [[Dniestr]].

W wyniku drugiego (1793) i trzeciego (1795) [[Rozbiory Polski|rozbioru]] [[Rzeczpospolita Obojga Narodów|Rzeczypospolitej]] [[Imperium Rosyjskie]] [[Aneksja|anektowało]] [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainę Prawobrzeżną]] (województwa: [[Województwo kijowskie|kijowskie]], [[Województwo wołyńskie (I Rzeczpospolita)|wołyńskie]] i [[Województwo podolskie|podolskie]]). [[Monarchia Habsburgów|Austria]] anektowała w 1772 [[województwo ruskie]] i skrawek [[Województwo podolskie|województwa podolskiego]], tworząc [[Królestwo Galicji i Lodomerii]], jako część monarchii Habsburgów, później [[Cesarstwo Austrii|Cesarstwa Austrii]], wreszcie [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]].

=== XIX wiek ===
==== Zabór rosyjski i austriacki ====
[[Plik:Ukrainian language in the Russian Empire (1897).svg|thumb|upright=1.3|[[Język ukraiński]] w Imperium Rosyjskim według spisu ludności z 1897 roku]]
[[Plik:Subdivisions of the Russian Empire by largest ethnolinguistic group (1897).svg|thumb|upright=1.3|Języki Imperium Rosyjskiego według spisu ludności z 1897 roku (powiaty i miasta z przewagą ludności ukraińskojęzycznej na żółto)]]
W końcu XIX wieku tereny Ukrainy miały charakter zdecydowanie rolniczy. Bezpośrednio po zniesieniu [[Poddaństwo|poddaństwa]] i [[Uwłaszczenie chłopów|uwłaszczeniu chłopów]] (1861) na wchodzącej w skład [[Imperium Rosyjskie]]go części kraju w rękach 1,95 mln rodzin chłopskich znajdowało się 20 mln [[Dziesięcina (miara powierzchni)|dziesięcin]] ziemi uprawnej, 32 200 polskich i rosyjskich rodzin szlacheckich posiadało 17 mln dziesięcin ziemi.

W 1897 r. chłopi stanowili 86,4% ogółu ludności guberni ukraińskich Imperium. W 1905 użytki rolne wynosiły łącznie 45 mln ha, w tym 97 majątków ziemskich obejmowało ok. 2 mln ha, 2355 majątków – 7 mln ha, a 17 793 majątki – 6 mln ha. Jednocześnie 2 640 000 gospodarstw chłopskich było w posiadaniu ok. 15 mln ha. Reszta ziemi znajdowała się w posiadaniu zamożnych gospodarstw chłopskich, kupców, państwa oraz klasztorów i kościołów. Na [[Ukraina Prawobrzeżna|Ukrainie Prawobrzeżnej]] własność szlachecka stanowiła 24,8%, na [[Ukraina Lewobrzeżna|Ukrainie Lewobrzeżnej]] 20,4%, w [[Noworosja|guberniach stepowych]] 19,4%, a własność chłopska odpowiednio – 49,8%, 68,5% i 58%. Przeciętnie na własność szlachecką przypadało 24,5%, na chłopską- 58,5% całej ziemi<ref>[[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', Wyd. III poprawione i uzupełnione, Wrocław-Warszawa-Kraków 2001, Wyd. [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]], {{ISBN|83-04-04530-3}}, s. 203, 223–224.</ref>.

W 1897 r. w miastach żyło 13% ludności, a największymi ośrodkami miejskimi były: [[Odessa]] (404 000 mieszkańców), [[Kijów]] (248 000), [[Charków]] (174 000) i [[Dniepr (miasto)|Katerynosław]] (121 000), które znajdowały się wśród dziesięciu największych miast całego Imperium Rosyjskiego i w których skupiało się 35% ogółu ludności miejskiej guberni ukraińskich. Mimo że przemysł istniał tylko w kilku ośrodkach, z Ukrainy pochodziło 52% produkcji surówki żelaza i 70% wydobytego węgla kamiennego w [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]]<ref>[[Władysław Serczyk]], ''Historia Ukrainy'', Wyd. III poprawione i uzupełnione, Wrocław-Warszawa-Kraków 2001, Wyd. [[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]], {{ISBN|83-04-04530-3}}, s. 203, 223.</ref>.

W 1897 r. w [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]] mieszkało 22 380 551 Ukraińców<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php ''Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г. Распределение населения по родному языку, губерниям и областям''].</ref> (17,81% ogółu ludności Imperium). Zamieszkiwali zwarcie [[Generał-gubernatorstwo kijowskie|Kraj Południowo-Zachodni]] ([[gubernia kijowska]] (79,2%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=529 ''Spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – Ludność guberni kijowskiej według języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia wołyńska|wołyńska]] (70,1%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd_eng.php?reg=229 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego – gubernia wołyńska- ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref> i [[Gubernia podolska|podolska]] (80,9%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd_eng.php?reg=1104 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – gubernia podolska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>), [[Gubernia|gubernie]]: [[Gubernia chersońska|chersońską]] (53,9%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1642 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897- Gubernia chersońska- Ludność według języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia taurydzka|taurydzką]] (42,2%, wobec 27% [[Rosjanie|Rosjan]] i 13,6% [[Tatarzy krymscy|Tatarów]])<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_gub_97.php?reg=41 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – gubernia taurydzka-ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia jekaterynosławska|katerynosławską]] (68,9%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=422 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia jekaterynosławska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia połtawska|połtawską]] (93%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1148 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia połtawska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia czernihowska|czernihowską]] (66,4%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1675 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia czernihowska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia charkowska|charkowską]] (80,6%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1600 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia charkowska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, południowo-zachodnią część [[Obwód Wojska Dońskiego|Obwodu Wojska Dońskiego]] (28,1% całości ludności Obwodu)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=390 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – Ludność Obwodu Wojska Dońskiego według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[obwód kubański]] (47,4% wobec 42,6% Rosjan)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=414 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – obwód kubański-ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, [[Gubernia stawropolska|gubernię stawropolską]] (36,6%)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/emp_lan_97_uezd.php?reg=476 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 Gubernia stawropolska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, południowo-zachodnią część [[Gubernia kurska|guberni kurskiej]] (21,2% ogółu ludności guberni)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=674 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia kurska-ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, południową część [[Gubernia woroneska|guberni woroneskiej]] (36,2% ogółu ludności guberni)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=268 ''Pierwszy spis powszechny Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia woroneska-ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>, północną i południowo-wschodnią część [[Gubernia besarabska|guberni besarabskiej]] (19,6% ogółu ludności guberni)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=56 ''Pierwszy powszechny spis ludności Imperium Rosyjskiego 1897 – Gubernia besarabska – ludność według deklarowanego języka ojczystego''].</ref>. Na przełomie XIX i XX wieku miała miejsce masowa, popierana przez władze carskie, [[Migracja ludności|migracja]] kilkuset tysięcy [[Ukraińcy|Ukraińców]]<ref>Według spisu 1926 Daleki Wschód zamieszkiwało 315 203 Ukraińców – 24,5% populacji Kraju Dalekowschodniego [http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_26.php?reg=1348 ''Дальне-Восточный край // Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР''].</ref> do południowego regionu [[Daleki Wschód|Dalekiego Wschodu]] Imperium Rosyjskiego ([[obwód nadmorski]] i [[Obwód amurski (Imperium Rosyjskie)|amurski]] – tzw. [[Zielony Klin]]).

Na terytorium [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]] liczebność Ukraińców wynosiła w 1910 ogółem 3 991 000 osób<ref name="Wyd 1982">[[Henryk Batowski]], ''Rozpad Austro-Węgier 1914–1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne'', Wyd. II poprawione i uzupełnione, Kraków 1982, [[Wydawnictwo Literackie]], {{ISBN|83-08-00581-0}}, s. 19.</ref>, z czego w [[Królestwa i Kraje w Radzie Państwa Reprezentowane|Przedlitawii]] – 3 518 000 osób ([[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicja]] – 3 211 000 (40,2% ludności kraju koronnego<ref>[[Henryk Batowski]], ''Rozpad Austro-Węgier 1914–1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne'', Wyd. II poprawione i uzupełnione, Kraków 1982, [[Wydawnictwo Literackie]], {{ISBN|83-08-00581-0}}, s. 22.</ref>), [[Księstwo Bukowiny]] – 305 101 Ukraińców (stanowiących 38,39% ludności prowincji))<ref>[http://www.ji.lviv.ua/n56texts/monolatij1.htm Іван Монолатій ''Австрійська Буковина: особливості національних, професійних та мовних поділів''] [[Ji (czasopismo)|magazyn ''Ji'']], 56/2009.</ref>. W [[Królestwo Węgier|Królestwie Węgier (Zalitawii)]]: 472 000 Ukraińców<ref name="Wyd 1982" />, z czego na [[Zakarpacie|Zakarpaciu]] – 330 010 Ukraińców (stanowiących 54,5% ludności prowincji)<ref>Karoly Kocsis and Eszter Kocsis-Hodosi, ''Hungarian Minorities in the Carpathian Basin'' Toronto – Buffalo 1995, {{ISBN|1-882785-04-5}}, tabela 11. [http://www.hungarianhistory.com/lib/hmcb/Tab11.htm wersja elektroniczna].</ref>.

Miasta [[Galicja Wschodnia|Galicji Wschodniej]] miały wówczas zdecydowanie żydowski charakter – Żydzi stanowili 40–45% ludności miejskiej tego obszaru (Polacy i Ukraińcy stanowili po 25–30%)<ref>[[Andrzej Chojnowski]], [[Jan Jacek Bruski]] „Ukraina” Wydawnictwo Trio Warszawa 2006.</ref>.

W latach 90. XIX w. rozpoczyna się masowa emigracja zarobkowa chłopów ukraińskich z Galicji do Ameryki, przede wszystkim do [[Kanada|Kanady]] i [[Stany Zjednoczone|USA]], w mniejszym stopniu do [[Brazylia|Brazylii]], [[Argentyna|Argentyny]] i innych krajów. Jest to początek zorganizowanej [[Diaspora (naród)|diaspory]] ukraińskiej w Ameryce, zwłaszcza w Kanadzie<ref>[[Jarosław Hrycak]]: ''Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu'', przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, {{ISBN|83-85854-50-9}}, s. 96.</ref>.

==== Ukraińskie odrodzenie narodowe ====
[[Plik:Taras Shevchenko selfportrait oil 1840 (crop).png|mały|upright|[[Taras Szewczenko]]]]
[[Plik:Ivan Franko (1898).png|mały|upright|left|[[Iwan Franko]]]]
[[Plik:Hrushevskyi Mykhailo XX.jpg|mały|upright|[[Mychajło Hruszewski]]]]
[[Plik:A. Szeptycki.jpg|mały|upright|left|Abp [[Andrzej Szeptycki]]]]
XIX wiek, począwszy od publikacji ''Eneidy'' [[Iwan Kotlarewski|Iwana Kotlarewskiego]] (1798) w dobie [[preromantyzm]]u i [[romantyzm]]u był okresem ukraińskiego odrodzenia narodowego, formowania się nowożytnego języka ukraińskiego (Iwan Kotlarewski, [[Taras Szewczenko]]), tworzenia się nowych elit kulturalnych i społecznych (począwszy od kijowskiego [[Bractwo Cyryla i Metodego|Bractwa Cyryla i Metodego]]), wreszcie redefinicji pojęcia Ukrainy i Ukraińców, w opozycji do oficjalnej ideologii [[Imperium Rosyjskie]]go ([[Mychajło Drahomanow]], [[Mychajło Hruszewski]]).

W konsekwencji [[Wiosna Ludów|Wiosny Ludów]] w [[Cesarstwo Austrii|Cesarstwie Austrii]] zniesiono [[Pańszczyzna|pańszczyznę]], zaś w 1848 r. powstała pierwsza ukraińska organizacja polityczna w [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicji]] – [[Główna Rada Ruska]] (istniejąca do 1851, rozwiązana w ramach [[Neoabsolutyzm|polityki reakcji porewolucyjnej]]). Klęska [[Imperium Rosyjskie]]go w [[Wojna krymska|wojnie krymskiej]] (1856) była bodźcem dla rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w Imperium ([[Stara Hromada|Hromady]]), w związku z osłabieniem Imperium i liberalizacją stosunków politycznych w Rosji w okresie reform [[Aleksander II Romanow|Aleksandra II]]. [[Samodzierżawie|Carat]] po wybuchu [[Powstanie styczniowe|powstania styczniowego]], równolegle do represji skierowanych przeciw Polakom, podjął kroki mające zapobiec przeobrażeniu ukraińskiego ruchu narodowego w zjawisko masowe, zagrażające spoistości Imperium. [[Cyrkularz wałujewski]] (1863) zakazał druku w języku ukraińskim (poza utworami poetyckimi). [[Ukaz emski]] (1876) zabronił używania nazwy ''Ukraina'', drukowania książek, broszur, prasy i przekładów (nawet z rosyjskiego) w języku ukraińskim i wwożenia z zagranicy na terytorium Imperium Rosyjskiego wszelkich wydawnictw wydrukowanych w tym języku. Zabraniał także wystawiania ukraińskich spektakli teatralnych i drukowania ukraińskich tekstów do utworów muzycznych. Nauka w szkołach, w tym w szkołach elementarnych, miała być odtąd prowadzona wyłącznie w języku rosyjskim. Z bibliotek szkół wszystkich szczebli usunięto książki w języku ukraińskim. Akty te, zmierzające do [[Rusyfikacja|rusyfikacji]] Ukraińców, w połączeniu z represjami policyjnymi zablokowały rozwój ukraińskiego życia kulturalnego i społecznego na obszarze Imperium Rosyjskiego do lat 90. XIX w., gdy w konsekwencji modernizacji i uprzemysłowienia kraju powstały nielegalne ukraińskie organizacje polityczne ([[Bractwo Tarasowców]], [[Ogólnoukraińska Bezpartyjna Organizacja Demokratyczna]], [[Ukraińska Partia Rewolucyjna]], [[Ukraińska Partia Ludowa (1902)|Ukraińska Partia Ludowa]] i in.) – narodowo-demokratyczne i socjalistyczne. Postanowienia ukazu emskiego przestały obowiązywać po [[Rewolucja 1905 roku|rewolucji 1905 roku]] w Rosji, pojawiła się wówczas po trzydziestu latach możliwość druku w języku ukraińskim, powstawały ukraińskie organizacje naukowe i kulturalne. Do upadku [[Samodzierżawie|caratu]] (marzec 1917) ukraińskie gubernie Imperium były określane urzędowo jako [[Małorosja]], a język ukraiński jako ''małorosyjski'' [[dialekt]] [[Język rosyjski|języka rosyjskiego]].

{{Osobny artykuł|Cyrkularz wałujewski|Ukaz emski}}
W sytuacji represji carskich, skierowanych przeciwko ukraińskiej odrębności kulturowej w [[Imperium Rosyjskie|Imperium Rosyjskim]], ośrodkiem rozwoju ukraińskiego odrodzenia narodowego, określanym jako ''[[Królestwo Sardynii|Piemont]] Ukrainy<ref>Z uwagi na inspiratorską rolę Królestwa Piemontu w [[Zjednoczenie Włoch|zjednoczeniu Włoch]] (1859–1870).</ref>'', stała się [[Królestwo Galicji i Lodomerii|Galicja]], należąca do [[Cesarstwo Austrii|Cesarstwa Austrii]], po 1866 [[kraj koronny]] liberalnej [[Monarchia konstytucyjna|monarchii konstytucyjnej]] [[Austro-Węgry|Austro-Węgier]]. W okresie [[Autonomia galicyjska|autonomii galicyjskiej]] Lwów jako stolica Galicji stał się centrum działalności naukowej, politycznej, kulturalnej, społecznej i gospodarczej [[Ukraińcy|Ukraińców]] zamieszkujących [[Galicja Wschodnia|Galicję Wschodnią]] i emigrantów z Naddnieprza. Na [[Uniwersytet Lwowski|Uniwersytecie Lwowskim]] działały [[Katedra (jednostka organizacyjna)|katedry]] z [[Język ukraiński|ukraińskim]] językiem wykładowym, w tym pierwsza na świecie katedra historii Ukrainy [[Mychajło Hruszewski|Mychajła Hruszewskiego]], wydawane były ukraińskie książki, periodyki i prasa (''[[Diło]]'' i in.), publikował [[Iwan Franko]], gwiazdą opery była [[Sołomija Kruszelnyćka]]. W Galicji działały m.in. [[Towarzystwo Naukowe im. Szewczenki]], towarzystwo społeczno-oświatowe [[Proswita]] (oświata ludowa), [[Centrobank]] – główna instytucja finansowa ukraińskiej [[Spółdzielnia|spółdzielczości]] w Galicji, [[Narodnyj Dim we Lwowie|Narodnyj Dim]], organizacja [[Skauting|skautowa]] ''[[Płast]]'', legalne ukraińskie partie polityczne ([[Ukraińska Partia Radykalna (1890)|Ukraińska Partia Radykalna]], [[Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna (1899)|Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna]], [[Ukraińska Partia Socjal-Demokratyczna]] i in.), a bezpośrednio przed [[I wojna światowa|I wojną światową]] również [[Organizacja paramilitarna|organizacje paramilitarne]] ([[Ukraiński Związek Siczowy]] (1912), [[Towarzystwo Ukraińskich Strzelców Siczowych]] (1914)). Społeczność ukraińska Galicji wybierała swoich przedstawicieli do [[Sejm Krajowy (Galicja)|Sejmu Krajowego Galicji]] i [[Rada Państwa (Austria)|Reichsratu]] [[Królestwa i Kraje w Radzie Państwa Reprezentowane|Przedlitawii]] (parlamentu austriackiego) w [[Wiedeń|Wiedniu]]. Ważną postacią w życiu Galicji, [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|kościoła greckokatolickiego]] i ukraińskiego życia społecznego był od 1900 [[Arcybiskupi lwowscy obrządku bizantyńsko-ukraińskiego|arcybiskup metropolita lwowski]] [[Andrzej Szeptycki]].

=== XX wiek ===
==== I wojna światowa, rewolucja w Rosji, powstanie URL, Hetmanatu, ZURL i ich upadek ====
[[Plik:Pavlo Skoropadsky.jpg|mały|upright|[[Pawło Skoropadski]] 1918]]
[[Plik:Petrushevych Yevhen.jpg|mały|upright|[[Jewhen Petruszewycz]]]]
W konsekwencji klęsk ponoszonych przez [[Imperium Rosyjskie]] w [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] 8 marca 1917 roku w [[Petersburg|Piotrogrodzie]] wybuchła [[Rewolucja lutowa (1917)|rewolucja]], która doprowadziła do obalenia [[Samodzierżawie|caratu]] i wprowadzenia rządów demokratycznych w Rosji. Proklamowane swobody liberalne i demokratyczne, w szczególności wolność słowa, druku, stowarzyszeń i zgromadzeń, pochodów i manifestacji, a także [[amnestia]] dla więźniów politycznych z czasów caratu, przyczyniły się do rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego, co znalazło oficjalny wyraz w powołaniu [[Ukraińska Centralna Rada|Ukraińskiej Centralnej Rady]], a w późniejszym czasie w wyodrębnianiu wojskowych jednostek złożonych z żołnierzy ukraińskich w ramach armii rosyjskiej. Postulatem ukraińskiego ruchu narodowego była wówczas [[autonomia]] terytorialna Ukrainy w ramach demokratycznej republiki rosyjskiej.

7 listopada 1917 roku władzę w Rosji w drodze [[Rewolucja październikowa|zbrojnego zamachu stanu]] w Piotrogrodzie objęła [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|partia bolszewików]], obalając demokratyczny [[Rząd Tymczasowy Rosji|Rząd Tymczasowy]] oraz wprowadzając dyktaturę partyjną i policyjny terror. W Rosji wybuchła kilkuletnia [[Wojna domowa w Rosji|wojna domowa]] o władzę i ustrój kraju.

{{Osobny artykuł|Rewolucja lutowa (1917)|Rewolucja październikowa|Wojna domowa w Rosji|Bitwa o Kijów (1918)}}
[[Plik:Pilsudski-Petlura 1920 Kiev.jpg|mały|[[Józef Piłsudski|Piłsudski]] i [[Symon Petlura|Petlura]], [[Winnica (miasto)|Winnica]] 16 maja 1920]]
20 listopada 1917 roku na obszarze dawnych [[Gubernia|guberni]] [[Imperium Rosyjskie]]go: [[Gubernia kijowska|kijowskiej]], [[Gubernia podolska|podolskiej]], [[Gubernia wołyńska|wołyńskiej]], [[Gubernia czernihowska|czernihowskiej]], [[Gubernia połtawska|połtawskiej]], [[Gubernia charkowska|charkowskiej]], [[Gubernia jekaterynosławska|katerynosławskiej]], [[Gubernia chersońska|chersońskiej]] i [[Gubernia taurydzka|taurydzkiej]] (bez [[Półwysep Krymski|Krymu]]) powstała w ramach federacji z Rosją [[Ukraińska Republika Ludowa]], która ogłosiła pełną niepodległość 25 stycznia 1918 roku, po rozpędzeniu przez bolszewików wybranej w [[Wybory do Konstytuanty w Rosji 1917|demokratycznych wyborach]] [[Wszechrosyjskie Zgromadzenie Ustawodawcze|Konstytuanty]] i krwawym stłumieniu pokojowych demonstracji w jej obronie.

[[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|Bolszewicy]] próbowali przejąć władzę w [[Kijów|Kijowie]] równolegle do [[Rewolucja październikowa|przewrotu w Piotrogrodzie]]. Zostało to jednak uniemożliwione przez oddziały lojalne wobec [[Ukraińska Centralna Rada|Ukraińskiej Centralnej Rady]], która 20 listopada 1917 roku proklamowała niepodległość [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]] w [[Federacja|związku federacyjnym]] z Rosją. Na Ukrainie odbyły się w końcu listopada 1917 r. wybory do rosyjskiego [[Konstytuanta|Zgromadzenia Ustawodawczego (Konstytuanty)]], podczas których na listy partii ukraińskich socjalistów-rewolucjonistów oddano 3433 tys. głosów<ref>{{Cytuj |autor = [[Richard Pipes]]; |tytuł = Rewolucja Rosyjska |data = 1994 |isbn = 83-01-11521-1 |inni = Tadeusz Szafar (tłum.) |miejsce = Warszawa |wydawca = [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]] |s = 426–427 |oclc = 69600798}}</ref>. 24–25 grudnia 1917 roku w [[Charków|Charkowie]] bolszewicy stworzyli [[Państwo marionetkowe|marionetkową]] [[Ukraińska Ludowa Republika Rad|Ukraińską Ludową Republikę Rad]] (nazwa świadomie zbliżona do Ukraińskiej Republiki Ludowej<ref>„27 XII 1917 w Charkowie samozwańczy Zjazd Rad Delegatów proklamował utworzenie sowieckiej UNR. Przywłaszczenie przez bolszewików tej nazwy świadczy o natężeniu nastrojów niepodległościowych – sugerowali oni w ten sposób, że nie są przeciw odrębności państwowej. Rosja Sowiecka uznawała istnienie Republiki Ukraińskiej tylko w granicach potwierdzonych przez [[Rząd Tymczasowy Rosji|Rząd Tymczasowy]], ale po utworzeniu samozwańczych władz w Charkowie zaakceptowała istnienie sowieckiej UNR w granicach proponowanych przez [[Ukraińska Centralna Rada|Ukraińską Radę Centralną]].” [[Robert Potocki]]: ''Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939).'' Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999; s. 29, {{ISBN|83-85854-46-0}}. Por też: [[Jan Jacek Bruski]], ''Petlurowcy'', Kraków 2004, Wyd. Arcana, s. 37–40, {{ISBN|83-86225-03-3}}.</ref>). Po rozpędzeniu w Piotrogrodzie 19 stycznia 1918 roku Zgromadzenia Ustawodawczego (po jednym dniu obrad) przez bolszewików przy użyciu oddziałów [[Strzelcy łotewscy|strzelców łotewskich]] 25 stycznia 1918 roku Ukraińska Centralna Rada ogłosiła pełną niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej. Oddziały bolszewików rozpoczęły wówczas ofensywę na terytorium URL i 8 lutego 1918 roku zajęły Kijów. Po zawarciu [[Traktat brzeski|traktatu brzeskiego]] jej terytorium znalazło się pod okupacją wojsk [[Armia Cesarstwa Niemieckiego|niemieckich]] i [[Armia Austro-Węgier|austro-węgierskich]], zaś [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|RFSRR]] była zmuszona uznać niepodległość Ukraińskiej Republiki Ludowej i [[Konferencja pokojowa Ukrainy i Rosji (1918)|14 czerwca 1918 roku zawrzeć]] z [[Państwo Ukraińskie (hetmanat)|Hetmanatem]] (nazwa państwa ukraińskiego powstałego pod protektoratem niemieckim) [[Rozejm|zawieszenie broni]], [[Preliminaria pokojowe|preliminaryjne do traktatu pokojowego]]<ref>„Uzupełniając warunki traktatu pokojowego w połowie kwietnia, Moskwa zaproponowała rządowi ukraińskiemu przystąpienie do rokowań prowadzących do wzajemnego uznania się.(…) 14 czerwca 1918 rządy Rosji Radzieckiej i Republiki Ukraińskiej podpisały tymczasowy traktat pokojowy, w ślad za którym miało dojść do ostatecznych rokowań pokojowych, które jednak nigdy się nie odbyły.” [[Richard Pipes]]: ''Rewolucja Rosyjska.'' Warszawa 1994; Wyd. [[Wydawnictwo Naukowe PWN|PWN]]; s. 470, {{ISBN|83-01-11521-1}}, przypis.</ref>. W latach 1918–1920 Kijów znajdował się kolejno we władaniu Ukraińskiej Republiki Ludowej, [[Państwo Ukraińskie (hetmanat)|Hetmanatu]], ponownie URL, bolszewików, [[Siły Zbrojne Południa Rosji|Armii Ochotniczej]] gen. [[Anton Denikin|Antona Denikina]], ponownie URL, bolszewików, [[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]] i URL<ref>Po opanowaniu przez Polaków Kijowa (przewidzianego na stolicę URL) zgodnie z porozumieniami polsko-ukraińskimi przybył tam z [[Kamieniec Podolski|Kamieńca Podolskiego]] rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej, który przystąpił do organizowania administracji centralnej i terenowej. Jednak główne założenia rządu pozostały niezrealizowane. Według profesora [[Andrzej Chojnowski|Andrzeja Chojnowskiego]] ''„o porażce zadecydowała przede wszystkim niedojrzałość narodowa Ukraińców”'' – [[Jan Jacek Bruski]], [[Andrzej Chojnowski]] ''Ukraina'', Warszawa 1997, s. 63.</ref>, by od 13 czerwca 1920 roku ostatecznie znaleźć się w rękach sowieckich. W dniach 5–12 lipca 1918 roku utworzony został ukraiński oddział [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|RKP(b)]] – [[Komunistyczna Partia Ukrainy|KP(b)U]].
{{Osobny artykuł|Ukraińska Republika Ludowa|Traktat brzeski|Traktat brzeski (9 lutego 1918)|Państwo Ukraińskie (hetmanat)|Operacja kijowska Armii Czynnej URL i UHA|Wyprawa kijowska (1920)}}

Po kapitulacji Niemiec na froncie zachodnim (11 listopada 1918 r.) rząd bolszewicki uznał traktat brzeski za niebyły i równolegle do wycofywania się wojsk niemieckich z tzw. [[Ober-Ost (obszar)|Ober-Ostu]] rozpoczął zajmowanie opuszczanych przez Niemców terytoriów siłami [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] oraz proklamowanie w tym celu marionetkowych republik radzieckich. 30 listopada 1918 roku w [[Kursk]]u utworzony został (w celu [[Legitymizacja|legitymizacji]] [[wojna ukraińsko-sowiecka|agresji Rosji Sowieckiej]] przeciw [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republice Ludowej]]<ref>„Tymczasem 11 XI 1918 r. w Moskwie zapadła decyzja o rozpoczęciu interwencji zbrojnej pod pozorem obrony zdobyczy rewolucji proletariackiej: ''pomimo iż robotnicy, oraz wielu włościan (…) jest po naszej stronie, bez rzucenia znacznych sił Armii Czerwonej nie można liczyć nie tylko na powodzenie ruchu rewolucyjnego na Ukrainie, ale nawet na jego zapoczątkowanie''. 20 listopada armia sowiecka rozpoczęła działania wojenne. Równolegle z akcją wojskową Moskwa ''bawiła się w papierową dyplomację''”. [[Robert Potocki]]: ''Idea restytucji Ukraińskiej Republiki Ludowej (1920–1939).'' Wydawnictwo: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin 1999; s. 29, {{ISBN|83-85854-46-0}} i następne. Patrz też [[Jan Jacek Bruski]]: „Po upadku [[Państwo Ukraińskie (hetmanat)|Hetmanatu]] Rosja Radziecka ogłosiła, że w związku z anulowaniem [[Traktat brzeski|traktatu brzeskiego]] przestaje uznawać niepodległość Ukrainy. Ponownie jednak nie zdecydowano się działać otwarcie. Ofensywa przeciwko wojskom Dyrektoriatu prowadzona była pod firmą utworzonego 20 listopada 1918 r. w Kursku Tymczasowego Robotniczo-Chłopskiego Rządu Ukrainy. Na czele tego organu postawiono kolejno dwie osobistości, o których powiedzieć można by wiele, nie to jednak, że współczuły ukraińskim aspiracjom narodowym. [[Jurij Piatakow|Gieorgij Piatakow]], teoretyk luksemburgizmu, zasłynął jako gorący oponent leninowskiego hasła o prawie narodów – a w szczególności narodu ukraińskiego – do samookreślenia. [[Christian Rakowski|Chrystian Rakowski]] – z pochodzenia Bułgar, z zawodu międzynarodowy rewolucjonista – był postacią nową na terenie rosyjskim, dał się już jednak poznać jako teoretyk sprawy ukraińskiej, głoszący m.in. tezy o szczególnej roli języka rosyjskiego na Ukrainie i nieistotnym charakterze różnic etnograficznych między Ukraińcami a Rosjanami. Funkcjonowanie fasadowego rządu dawało Piotrogrodowi wolną rękę w stosunkach z Ukrainą. W odpowiedzi na protestacyjną notę Dyrektoriatu komisarz spraw zagranicznych [[Gieorgij Cziczerin|Cziczerin]] spokojnie odrzucał zarzut zaangażowania wojskowego Rosji przeciw URL, stwierdzając, że ''na Ukrainie toczy się wojna domowa – między robotnikami i biednym chłopstwem z jednej strony a ukraińską burżuazją z drugiej''. Podobne wyjaśnienia przyjąć za dobrą monetę mogły osoby albo bardzo naiwne, albo zdesperowane.” [[Jan Jacek Bruski]]: ''Petlurowcy'', Kraków 2004, Wyd. Arcana, s. 60, {{ISBN|83-86225-03-3}} p. Opis sytuacji i szczegółowe źródła tamże s. 59–64.</ref>) [[Tymczasowy Robotniczo-Chłopski Rząd Ukrainy]] na czele z [[Jurij Piatakow|Jurijem Piatakowem]].

3 stycznia 1919 [[Armia Czerwona]] zajęła [[Charków]], który stał się pierwszą siedzibą rządu i stolicą USRR. 25 stycznia 1919 Rząd Tymczasowy uchwalił połączenie Ukrainy z Rosją na zasadach ''radzieckiej federacji'', a 29 stycznia został przemianowany na [[Rada Komisarzy Ludowych USRR|Radę Komisarzy Ludowych USRR]]. 10 marca 1919 roku uchwalono konstytucję USRR. Jej stolicą został Charków. USRR formalnie brała udział w negocjacjach pokojowych z [[II Rzeczpospolita|Polską]] prowadzonych w [[Mińsk]]u i [[Ryga|Rydze]] w 1920 roku. Została uznana przez rząd Polski za jedyne istniejące państwo ukraińskie, Polska złamała tym samym [[Umowa warszawska 1920|sojusznicze zobowiązania]] wobec [[Ukraińska Republika Ludowa|Ukraińskiej Republiki Ludowej]]. Żołnierze [[Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej|armii URL]] zostali [[Internowanie|internowani]], nadal natomiast istniał i funkcjonował [[rząd Ukraińskiej Republiki Ludowej na emigracji]], na terenie Polski.

{{Osobny artykuł|wojna ukraińsko-sowiecka|wojna polsko-bolszewicka|Umowa warszawska 1920|Traktat ryski (1921)}}
W latach 1918–1922 na terytorium pomiędzy [[Dniepr]]em a [[Morze Azowskie|Morzem Azowskim]] trwało [[Powstanie Machny|powstanie anarchistów]] pod wodzą [[Nestor Machno|Nestora Machno]], stłumione ostatecznie przez [[Armia Czerwona|Armię Czerwoną]].

Po klęsce militarnej [[Austro-Węgry|Monarchii Austro-Węgierskiej]] w [[I wojna światowa|I wojnie światowej]] nastąpił jesienią 1918 roku rozpad państwa austro-węgierskiego na tworzące się niepodległe państwa sukcesyjne poszczególnych narodowości monarchii. 1 listopada 1918 roku na obszarze [[Galicja Wschodnia|Galicji Wschodniej]] została proklamowana [[Zachodnioukraińska Republika Ludowa]]. Ludność polska Lwowa i Przemyśla wystąpiła zbrojnie na rzecz przynależności tych miast do odradzającej się [[II Rzeczpospolita|Polski]]. Po kilkumiesięcznej wojnie z udziałem regularnych sił wojskowych Polski ([[Wojsko Polskie (II RP)|Wojska Polskiego]]) i ZURL ([[Ukraińska Armia Halicka|Ukraińskiej Armii Halickiej]]), armia ZURL została wyparta przez Wojsko Polskie w lipcu 1919 roku za [[Zbrucz]], a Zachodnioukraińska Republika Ludowa przestała istnieć<ref group=uwaga>Emigracyjny rząd ZURL rozwiązał się w marcu 1923 roku po decyzji [[Rada Ambasadorów|Rady Ambasadorów]] przyznających Polsce bezwarunkową suwerenność nad Galicją Wschodnią.</ref>.

{{Osobny artykuł|Bitwa o Lwów (1918–1919)|Walki o Przemyśl w 1918 roku|wojna polsko-ukraińska}}
Po [[I wojna światowa|I wojnie światowej]], [[Wojna polsko-ukraińska|wojnie polsko-ukraińskiej]] i [[Wojna polsko-bolszewicka|wojnie polsko-bolszewickiej]] Galicja Wschodnia i zachodni [[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|Wołyń]] znalazły się w [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]], [[Zakarpacie|Ruś Zakarpacka]] weszła w skład [[Pierwsza Republika Czechosłowacka|Czechosłowacji]], [[Besarabia]] i [[Bukowina (kraina historyczna)|Bukowina]] – [[Rumunia|Rumunii]]. Większość terytorium dzisiejszej Ukrainy po [[wojna ukraińsko-sowiecka|trwającej w latach 1917–1921 wojnie]] znalazła się pod władzą sowiecką jako [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka]], od grudnia 1922 w składzie [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Stolicą Ukrainy sowieckiej był do 1934 roku [[Charków]], a następnie Kijów.
[[Plik:Ukrainian and Ruthenian language frequency in Poland, based on Polish census of 1931.PNG|thumb|upright=1.3|Ludność uważająca język ukraiński za ojczysty (w powiatach) według [[Drugi Powszechny Spis Ludności|spisu powszechnego 1931]]]]

==== Okres 1920–1939, między ZSRR i II RP ====
{{Osobny artykuł|Polityka ukrainizacji w USRR w latach 1923–1929|Wielki głód na Ukrainie|Rozstrzelane odrodzenie|Wielki terror (ZSRR)|Operacja polska NKWD (1937–1938)}}
[[Plik:Померла дитина на вулиці Харкова.jpg|mały|lewo|Dziecko zmarłe na ulicy w [[Charków|Charkowie]] 1932 w czasie [[Wielki głód na Ukrainie|wielkiego głodu]] na [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]]]]
[[Plik:Skrypnyk Mykola1.jpg|mały|upright|left|[[Mykoła Skrypnyk]]]]
Po przegranej przez [[Zachodnioukraińska Republika Ludowa|Zachodnioukraińską Republikę Ludową]] wojnie część Ukraińców w Polsce zdecydowała się działać środkami pokojowymi na rzecz społeczności ukraińskiej (po 1931 roku [[Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne|UNDO]]), jednak druga część wybrała działalność terrorystyczną i dywersyjną przeciw państwu polskiemu ([[Ukraińska Organizacja Wojskowa|UWO]], później [[Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów|OUN]]). Działania te w pewien sposób podsycały represje (jak np. [[Pacyfikacja Małopolski Wschodniej|pacyfikacja Małopolski Wschodniej w 1930 roku]]), czy też nacisk polonizacyjny (np. [[akcja polonizacyjno-rewindykacyjna 1938 roku]]).
[[Plik:Ukraine famine map.png|mały|upright=1.3|Mapa [[Depopulacja|depopulacji]] – strat ludzkich w wyniku [[Wielki głód na Ukrainie|Wielkiego Głodu]]]]
Na Ukrainie sowieckiej w latach 20. prowadzono tzw. [[Polityka ukrainizacji w USRR w latach 1923–1929|politykę ukrainizacji]], czyli formę narodowego komunizmu ukraińskiego, zarzuconą w 1929 roku wraz z rozpoczęciem przez [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|WKP(b)]] pod kierownictwem [[Józef Stalin|Stalina]] polityki przymusowej [[Kolektywizacja w ZSRR|kolektywizacji]]. Konsekwencją tej polityki, a szczególnie związanych z nią represji [[NKWD]] i [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]], była sprowokowana [[Wielki głód na Ukrainie|klęska głodu]]. Podczas gdy z głodu umierały miliony ludzi, rząd ZSRR [[eksport]]ował na Zachód odebrane im siłą zboże, sprzedając je wobec [[Wielki kryzys|wielkiego kryzysu]] po cenach [[dumping]]owych. Klęska głodu doprowadziła w latach 1932–1933 do śmierci około 6–7 milionów ukraińskich chłopów, z czego minimum 3,3 mln na terytorium [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]]<ref>''Ogółem na sowieckiej Ukrainie wskutek głodu i związanych z nim chorób zmarło nie mniej niż 3,3 miliona obywateli sowieckich, a w całym Związku Radzieckim zmarła w przybliżeniu taka sama (według przynależności narodowej) liczba Ukraińców.'' [[Timothy Snyder]], ''Skrwawione ziemie: Europa między Hitlerem a Stalinem'', Warszawa 2011, wyd. ''Świat książki'', {{ISBN|9788324722785}}, s. 75.</ref>, zaś [[Wielki terror (ZSRR)|terror NKWD]] z lat 30. zniszczył fizycznie ukraińską inteligencję na terenie USRR<ref>[[Robert Conquest]], ''Wielki Terror'', Warszawa 1997, {{ISBN|83-902063-9-0}}, Podrozdział: ''Ukraina:spustoszony kraj'', s. 255–263. [[Jarosław Hrycak]], ''Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu'', przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, s. 181, {{ISBN|83-85854-50-9}}: „Represje ogarnęły wszystkie warstwy inteligencji, a niektóre z nich (duchowieństwo [[Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny|UAPC]], filologowie i historycy, pisarze, kobzarze, przedstawiciele marksistowskich nauk społecznych) zostały wyniszczone prawie doszczętnie. W innych grupach represje stosowano wybiórczo, ale odsetek ofiar nigdzie nie był niski. Według przybliżonych szacunków w latach trzydziestych w USRR zlikwidowano ok. 80% aktywnej inteligencji”.</ref>.
[[Plik:Languages-UkrSSR-1926.PNG|mały|upright=1.3|Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty w obwodach i miastach Ukraińskiej SRR według spisu powszechnego z 1926 roku]]
Terror [[NKWD]] objął również [[Polacy na Ukrainie|Polaków w Ukraińskiej SRR]]. W latach 20. utworzono na terenie USRR [[Polski Rejon Narodowy im. Juliana Marchlewskiego]] ze stolicą w [[Dołbysz]]u. Został on zlikwidowany w latach 30., a mniejszość polska w ZSRR, w szczególności w USRR (m.in. [[Podole]] [[Kamieniec Podolski|kamienieckie]], [[Żytomierz]]), została poddana w latach 30. faktycznej [[Ludobójstwo|eksterminacji]], skierowanej oficjalnie przeciwko Polakom jako całej [[Grupa etniczna|grupie etnicznej]]<ref>[[Henryk Stroński]] ''Polska gehenna za Zbruczem'', Biuletyn „Księga Kresów Wschodnich” nr 13, s. 3.</ref>. Podczas samej tylko tzw. [[Operacja polska NKWD (1937–1938)|operacji polskiej NKWD]] w latach 1937–1938 zamordowano co najmniej 111 000 [[Polacy|Polaków]], 28 744 skazano na pobyt w [[Obóz koncentracyjny|obozach koncentracyjnych]] struktury [[Gułag|GUŁag-u]], a kilkaset tysięcy deportowano do [[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachstanu]]<ref>[[Nikołaj Iwanow (historyk)|Mikołaj Iwanow]]: ''Matka premiera. O Polakach w Dowbyszu'' [[Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej|Biuletyn IPN]], nr 1-2/2009 r., s. 38, powołując się na dane przedstawione przez profesora [[Henryk Stroński|Henryka Strońskiego]] [https://archive.is/20120802090527/http://www.ipn.gov.pl/portal/pl/24/8942/nr_122009.html wersja elektroniczna].</ref>.

W 1934 r. stolicę [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|USRR]] przeniesiono z Charkowa do Kijowa.

==== II wojna światowa ====
{{Osobny artykuł|Dystrykt Galicja|Komisariat Rzeszy Ukraina|Ukraińska Powstańcza Armia|Zagłada Żydów na Ukrainie|Rzeź wołyńska|Czystka etniczna w województwach lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim|Nacjonalizm ukraiński}}
[[Plik:Yevgen Konovalec.jpg|mały|upright|lewo|[[Jewhen Konowalec]]]]
[[Plik:Stepan Bandera photo.jpg|mały|upright|[[Stepan Bandera]]]]
W wyniku [[Pakt Ribbentrop-Mołotow|paktu Ribbentrop-Mołotow]] po [[Agresja ZSRR na Polskę|agresji ZSRR na Polskę]] 17 września 1939 roku pod okupacją [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] znalazły się tereny polskich województw: stanisławowskiego, tarnopolskiego, wołyńskiego i wschodniej części lwowskiego. Sowieckie władze okupacyjne po przeprowadzeniu pseudowyborów dokonały w październiku 1939 roku formalnej [[Aneksja|aneksji]] okupowanych terenów [[II Rzeczpospolita|II Rzeczypospolitej]]. Konsekwencją aneksji było narzucenie mieszkańcom terenów okupowanych [[Obywatelstwo|obywatelstwa]] [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] oraz rozpoczęcie procesu [[Sowietyzacja|sowietyzacji]] terenów okupowanych i systematycznych represji policyjnych NKWD. Ostatnią falą represji było wymordowanie przez [[NKWD]] po [[Atak Niemiec na ZSRR|ataku Niemiec na ZSRR]] [[Masakry więzienne NKWD w 1941|kilkudziesięciu tysięcy więźniów przetrzymywanych w więzieniach na terenach okupowanych]], w tym na obszarze Polski anektowanym przez ZSRR. Na terenie USRR największe masakry miały miejsce we Lwowie, Drohobyczu, Czortkowie, Łucku, Równem i wielu innych miejscach.

{{Osobny artykuł|Kampania wrześniowa|Agresja ZSRR na Polskę|Wybory do Zgromadzeń Ludowych Zachodniej Ukrainy i Zachodniej Białorusi 1939|Represje ZSRR wobec Polaków i obywateli polskich 1939–1946|Masakry więzienne NKWD w 1941}}

Po [[Atak Niemiec na ZSRR|ataku Niemiec na ZSRR]] 22 czerwca 1941 roku na Ukrainie zginęło i zostało zamordowanych ok. siedmiu milionów ludzi różnej narodowości. [[OUN-B]] ogłosiła we Lwowie 30 czerwca 1941 roku [[Akt odnowienia Państwa Ukraińskiego|akt odnowienia państwa ukraińskiego]]. Obie frakcje nacjonalistyczne (OUN-B i [[OUN-M]]) były gotowe w 1941 roku do współpracy z Niemcami przeciwko ZSRR w celu uzyskania autonomii bądź niepodległości Ukrainy.

Po niepowodzeniu próby ogłoszenia niepodległości [[OUN-B]] przeszła do podziemia i utworzyła jesienią 1942 partyzantkę – [[Ukraińska Powstańcza Armia|Ukraińską Powstańczą Armię]], która toczyła walkę z partyzantką polską i radziecką oraz niemiecką administracją okupacyjną i niemieckimi siłami policyjnymi, a po okupacji terenów Wołynia i Galicji Wschodniej – z oddziałami [[Armia Czerwona|Armii Czerwonej]] i NKWD. UPA w latach 1943–1944 dokonała [[Czystka etniczna|czystki etnicznej]] – masowej zbrodni [[Ludobójstwo|ludobójstwa]] na polskiej ludności cywilnej na terenie obecnej zachodniej Ukrainy ([[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|Wołyń]], [[Galicja Wschodnia]]). OUN-M była politycznym promotorem powstania w 1943 roku [[14 Dywizja Grenadierów SS (1 ukraińska)|Dywizji SS-Hałyczyna (Galizien)]].

W 1944 roku [[Józef Stalin|Stalin]] uznał, iż w czasie okupacji niemieckiej [[Tatarzy krymscy]] [[Kolaboracja|kolaborowali]] jako naród z [[III Rzesza|III Rzeszą]] i zadecydował o [[Wysiedlenie Tatarów krymskich w 1944 roku|deportacji całego narodu Tatarów krymskich]] do [[Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka|Uzbekistanu]]. Główną akcję wysiedleńczą przeprowadzono 18 maja 1944 roku. W miejsce Tatarów przybyli osadnicy rosyjscy. Wtedy też przeprowadzono wielką akcję zmiany nazw miejscowości na rosyjskie. Była to jedna z wielkich deportacji narodów w ZSRR w latach II wojny światowej (oprócz Tatarów Krymskich objęła m.in. [[Czeczeni|Czeczenów]], [[Ingusze|Inguszy]], [[Kałmucy|Kałmuków]], a w 1941 roku [[Niemcy nadwołżańscy|Niemców Nadwołżańskich]]). Według [[Nikita Chruszczow|Nikity Chruszczowa]] Stalin rozważał deportację wszystkich Ukraińców na Syberię i odstąpił od tego tylko ze względu na skalę przedsięwzięcia<ref>Nikita Chruszczow ''[[O kulcie jednostki i jego następstwach]]'', referat wygłoszony na XX Zjeździe [[Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego|KPZR]], Moskwa 25 lutego 1956: „Тем более вопиющими являются действия, инициатором которых был Сталин и которые представляют собой грубое попрание основных ленинских принципов национальной политики Советского государства. Речь идет о массовом выселении со своих родных мест целых народов, в том числе всех коммунистов и комсомольцев без каких бы то ни было исключений. Причем такого рода выселение никак не диктовалось военными соображениями.

Так, уже в конце 1943 года, когда на фронтах Великой Отечественной войны определился прочный перелом в ходе войны в пользу Советского Союза, принято было и осуществлено решение о выселении с занимаемой территории всех карачаевцев. В этот же период, в конце декабря 1943 года, точно такая же участь постигла все население Калмыцкой автономной республики. В марте 1944 года выселены были со своих родных мест все чеченцы и ингуши, а Чечено-Ингушская автономная республика ликвидирована. В апреле 1944 года с территории Кабардино-Балкарской автономной республики выселены были в отдаленные места все балкарцы, а сама республика переименована в Кабардинскую автономную республику. Украинцы избежали этой участи потому, что их слишком много и некуда было выслать. А то он бы и их выселил.” [[S:ru:О культе личности и его последствиях. Доклад XX съезду КПСС (Н.С. Хрущёв)|О культе личности и его последствиях. Доклад XX съезду КПСС (Н.С. Хрущёв)]] Tekst oryginalny opublikowany oficjalnie: „Известия ЦК КПСС”, N 3/1989 Moskwa 1989.</ref>.

Na mocy ustaleń przywódców [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]], [[Stany Zjednoczone|USA]] i [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]] zapadłych na konferencjach ''[[Wielka trójka|wielkiej trójki]]'' w [[Konferencja teherańska|Teheranie]] i [[Konferencja jałtańska|Jałcie]] w 1945 do [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]] zostały włączone tereny [[Województwo wołyńskie (II Rzeczpospolita)|Wołynia]] i [[Galicja Wschodnia|Galicji Wschodniej]] ze [[Lwów|Lwowem]], na wschód od tzw. ''[[Linia Curzona|Linii Curzona]]''.

W latach 1944–1949 z USRR do Polski w nowych granicach [[Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1944–1946|przymusowo wysiedlono]] około 790 tysięcy Polaków, w latach 1955–1959 [[Wysiedlenie Polaków z Kresów Wschodnich 1955–1959|wysiedlono]] kolejnych 76 tysięcy, natomiast [[Wysiedlenie Ukraińców z Polski do ZSRR|z Polski do USRR wysiedlono]] około 480 tysięcy Ukraińców.

==== Okres powojenny ====
[[Plik:EthnoCarpathians 22082017DolynaUA-26 Crop and fix.jpg|mały|upright|[[Wasyl Stus]]]]
W 1946 r. do [[Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka|Ukraińskiej SRR]] została włączona jako [[obwód zakarpacki]] [[Zakarpacie|Ruś Zakarpacka]]. Jednym z przywódców ZSRR został w 1953 roku [[Nikita Chruszczow]], który doprowadził w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej (1954) do przeniesienia [[Półwysep Krymski|Krymu]] z jurysdykcji RFSRR do USRR.

Ukraina, obok Rosji i Białorusi, była jedną z trzech [[Republiki ZSRR|republik związkowych]] ZSRR posiadających prawo głosu w ONZ. Pod koniec lat 50., wskutek odwilży, odrodził się ruch niepodległościowy.

26 kwietnia 1986 r. w ukraińskiej elektrowni atomowej w [[Czarnobyl]]u doszło do jednej z największych na świecie [[Katastrofa w Czarnobylskiej Elektrowni Jądrowej|katastrof atomowych]].

12 lutego 1991 r., tuż przed rozwiązaniem ZSRR, na obszarze Ukrainy utworzono [[Krymska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka (1991)|Krymską ASRR]].

=== Niepodległa Ukraina ===
{{osobny artykuł|ukraińska polityka historyczna|granica rosyjsko-ukraińska}}

[[Plik:RIAN archive 848095 Signing the Agreement to eliminate the USSR and establish the Commonwealth of Independent States.jpg|thumb|left|Podpisanie Porozumienia o Likwidacji ZSRR i założeniu WNP]]
16 lipca 1990 roku ukraiński parlament przyjął Deklarację suwerenności państwowej Ukrainy{{r|deklaracja suwerenności}}. Ustaliło to zasady samostanowienia, demokracji, niezależności i pierwszeństwa prawa ukraińskiego nad prawem sowieckim. 24 sierpnia 1991 parlament przyjął [[Deklaracja niepodległości Ukrainy|deklarację niepodległości]]{{r|deklaracja niepodległości}}. [[Referendum na Ukrainie w 1991 roku|Referendum]] i pierwsze [[Wybory prezydenckie na Ukrainie w 1991 roku|wybory prezydenckie]] odbyły się 1 grudnia 1991 roku. Ponad 90% głosujących poparło niepodległość Ukrainy, a pierwszym prezydentem został wybrany [[Łeonid Krawczuk]]. 8 grudnia 1991 roku zawarto ''[[Porozumienie białowieskie|układ białowieski]]''. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot [[Prawo międzynarodowe|prawa międzynarodowego]] i byt geopolityczny przestał istnieć, a powstałe w jego miejsce suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali: ze strony Ukrainy – Łeonid Krawczuk, ze strony Rosji – [[Boris Jelcyn|Borys Jelcyn]], a ze strony Białorusi – [[Stanisłau Szuszkiewicz]].

W 1994 roku wybory prezydenckie wygrywa [[Łeonid Kuczma]]. Dwa lata później przyjęto [[Konstytucja Ukrainy|nową konstytucję]] i wprowadzono do obiegu [[Hrywna|hrywnę]]. Kuczma został ponownie [[Wybory prezydenckie na Ukrainie w 1999 roku|wybrany]] na urząd prezydenta w 1999 roku. W 2002 roku [[Wybory parlamentarne na Ukrainie w 2002 roku|wybory parlamentarne]] wygrało [[Blok Nasza Ukraina]], ugrupowanie [[Wiktor Juszczenko|Wiktora Juszczenki]].

{{osobny artykuł|pomarańczowa rewolucja|kryzys polityczny na Ukrainie w 2007 roku|kryzys polityczny na Ukrainie w 2008 roku}}

[[Plik:Joesjtsjenko Marion Kiev 2004.jpg|thumb|Protestujący na Placu Niepodległości w pierwszym dniu pomarańczowej rewolucji]]
W 2004 roku zwycięzcą wyborów prezydenckich ogłoszono [[Wiktor Janukowycz|Wiktora Janukowycza]]. Wyniki spowodowały publiczne protesty osób popierających [[Wiktor Juszczenko|Wiktora Juszczenkę]]. Ostatecznie urząd prezydenta objął Wiktor Juszczenko. W [[Wybory parlamentarne na Ukrainie w 2006 roku|wyborach parlamentarnych]] w 2006 roku zwycięstwo odniosła [[Partia Regionów]]. Premierem zostaje [[Wiktor Janukowycz|Wiktor Janukowicz]]. Konflikt między prezydentem a premierem i [[Kryzys polityczny na Ukrainie w 2007 roku|kryzys polityczny]] zakończył się [[Wybory parlamentarne na Ukrainie w 2007 roku|przedterminowymi wyborami]]. Na czele rządu stanęła [[Julia Tymoszenko]]. W 2008 roku doszło do kolejnego [[Kryzys polityczny na Ukrainie w 2008 roku|kryzysu politycznego]].

[[Wybory prezydenckie na Ukrainie w 2010 roku|Wybory prezydenckie]] w 2010 roku zwyciężył [[Wiktor Janukowycz]]. Rząd [[Julia Tymoszenko|Tymoszenko]] został zdymisjonowany, a nowym premierem zostaje [[Mykoła Azarow]].

{{osobny artykuł|Euromajdan}}

[[Plik:SState flag of Ukraine carried by a protester to the heart of developing clashes in Kyiv, Ukraine. Events of February 18, 2014.jpg|thumb|Protesty na Placu Niepodległości w Kijowie, 18 lutego 2014 roku]]
30 marca 2012 roku zostało zaplanowane podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską podczas szczytu [[Partnerstwo Wschodnie|Partnerstwa Wschodniego]]. 21 listopada 2013 roku Prezydent Ukrainy Wiktor Janukowycz odłożył podpisanie umowy stowarzyszeniowej z Unią Europejską i prowadził politykę zbliżenia z Rosją, co zapoczątkowało protesty zwolenników integracji z UE. Podczas Euromajdanu przez Ukrainę przeszła fala protestów, co w ostateczności doprowadziło do obalenia rządu [[Mykoła Azarow|Mykoły Azarowa]], a następnie [[Wiktor Janukowycz|prezydenta Wiktora Janukowycza]].

{{osobny artykuł|prorosyjski separatyzm na Ukrainie|Aneksja Krymu przez Rosję|wojna w Donbasie}}

Po obaleniu prezydenta Janukowycza i rządu Azarowa po nieuznawanym przez rząd [[Arsenij Jaceniuk|Arsenija Jaceniuka]] [[Referendum na Krymie w 2014 roku|referendum]] rząd krymski jednostronnie ogłosił [[Krym (państwo nieuznawane)|niepodległość]], a następnie został wcielony do Rosji. Na wschodzie Ukrainy separatyści, którzy wzniecili powstanie przeciwko ukonstytuowanym w lutym 2014 nowym władzom kijowskim, ogłosili suwerenność samozwańczej [[Doniecka Republika Ludowa|Donieckiej Republiki Ludowej]] i [[Ługańska Republika Ludowa|Ługańskiej Republiki Ludowej]], które militarnie wspierane były przez Federację Rosyjską.

25 maja 2014 roku w przedterminowych [[Wybory prezydenckie na Ukrainie w 2014 roku|wyborach prezydenckich]] na prezydenta Ukrainy zostaje wybrany [[Petro Poroszenko]]. 27 czerwca podpisuje [[Umowa stowarzyszeniowa Ukraina-Unia Europejska|umowę stowarzyszeniową]] Ukrainy z [[Unia Europejska|Unią Europejską]], która została ratyfikowana pod koniec roku.

1 stycznia 2016 roku Ukraina przystąpiła do DCFTA{{r|komisja europejska}}, której celem jest modernizacja i rozwój gospodarki Ukrainy, sprawowanie rządów i praworządności zgodnie ze standardami UE oraz stopniowe zwiększanie integracji z rynkiem wewnętrznym UE. 11 maja 2017 Unia Europejska zatwierdziła ruch bezwizowy dla obywateli ukraińskich, który wszedł w życie 11 czerwca{{r|schengenvisa}}. Ukraińcy zostali uprawnieni do podróży do strefy Schengen w celach turystycznych, rodzinnych i biznesowych, przy czym jedynym wymaganym dokumentem jest paszport biometryczny.

26 listopada 2018 prezydent Ukrainy Petro Poroszenko podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 60 dni{{r|dekret 390/2018}}. Tego samego dnia został on zatwierdzony przez Radę Najwyższą Ukrainy{{r|stan wojenny}}.

=== Inwazja Rosji na Ukrainę ===
{{osobny artykuł|Inwazja Rosji na Ukrainę}}

24 lutego 2022 o godzinie 5:55 [[Czas moskiewski|czasu moskiewskiego]] prezydent Rosji [[Władimir Putin]] ogłosił, że podjął decyzję o rozpoczęciu operacji wojskowej na Ukrainie<ref name="bbc_2402">{{Cytuj stronę |url = https://www.bbc.com/news/world-europe-60504334 |tytuł = Ukraine conflict: What we know about the invasion |data = 2022-02-24 |opublikowany = BBC.com |data dostępu = 2022-02-24}}</ref><ref>{{Cytuj |url = https://www.msn.com/en-us/news/world/russian-president-vladimir-putin-announces-military-assault-against-ukraine-in-surprise-speech/ar-AAUebpI |tytuł = Russian President Vladimir Putin announces military assault against Ukraine in surprise speech |data = 2022-02-24 |opublikowany = msn.com |data dostępu = 2022-02-24}}</ref>. O godz. 5:00 [[Czas wschodnioeuropejski|czasu lokalnego]] (4:00 czasu polskiego) rozpoczęła się inwazja Rosji na Ukrainę<ref>{{Cytuj |tytuł = MSW Ukrainy: rozpoczęła się inwazja, doszło do ataków rakietowych na Kijów i Charków |data dostępu = 2022-02-25 |opublikowany = Polska Agencja Prasowa SA |url = https://www.pap.pl/aktualnosci/news%2C1089875%2Cukrainskie-msw-rozpoczela-sie-inwazja-doszlo-do-atakow-rakietowych-na |język = pl}}</ref>. Tego samego dnia prezydent Ukrainy [[Wołodymyr Zełenski]] podpisał dekret o wprowadzeniu stanu wojennego na okres 30 dni<ref>{{Cytuj |tytuł = President signed a decree on the imposition of martial law in Ukraine, the Verkhovna Rada approved it |data dostępu = 2022-02-24 |opublikowany = Official website of the President of Ukraine |url = https://www.president.gov.ua/en/news/prezident-pidpisav-ukaz-pro-zaprovadzhennya-voyennogo-stanu-73109 |język = en}}</ref> w związku z militarną agresją [[Rosja|Rosji]]. Późnym wieczorem podpisał także dekret o [[Mobilizacja|powszechnej mobilizacji]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Prezydent Ukrainy Wołodymyr Zełenski ogłosił powszechną mobilizację |data dostępu = 2022-02-25 |opublikowany = Rzeczpospolita |url = https://www.rp.pl/wojsko/art35755661-prezydent-ukrainy-wolodymyr-zelenski-oglosil-powszechna-mobilizacje |język = pl}}</ref>.

== Symbole państwowe ==
{{Osobny artykuł|Flaga Ukrainy|Herb Ukrainy}}
Flagą Ukrainy jest prostokąt podzielony na dwa poziome pasy: [[Barwa niebieska|niebieski]] i [[Barwa żółta|żółty]].

Oficjalnym godłem Ukrainy jest ''Tryzub'' ([[Trójząb]]), który pojawił się po raz pierwszy na monetach bitych przez [[Włodzimierz I Wielki|Włodzimierza I Wielkiego]]. Godło występuje w odmianie małej jako herb państwowy. Znane są także projekty tzw. odmiany wielkiej herbu. Projekty te jednak jeszcze nie zostały oficjalnie zatwierdzone.

== Ustrój polityczny ==
{{Osobny artykuł|Ustrój polityczny Ukrainy}}
Od proklamowania niepodległości 24 sierpnia 1991 roku Ukraina jest [[Demokracja parlamentarna|republiką parlamentarną]]. 8 grudnia 1991 roku wraz z Federacją Rosyjską i Białorusią podpisała porozumienie o utworzeniu [[Wspólnota Niepodległych Państw|Wspólnoty Niepodległych Państw]]. Zgodnie z konstytucją uchwaloną w czerwcu 1996 roku przez Radę Najwyższą głową państwa jest prezydent wybierany w głosowaniu powszechnym na 5-letnią kadencję. Najwyższym organem władzy państwowej jest jednoizbowy parlament – [[Rada Najwyższa Ukrainy]], w której skład wchodzi 450 deputowanych wybieranych w wyborach powszechnych na 5 lat (od 2006 roku, wcześniej kadencja trwała 4 lata). Organem władzy wykonawczej jest rząd (Gabinet Ministrów), na którego czele stoi premier powoływany przez Radę Najwyższą na wniosek prezydenta. Na mocy konstytucji rząd jest podporządkowany bezpośrednio prezydentowi. 1 stycznia 2006 roku nabrała mocy prawnej nowa redakcja Konstytucji Ukrainy, która część uprawnień prezydenta przeniosła na rząd, zbliżając system władzy do polskiego, jednak nadal z mocniejszą pozycją głowy państwa. Niejednoznaczne, nieprzemyślane, a miejscami wzajemnie sprzeczne mechanizmy ustrojowe doprowadziły w następnych latach do sporów kompetencyjnych, a w rezultacie niemal do paraliżu ukraińskich instytucji państwowych<ref>[http://archive.is/va3r Adam Eberhardt, Rewolucja, której nie było. Bilans pięciolecia „pomarańczowej” Ukrainy], 30.11.2009, [[Ośrodek Studiów Wschodnich]].</ref>. 1 października 2010 roku [[Sąd Konstytucyjny Ukrainy|Trybunał Konstytucyjny]] orzekł, że zmiany w konstytucji z 2004 roku odbyły się z naruszeniem obwiązującego porządku prawnego i tym samym przywrócił Konstytucję z 1996 roku<ref>{{Cytuj stronę |url = https://archive.is/20120917154830/http://www.tvn24.pl/-1,1675908,0,1,ukraina-zmienila-ustroj-to-poczatek-przewrotu,wiadomosc.html |tytuł = Ukraina zmieniła ustrój. „To początek przewrotu” |opublikowany = tvn24.pl |język = pl |data dostępu = 2010-10-01}}</ref>. 21 lutego 2014 Rada Najwyższa Ukrainy w trybie ustawy przywróciła moc obowiązującą postanowień konstytucji z 2004 roku. Ustawa weszła w życie 22 lutego 2014 po [[Promulgacja|promulgacji]]<ref>[http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/742-VII ''Закон України: Про відновлення дії окремих положень Конституції України''].</ref>.

=== Scena polityczna ===
{{Osobny artykuł|Partie polityczne Ukrainy|Wybory parlamentarne na Ukrainie|Wybory prezydenckie na Ukrainie|Kryzys polityczny na Ukrainie w 2007 roku}}
[[Plik:Volodymyr Zelensky Official portrait.jpg|mały|upright|[[Wołodymyr Zełenski]]]]
[[Plik:Маріїнський палац в Києві (cropped).jpg|mały|[[Pałac Maryjski|Pałac Maryński w Kijowie]], siedziba Prezydenta]]
Proces kształtowania się sceny partyjnej na Ukrainie można podzielić na kilka etapów:
* Etap przedpartyjny – obejmuje lata funkcjonowania [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Jest to okres, w którym pojawiły się pierwsze inicjatywy społeczne o charakterze demokratycznym. Rok 1987 przyniósł protesty w gronie ukraińskiej [[Inteligencja (społeczeństwo)|inteligencji]]. Domagano się m.in. obowiązkowego nauczania [[Język ukraiński|języka ukraińskiego]] w szkołach i protestowano przeciwko [[Rusyfikacja|zrusyfikowanym]] nazwom miejscowości. Etap ten charakteryzuje się powstaniem wielu formalnych proreformatorskich organizacji i stowarzyszeń, a także utworzeniem [[Ludowy Ruch Ukrainy na rzecz Przebudowy|Ruchu na rzecz Przebudowy]], który był najpopularniejszą i najsilniejszą organizacją opozycyjną, gromadzącą bardzo szerokie spektrum ideowe.
* Etap wielopartyjności – dla tego etapu najważniejsze są dwa wydarzenia. Pierwszym z nich jest przyjęcie w październiku 1989 r. przez [[Rada Najwyższa Ukrainy|Radę Najwyższą]] decyzji o bezpośrednich wyborach do rad wszystkich szczebli. Drugim jest ogłoszenie [[Niepodległość|niepodległości]] przez Ukrainę 24 sierpnia 1991 r. Zdemokratyzowana [[ordynacja wyborcza]] otwierała drzwi dla [[Opozycja (polityka)|opozycji]] do legalnego przejęcia władzy.
* Etap postkomunistyczny – to okres od ogłoszenia niepodległości do pierwszych wolnych wyborów w roku 1994. Cechuje go przede wszystkim kryzys tworzącego się systemu partyjnego spowodowany delegalizacją [[Komunistyczna Partia Ukrainy|Komunistycznej Partii Ukrainy]]. Jej likwidacja spowodowała chaos, gdyż zniknął głęboki podział na komunistów i opozycję. Etap ten wyróżnił się także powstaniem znacznej liczby nowych partii. Chociaż partii politycznych było kilkadziesiąt, to żadna z nich nie miała ani poziomu liczebności umożliwiającego utworzenie skutecznych organizacji partyjnych w terenie, ani poziomu popularności umożliwiającego chociaż połowie potencjalnych wyborców znać partie i rozróżniać je między sobą, ani też poziomu wpływu pozwalającego frakcjom w parlamencie lub w lokalnych organach przedstawicielskich wpływać na tworzenie rządu lub struktur wykonawczych w terenie.
* Etap strukturyzacji – rozpoczął się wyborami, które odbyły się 27 marca 1994 r. Przeprowadzone zostały według [[Ordynacja większościowa|ordynacji większościowej]], która nie sprzyjała tworzeniu stabilnej sceny politycznej.

=== Organizacja państwa ===
Głową państwa jest [[Lista prezydentów Ukrainy|Prezydent Ukrainy]]. [[Władza wykonawcza|Władzę wykonawczą]] na Ukrainie sprawuje [[Rząd Ukrainy]] z [[Premier Ukrainy|premierem]] na czele, natomiast [[Władza ustawodawcza|władzę ustawodawczą]] – [[Rada Najwyższa Ukrainy|parlament Ukrainy]] z [[Przewodniczący Rady Najwyższej Ukrainy|przewodniczącym Rady]] na czele.

W [[Autonomiczna Republika Krymu|Republice Autonomicznej Krymu]] działają dodatkowo [[Rada Najwyższa Republiki Autonomicznej Krymu]] i [[rząd Republiki Autonomicznej Krymu]].

W niższych jednostkach administracyjnych (obwody, miasta wydzielone) władze dzielą się na państwowe ([[obwodowa administracja państwowa]], ukr. {{K|uk|oбласна державна адміністрація}}, {{K|uk|ОДА}}) i samorządowe ([[rada obwodowa]], ukr. {{K|uk|oбласнa рада}}). Taki sam podział występuje w [[rejon]]ach.

=== Podział administracyjny ===
{{Ukraina obwody|float=right}}
{{Osobny artykuł|Podział administracyjny Ukrainy}}
Terytorium Ukrainy w I rzędzie dzieli się na 24 [[Obwód (administracja)|obwody]] ([[Język ukraiński|ukr.]] {{J|uk|область}} – ''oblast’''), 2 [[Miasto wydzielone|miasta wydzielone]] ([[Kijów]] i [[Sewastopol]]) oraz 1 republikę autonomiczną ([[Autonomiczna Republika Krymu|Republikę Autonomiczną Krymu]]) mającą własną [[Konstytucja|konstytucję]] i [[Rząd (prawo)|rząd]] (Sewastopol i Republika Autonomiczna Krymu znajdują się poza administracją ukraińską, w 2014 zostały zaanektowane przez Rosję jako miasto wydzielone i [[Republika Krymu (jednostka administracyjna Rosji)|Republika Krymu]]). W II rzędzie Ukraina dzieli się na 136 [[rejon]]ów (ukr. {{J|uk|pайон}} – ''rajon'')<ref>{{Cytuj |autor = Daniel Szeligowski |tytuł = Kolejny krok do decentralizacji na Ukrainie |data dostępu = 2022-02-21 |opublikowany = [[Polski Instytut Spraw Międzynarodowych]] |url = https://pism.pl/publikacje/Kolejny_krok_do_decentralizacji_na_Ukrainie |język = pl}}</ref> oraz 14 rejonów i 11 miast wydzielonych w ramach Autonomicznej Republiki Krymu{{refn|grupa=uwaga|nazwa=podział administracyjny Krymu|Reforma administracyjna przewiduje podział Republiki Autonomicznej Krymu na 10 rejonów z wydzielonym miastem Sewastopol, jednak została zawieszona do czasu odzyskania kontroli nad półwyspem<ref>{{Cytuj |tytuł = Прийнято Постанову „Про утворення та ліквідацію районів” |data dostępu = 2021-02-21 |opublikowany = Офіційний вебпортал парламенту України |url = https://www.rada.gov.ua/news/Novyny/196122.html |język = uk}}</ref>.}}<ref>{{Cytuj |tytuł = Про утворення та ліквідацію районів |data = 2020-07-17 |data dostępu = 2022-02-21 |opublikowany = Офіційний вебпортал парламенту України |url = https://zakon.rada.gov.ua/go/807-20 |język = uk}}</ref>. W III rzędzie Ukraina jest podzielona na 1469 [[Hromada|terytorialnych hromad]], utworzonych na podstawie [[Decentralizacja na Ukrainie|reformy decentralizacyjnej]] w 2020 r.<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = Про утворення та ліквідацію районів |data dostępu = 2024-01-31 |opublikowany = Офіційний вебпортал парламенту України |url = https://zakon.rada.gov.ua/go/807-20 |język = uk}}</ref>

=== Samorząd ===
{{osobny artykuł|Samorząd terytorialny Ukrainy}}
Od 2014 roku na Ukrainie trwa proces [[Decentralizacja na Ukrainie|decentralizacji władzy]], rozpoczęty zaproponowaną, a następnie przyjętą przez [[Rząd Ukrainy|Gabinet Ministrów]] ''Koncepcją reformy miejscowego samorządu i terytorialnej organizacji władzy w Ukrainie''<ref>{{Cytuj |tytuł = Про схвалення Концепції реформування місцевого самоврядування та територіальної організації влади в Україні |data dostępu = 2024-01-31 |opublikowany = Офіційний вебпортал парламенту України |url = https://zakon.rada.gov.ua/go/333-2014-%D1%80 |język = uk}}</ref>. Zgodnie z nią, Ukraina otrzymała nowy, trójstopniowy podział administracyjny, a najmniejsza jednostka samorządowa otrzymała nazwę ''[[hromada]].'' Jednocześnie zredukowano liczbę [[rejon]]ów z 490 do 136<ref name=":0" />. Wybory do [[Sielsowiet|rad wiejskich]], [[Osiedle typu miejskiego|sełyszcznych]] i miejskich odbyły się we wrześniu 2020 roku. Samorządy otrzymały większość z podatku od dochodów osób fizycznych, natomiast przekazany im spadek w postaci znacznej ilości szkół, placówek medycznych i zakładów kultury wymaga optymizacji.

== Siły zbrojne ==
{{Osobny artykuł|Siły Zbrojne Ukrainy}}
Siły Zbrojne Ukrainy ([[Język ukraiński|ukr.]] {{J|uk|Збройні сили України}} ({{J|uk|ЗСУ}}), Zbrojni Syły Ukrajiny (ZSU)) powstały wraz z ogłoszeniem niepodległości Ukrainy w 1991 roku. Składają się z następujących [[Rodzaj sił zbrojnych|rodzajów sił zbrojnych]]:
* [[Wojska Lądowe Ukrainy|wojsk lądowych]],
* [[Siły Powietrzne Ukrainy|sił powietrznych]],
* [[Marynarka Wojenna Ukrainy|marynarki wojennej]].
{{Kategoria główna|Wojsko ukraińskie}}

== Demografia ==
{{dopracować|sekcja|źródła=2024-11|aktualizacja|formatowanie}}
{| class="wikitable"
!colspan=2| (2018)
|-
| Liczba ludności
|37 289 000
|-
!colspan=2| Ludność według wieku (dane z 2010)
|-
|0–14 lat
|13,8% (chłopcy: 3 238 280,<br />dziewczęta: 3 066 594)
|-
|15–64 lat
|70,3% (mężczyźni: 15 399 488,<br />kobiety: 16 742 612)
|-
|Ponad 65 lat
|15,9% (mężczyźni: 2 422 311,<br />kobiety: 4 831 110)
|-
!colspan=2| Wiek (mediana, dane z 2010)
|-
|W całej populacji
|39,7 lat
|-
|Mężczyzn
|36,5 lat
|-
|Kobiet
|42,9 lat
|-
|Przyrost naturalny
| –0,619%
|-
| Współczynnik urodzeń
|9,62/1000 mieszkańców
|-
| Współczynnik zgonów
|15,7/1000 mieszkańców
|-
| Współczynnik migracji
| –0,1 migrantów/1000 mieszkańców
|-
!colspan=2| [[Ukraińcy]] na Ukrainie – kryterium deklarowanego [[Język ojczysty|języka ojczystego]] (2001)
[[Plik:Ukrainianlang2001ua.PNG|350px]]
[[Plik:Ukraine census 2001 Ukrainian.svg|350px]]
|-
!colspan=2| Ukraińcy na Ukrainie – kryterium deklarowanej [[Narodowość|narodowości]] (2001)
[[Plik:Ethnicukrainian2001.PNG|350px]]
[[Plik:Ukraine census 2001 Ukrainians.svg|350px]]
|-
!colspan=2| Procentowy rozkład ludności rosyjskojęzycznej (2001)
[[Plik:UkraineNativeRussianLanguageCensus2001detailed.png|350px]]
[[Plik:Russianlang2001ua.PNG|350px]]
|-
!colspan=2| Ludność według płci (mężczyzn/kobietę)
|-
|Przy narodzeniu
|1,065
|-
|Poniżej 15 lat
|1,06
|-
|15–64 lat
|0,92
|-
|Powyżej 65 lat
|0,49
|-
|W całej populacji
|0,85
|-
!colspan=2| Umieralność noworodków (śmiertelnych/1000 żywych)
|-
|W całej populacji
|8,73
|-
|Płci męskiej
|10,95
|-
|Płci żeńskiej
|6,38
|-
!colspan=2| Oczekiwana długość życia
|-
|W całej populacji
|68,46 lat
|-
|Mężczyzn
|62,56 lat
|-
|Kobiet
|74,74 lat
|-
|Rozrodczość
|1,27 urodzin/kobietę
|-
|Współczynnik dorosłych z [[Ludzki wirus niedoboru odporności|HIV]]/[[Zespół nabytego niedoboru odporności|AIDS]]
|1,6% (2007)
|-
|Liczba dorosłych z HIV/AIDS
|440 000 (2007)
|-
|Liczba zmarłych na HIV/AIDS
|19 000 (2007)
|-
|Ludność miejska
|68%
|}

[[Plik:Ukrainian girls wearing vyshyvankas at the Independence Day celebration.jpg|mały|Ukraińskie dziewczyny w [[Ukraiński strój ludowy|tradycyjnych strojach]]]]
[[Plik:Українки в Луганську 1900.jpg|mały|Ukrainki z [[Ługańsk]]a w [[Ukraiński strój ludowy|ukraińskich strojach ludowych]], 1900]]
[[Plik:2013. День Победы в Донецке 208.jpg|mały|Dzień Zwycięstwa w [[Donieck]]u, 2013]]

Agresja Rosji na Ukrainę spowodowała, że zaostrzeniu uległ kryzys demograficzny w kraju. Poza granice wyjechało około 8 milionów obywateli, a zwłaszcza wiele matek z dziećmi, 3/4 pracujących, połowa z wykształceniem wyższym. Połączenie dużej liczby ofiar wśród mężczyzn, niejasnych perspektyw powrotu uchodźców i zmiany planów prokreacyjnych przyczynia się do depopulacji kraju tak, że w 2030 roku populacja tego kraju może być jedną z najstarszych w Europie i dodatkowo z wysokim odsetkiem osób schorowanych, inwalidów, cierpiących na zespół stresu pourazowego czy depresję. Utrata w ciągu 30 lat pozycji jednego z liderów wśród krajów Europy pod względem liczby ludności spowoduje najprawdopodobniej zahamowanie rozwoju i powojennej odbudowy<ref>[https://www.bankier.pl/wiadomosc/Ukraina-na-skraju-katastrofy-demograficznej-To-moze-utrudnic-powojenna-odbudowe-kraju-8598160.html Ukraina na skraju katastrofy demograficznej. To może utrudnić powojenną odbudowę kraju].</ref>.

=== Narodowości ===
{| class="toccolours" border=0 cellpadding=2 cellspacing=2
|-
| [[Plik:UaFirstNationality2001.PNG|340px]]
| [[Plik:UaSecondNationality2001.PNG|340px]]
|-
|<div style='text-align: center;'><small>Najbardziej rozpowszechniona narodowość w [[Rejon (Ukraina)|rejonach]] i miastach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Druga najbardziej rozpowszechniona narodowość w [[Rejon (Ukraina)|rejonach]] i miastach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|}

{| class="toccolours" border=0 cellpadding=2 cellspacing=2
|-
| [[Plik:UkrnsUrban2001.PNG|340px]]
| [[Plik:UkrnsRural2001.PNG|340px]]
|-
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek Ukraińców w ludności miejskiej obwodów według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek Ukraińców w ludności wiejskiej obwodów według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|}
Narodowości (2001):
* [[Ukraińcy]] – 77,8%
* [[Rosjanie]] – 17,3%
* [[Białorusini]] – 0,6%
* [[Mołdawianie]] – 0,5%
* [[Tatarzy krymscy]] – 0,5%
* [[Bułgarzy]] – 0,4%
* [[Polacy]] – 0,3%
* [[Węgrzy]] – 0,3%
* [[Żydzi]] – 0,2%
* pozostali – 2,4%

W wyniku sowieckiej polityki narodowościowej w latach 1959-1989 odsetek etnicznych Ukraińców na Ukrainie się zmniejszył się z 76,81% do 72,73%, podczas gdy odsetek etnicznych Rosjan wzrósł z 16,94% do 22,07%<ref name="Rusyfikacja Ukrainy">{{Cytuj stronę |url = https://bibliotekanauki.pl/articles/568412 |tytuł = Динамика численности этнических украинцев в УССР: на основе итогов Всесоюзных переписей населения 1959 г., 1970 г. и 1979 г. |opublikowany = [[Biblioteka Nauki]] |język = ru |data dostępu = 2024-07-01}}</ref>.

{| class="toccolours" border=0 cellpadding=2 cellspacing=2
|-
| [[Plik:Russians1959ua.PNG|340px]]
| [[Plik:Russians1989ua.PNG|340px]]
| [[Plik:Russians2001ua.PNG|340px]]
|-
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 1959 roku.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 1989 roku.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek etnicznych Rosjan w obwodach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|}

[[Plik:Вид на горы с горы возле озера Синевир.JPG|mały|[[Zakarpacie]]]]
[[Plik:Yalta. Fishermen on city embankment.jpg|mały|[[Jałta]]]]
[[Plik:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine.JPG|mały|[[Kijów]], Ministerstwo Spraw Zagranicznych]]

=== Języki ===
{{Osobny artykuł|Język ukraiński|Język rosyjski na Ukrainie}}
{| class="toccolours" border=0 cellpadding=2 cellspacing=2
|-
| [[Plik:Ukrlangschools1991.png|340px]]
| [[Plik:Ulangsctoukrnat.png|340px]]
|-
|<div style='text-align: center;'><small>Odsetek uczniów w szkołach ukraińskojęzycznych w roku szkolnym 1991/92.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Stosunek odsetka uczniów w szkołach ukraińskojęzycznych w roku szkolnym 1991/92 do odsetka ludności, która w spisie powszechnym z 1989 r. podała język ukraiński jako język ojczysty.</small></div>
|}

{| class="toccolours" border=0 cellpadding=2 cellspacing=2
|-
| [[Plik:Nativelanguage2001ua.PNG|340px]]
| [[Plik:UkraineNativeLanguagesCensus2001detailed.PNG|340px]]
|-
|<div style='text-align: center;'><small>Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty w [[Rejon (Ukraina)|rejonach]] i miastach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|<div style='text-align: center;'><small>Najbardziej rozpowszechniony język ojczysty w lokalnych radach Ukrainy według spisu powszechnego z 2001 roku.</small></div>
|}

{{link-interwiki |Rusyfikacja Ukrainy |Q=Q2387671}}, która przybrała szczególnie dużą skalę po zakończeniu II wojny światowej, doprowadziła do znacznego spadku udziału ludności ukraińskojęzycznej na Ukrainie, zwłaszcza w jej zurbanizowanych obwodach południowych i wschodnich oraz, w mniejszym stopniu, w obwodach centralnych. Odsetek ludności ukraińskojęzycznej wzrósł tylko w niektórych zachodnich obwodach<ref name="Rusyfikacja Ukrainy" />. 78% mieszkańców deklaruje [[Ukraińcy|narodowość ukraińską]], ale tylko 67% respondentów deklaruje, że posługuje się [[Język ukraiński|językiem ukraińskim]], choć odsetek ten zwiększa się od momentu ogłoszenia niepodległości.

[[Język ukraiński]] dominuje w życiu codziennym zachodniej części kraju, a na Ukrainie środkowej oraz w stołecznym Kijowie jest on używany równolegle wraz z rosyjskim. Z kolei wśród ludności miejskiej Ukrainy wschodniej, południowej oraz [[Półwysep Krymski|Krymu]] wyraźnie przeważa [[język rosyjski]]. Na całym obszarze współczesnego państwa aż prawie 30% obywateli Ukrainy posługuje się językiem rosyjskim, jako swoim ojczystym<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language |tytuł = State Statistics Committee of Ukraine |opublikowany = ukrcensus.gov.ua |archiwum = https://web.archive.org/web/20100129161655/http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language |zarchiwizowano = 2010-01-29}}</ref>. Podczas m.in. kryzysu krymskiego wśród ludności rosyjskojęzycznej wystąpiły tendencje [[Prorosyjski separatyzm na Ukrainie|separatystyczne]].

{{fakt|data=2020-08|Ludność południowo-wschodniej Ukrainy pozostaje [[Rusyfikacja|zrusyfikowana]], dominuje wśród niej przeświadczenie, iż [[Ukraińcy]] i [[Rosjanie]] są częścią jednej wspólnoty cywilizacyjnej, a w interesie obu narodów leży ścisła współpraca}}. Potwierdza to przeprowadzony w marcu 2011 przez {{link-interwiki |Research & Branding Group |Q=Q7315053}} sondaż według którego aż 47% Ukraińców chciałaby pozostania w strukturach [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|Związku Radzieckiego]], 43% uważa, że upadek ZSRR był ''największą geopolityczną katastrofą XX wieku'', a 54% wskazuje, że zmianą na lepsze byłby powrót ZSRR (tylko co trzecia osoba wskazała odwrotnie)<ref>[http://www.kresy.pl/wydarzenia,spoleczenstwo?zobacz/niemal-polowa-ukraincow-pragnie-powrotu-zsrr Niemal połowa Ukraińców pragnie powrotu ZSRR].</ref>. Mieszkańcy Ukrainy środkowej a zwłaszcza zachodniej podkreślają w zdecydowanie większym stopniu swoją odrębność kulturowo-cywilizacyjną od Rosjan. Silne są wśród nich tendencje proeuropejskie, ale także [[Nacjonalizm ukraiński|nacjonalistyczne]].

[[Inwazja Rosji na Ukrainę]] wywołała nowy wzrost zainteresowania ukraińskim językiem, kulturą i historią w ukraińskim społeczeństwie, jednocześnie zwiększając odrzucenie, a czasem wrogość wobec języka rosyjskiego<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.washingtonpost.com/world/2023/07/28/ukrainians-are-breaking-their-ties-with-russian-language/ |tytuł = Ukrainians are breaking their ties with the Russian language |opublikowany = [[The Washington Post]] |język = en |zarchiwizowano = 2023-08-10 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230810234417/https://www.washingtonpost.com/world/2023/07/28/ukrainians-are-breaking-their-ties-with-russian-language/ |data dostępu = 2024-01-24}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.theguardian.com/world/2022/jun/04/enemy-tongue-eastern-ukrainians-reject-their-russian-birth-language |tytuł = Enemy tongue: eastern Ukrainians reject their Russian birth language |opublikowany = [[The Guardian]] |język = en |zarchiwizowano = 2023-07-19 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230719151650/https://www.theguardian.com/world/2022/jun/04/enemy-tongue-eastern-ukrainians-reject-their-russian-birth-language |data dostępu = 2024-01-24}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.aljazeera.com/features/2023/4/28/ukrainians-who-grew-up-speaking-russian-learn-a-new-mother-tongue |tytuł = Ukrainians who grew up speaking Russian learn a new mother tongue |opublikowany = [[Al-Dżazira]] |język = en |zarchiwizowano = 2024-02-05 |archiwum = https://web.archive.org/web/20240205121510/https://www.aljazeera.com/features/2023/4/28/ukrainians-who-grew-up-speaking-russian-learn-a-new-mother-tongue |data dostępu = 2024-01-24}}</ref>. Poparcie dla uczynienia języka rosyjskiego językiem urzędowym w całej Ukrainie lub w jej części osiągnęło najniższy poziom od czasu uzyskania przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku<ref>{{Cytuj stronę |url = https://kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=1385&page=1 |tytuł = ДИНАМІКА СТАВЛЕННЯ ДО СТАТУСУ РОСІЙСЬКОЇ МОВИ В УКРАЇНІ |język = uk |opublikowany = Київський Міжнародний Соціологічний Інститут}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://ratinggroup.ua/research/ukraine/language_issue_in_ukraine_march_19th_2022.html |tytuł = Шосте загальнонаціональне опитування: мовне питання в Україні (19 березня 2022) – Україна – Дослідження – Соціологічна група Рейтинг |zarchiwizowano = 2023-08-24 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230824150442/https://ratinggroup.ua/research/ukraine/language_issue_in_ukraine_march_19th_2022.html |język = uk |data dostępu = 2023-08-28}}</ref>.

Jednocześnie Rosja prowadzi politykę przymusowej [[Rusyfikacja|rusyfikacji]] terytoriów Ukrainy, które okupuje: szkoły uczą wyłącznie w języku rosyjskim, nawet w całkowicie ukraińskojęzycznych osadach, a ukraińskie podręczniki są zakazane<ref>{{Cytuj stronę |url = https://ua.krymr.com/a/rosia-ukrainska-mova-krym-znyschennia-icerd-mizhnarodnyi-sud-oon/32802526.html |tytuł = «Ми втратили покоління». Як Росія знищувала українську мову в Криму |opublikowany = [[Radio Wolna Europa]] |data = 2024-02-02 |język = uk}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.dw.com/ru/kak-v-rossijskoj-okkupacii-deti-ucatsa-v-ukrainskih-skolah/a-67713633 |tytuł = Как в российской оккупации дети учатся в украинских школах |opublikowany = [[Deutsche Welle]] |data = 2023-12-14 |język = ru}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://without-lie.info/factcheck/manipuliatsiia-propahandy-pro-pidtrymku-ukrainskoi-movy-na-tot-zaporizkoi-oblasti/ |tytuł = Маніпуляція пропаганди про підтримку української мови на ТОТ Запорізької області |data = 2024-05-17 |język = uk}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://ru.euronews.com/2023/11/20/russification-of-occupied-regions-in-ukraine |tytuł = Русификация оккупированных регионов Украины |opublikowany = [[Euronews]] |język = ru}}</ref>. Według raportu organizacji praw człowieka [[Human Rights Watch]], Rosja indoktrynuje uczniów na okupowanych terytoriach antyukraińską propagandą, a rosyjscy urzędnicy podjęli i nadal podejmują działania mające na celu wyeliminowanie języka ukraińskiego, co stanowi naruszenie szeregu przepisów prawa międzynarodowego<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.hrw.org/news/2024/06/20/ukraine-forced-russified-education-under-occupation |tytuł = Ukraine: Forced Russified Education Under Occupation: Imposition of Russian Curriculum; Anti-Ukrainian Propaganda |opublikowany = [[Human Rights Watch]] |data = 2024-06-20 |język = en}}</ref>. [[Uprowadzenia dzieci podczas rosyjskiej inwazji na Ukrainę|Ukraińskie dzieci przymusowo deportowane do Rosji]] są również poddawane rusyfikacji<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.polygraph.info/a/fact-check-wanted-russian-official-whitewashes-deportation-of-ukrainian-children-on-vice-news/7080495.html |tytuł = Wanted Russian Official Whitewashes Deportation of Ukrainian Children on Vice News |język = en |opublikowany = POLYGRAPH.info |data = 2023-05-05 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230515032754/https://www.polygraph.info/a/fact-check-wanted-russian-official-whitewashes-deportation-of-ukrainian-children-on-vice-news/7080495.html |data dostępu = 2023-05-23}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://ru.krymr.com/a/ukraina-voyna-deti-rossiya-vyvoz-deportatsiya-prestupleniye-genotsid/32087778.html |tytuł = «Международные организации должны помочь Украине возвратить на родину сотни тысяч депортированных детей» – Екатерина Рашевская |zarchiwizowano = 2022-12-21 |archiwum = https://web.archive.org/web/20221221021316/https://ru.krymr.com/a/ukraina-voyna-deti-rossiya-vyvoz-deportatsiya-prestupleniye-genotsid/32087778.html |język = ru}}</ref><ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.golosameriki.com/a/wanted-russian-official-whitewashes-deportation-of-ukrainian-children/7083112.html |tytuł = Кремль проводит «путинизацию» детей из Украины, оправдывая их вывоз |opublikowany = [[Voice of America]] |data = 2023-05-08 |zarchiwizowano = 2023-05-20 |archiwum = https://web.archive.org/web/20230520213222/https://www.golosameriki.com/a/wanted-russian-official-whitewashes-deportation-of-ukrainian-children/7083112.html |język = ru |data dostępu = 2023-05-23}}</ref>.

=== Struktura wyznaniowa ===
{{Osobny artykuł|Religia na Ukrainie|Kościół Prawosławny Ukrainy|Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego|Kościół rzymskokatolicki na Ukrainie|Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego|Protestantyzm na Ukrainie|Rodzima Ukraińska Wiara Narodowa|Świadkowie Jehowy na Ukrainie}}
Według danych sondażowych w 2019: [[Kościół Prawosławny Ukrainy]] 43,9%; [[Ukraiński Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego]] 15,2%; [[Kościół katolicki obrządku bizantyjsko-ukraińskiego]] (grekokatolicy) 6,9%, [[Kościół łaciński|Kościół rzymskokatolicki]] 1,3%; kościoły protestanckie i ewangelickie 0,4%; religie niechrześcijańskie (islam, judaizm, hinduizm, buddyzm) 0,4%, osoby nieutożsamiające się z żadną religią 9,5% (sondaż nie objął Krymu i oraz okupowanych części obwodów ługańskiego i donieckiego)<ref>[http://socis.kiev.ua/ua/2019-01/ Sondaż].</ref>. Ponadto na Ukrainie działają parafie [[Metropolia Besarabii|metropolii besarabskiej]] skupiające ludność rumuńskojęzyczną<ref>{{Cytuj |url = http://www.patriarchia.ru/db/text/1646861.html |tytuł = Проблема т.н. Бессарабской митрополии. Краткая справка / Исторические справки / Патриархия.ru |opublikowany = patriarchia.ru |język = ru |data dostępu = 2024-04-26}}</ref>.

Struktura religijna w 2020 roku, według The ARDA<ref>{{Cytuj |tytuł = National Profiles |data dostępu = 2022-09-18 |opublikowany = thearda.com |url = https://www.thearda.com/world-religion/national-profiles?u=231c}}</ref>:
* [[chrześcijaństwo]] – 84,6%:
** [[prawosławie]] – 70,9%
** [[katolicyzm]] – 11,2% (w większości grekokatolicy)
** [[protestantyzm]] – 1,9% (gł. [[Pentekostalizm|zielonoświątkowcy]] i [[Baptyzm|baptyści]])
** “niezależni” – 1,8% (w tym [[staroobrzędowcy]], [[świadkowie Jehowy]], [[pięćdziesiątnicy]], [[Mormonizm|mormoni]] i inni)
* bezwyznaniowi – 13,5%
* [[islam]] – 1,6%
* [[judaizm]] – 0,1%
* [[buddyzm]] – 0,04%.

=== Miasta ===
[[Plik:Kyiv (234807751).jpeg|mały|[[Kijów]]]]
[[Plik:Будинок театру опери та балету DJI 0023 (cropped).jpg|mały|[[Odessa]]]]
[[Plik:1201044 original (1).jpg|mały|[[Dniepr (miasto)|Dniepr]]]]
{{Osobny artykuł|Miasta na Ukrainie}}
Wykaz największych ukraińskich miast<ref name="Populacja" />
{| class="wikitable sortable"
!!align=right| Lp. !!align=center| Nazwa !!align=center| Nazwa ukraińska !! Liczba mieszkańców (2022)
|-
|align=right| 1. ||align=left| [[Kijów]] ||align=left| Київ ||align=right| 2 952 301
|-
|align=right| 2. ||align=left| [[Charków]] ||align=left| Харків ||align=right| 1 421 125
|-
|align=right| 3. ||align=left| [[Odessa]] ||align=left| Одеса ||align=right| 1 010 537
|-
|align=right| 4. ||align=left| [[Dniepr (miasto)|Dniepr]] ||align=left| Дніпро ||align=right| 968 502
|-
|align=right| 5. ||align=left| [[Donieck]] ||align=left| Донецьк ||align=right| 901 645
|-
|align=right| 6. ||align=left| [[Lwów]] ||align=left| Львів ||align=right| 717 273
|-
|align=right| 7. ||align=left| [[Zaporoże (miasto)|Zaporoże]] ||align=left| Запоріжжя ||align=right| 710 052
|-
|align=right| 8. ||align=left| [[Krzywy Róg]] ||align=left| Кривий Ріг ||align=right| 603 904
|-
|align=right| 9. ||align=left| [[Mikołajów]] ||align=left| Миколаїв ||align=right| 470 011
|-
|align=right| 10. ||align=left| [[Mariupol]] ||align=left| Маріуполь ||align=right| 425 681
|-
|align=right| 11. ||align=left| [[Ługańsk]] ||align=left| Луганськ ||align=right| 397 677
|-
|align=right| 12. ||align=left| [[Sewastopol]] ||align=left| Севастополь ||align=right| 393 304
|-
|align=right| 13. ||align=left| [[Winnica (miasto)|Winnica]] ||align=left| Вінниця ||align=right| 369 739
|-
|align=right| 14. ||align=left| [[Makiejewka]] ||align=left| Макіївка ||align=right| 338 968
|-
|align=right| 15. ||align=left| [[Symferopol]] ||align=left| Сімферополь ||align=right| 332 317
|-
|align=right| 16. ||align=left| [[Czernihów]] ||align=left| Чернігів ||align=right| 282 747
|-
|align=right| 17. ||align=left| [[Połtawa]] ||align=left| Полтава ||align=right| 279 593
|-
|align=right| 18. ||align=left| [[Chersoń]] ||align=left| Херсон ||align=right| 279 131
|-
|align=right| 19. ||align=left| [[Chmielnicki]] ||align=left| Хмельницький ||align=right| 274 452
|-
|align=right| 20. ||align=left| [[Czerkasy]] ||align=left| Черкаси ||align=right| 269 836
|-
|align=right| 21. ||align=left| [[Czerniowce]] ||align=left| Чернівці ||align=right| 264 298
|-
|align=right| 22. ||align=left| [[Żytomierz]] ||align=left| Житомир ||align=right| 261 624
|-
|align=right| 23. ||align=left| [[Sumy]] ||align=left| Суми ||align=right| 256 474
|-
|align=right| 24. ||align=left| [[Równe]] ||align=left| Рівне ||align=right| 243 873
|-
|align=right| 25. ||align=left| [[Gorłówka]] ||align=left| Горлівка ||align=right| 239 828
|}

== Gospodarka ==
[[Plik:«Гулливер» и «Парус».JPG|mały|Kijów jest ważnym ośrodkiem gospodarczym, w którym wytwarza się 20% [[Produkt krajowy brutto|PKB]] kraju]]
{{Osobny artykuł|Gospodarka Ukrainy}}
Gospodarka Ukrainy ma najniższy [[wskaźnik wolności gospodarczej]] w Europie, a zarazem jeden z najgorszych w ogóle na świecie<ref>[http://www.heritage.org/index/Ranking Country rankings of trade, business, fiscal, monetary, financial, labor and investment freedoms].</ref>. Według danych [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|MFW]] nominalne PKB Ukrainy w 2015 roku to 90,62 miliarda dolarów, co w przeliczeniu na osobę wynosi 2002 dolarów rocznie, jest to najniższy po [[Mołdawia|Mołdawii]] wynik w Europie, porównywalny z takimi krajami jak [[Kongo]], [[Wietnam]] czy [[Sudan]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=32&pr.y=8&sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=512%2C668%2C914%2C672%2C612%2C946%2C614%2C137%2C311%2C962%2C213%2C674%2C911%2C676%2C193%2C548%2C122%2C556%2C912%2C678%2C313%2C181%2C419%2C867%2C513%2C682%2C316%2C684%2C913%2C273%2C124%2C868%2C339%2C921%2C638%2C948%2C514%2C943%2C218%2C686%2C963%2C688%2C616%2C518%2C223%2C728%2C516%2C558%2C918%2C138%2C748%2C196%2C618%2C278%2C624%2C692%2C522%2C694%2C622%2C142%2C156%2C449%2C626%2C564%2C628%2C565%2C228%2C283%2C924%2C853%2C233%2C288%2C632%2C293%2C636%2C566%2C634%2C964%2C238%2C182%2C662%2C453%2C960%2C968%2C423%2C922%2C935%2C714%2C128%2C862%2C611%2C135%2C321%2C716%2C243%2C456%2C248%2C722%2C469%2C942%2C253%2C718%2C642%2C724%2C643%2C576%2C939%2C936%2C644%2C961%2C819%2C813%2C172%2C199%2C132%2C733%2C646%2C184%2C648%2C524%2C915%2C361%2C134%2C362%2C652%2C364%2C174%2C732%2C328%2C366%2C258%2C734%2C656%2C144%2C654%2C146%2C336%2C463%2C263%2C528%2C268%2C923%2C532%2C738%2C944%2C578%2C176%2C537%2C534%2C742%2C536%2C866%2C429%2C369%2C433%2C744%2C178%2C186%2C436%2C925%2C136%2C869%2C343%2C746%2C158%2C926%2C439%2C466%2C916%2C112%2C664%2C111%2C826%2C298%2C542%2C927%2C967%2C846%2C443%2C299%2C917%2C582%2C544%2C474%2C941%2C754%2C446%2C698%2C666&s=NGDPDPC&grp=0&a= |tytuł = Report for Selected Countries and Subjects |autor = imf.org |język = en |data dostępu = 2015-01-01}}</ref>.

Ukraina była największą po [[Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka|Rosyjskiej FSRR]] i [[Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka|Kazachskiej SRR]] republiką [[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|ZSRR]]. Wartość produkcji Ukrainy czterokrotnie przewyższała produkcję następnej w kolejności republiki. Żyzne ukraińskie [[czarnoziemy]] dawały ponad 25% rolniczej produkcji Związku Radzieckiego. Stąd pochodziły też znaczące ilości mięsa, mleka, zboża i warzyw, przeznaczone dla innych republik. Analogicznie [[przemysł ciężki]] Ukrainy dostarczał wyposażenie i surowce do ośrodków przemysłowych i wydobywczych pozostałych republik. Aktualnie Ukraina zależna jest od importu energii, zwłaszcza [[Gaz ziemny|gazu ziemnego]].

Krótko po [[Rozpad ZSRR|rozpadzie Związku Radzieckiego]] rząd Ukrainy uwolnił większość cen i ustanowił prawne zasady [[Prywatyzacja|prywatyzacji]], ale opór w kołach rządowych spowodował zaniechanie reform i doprowadził do pewnego uwstecznienia. W latach 1992–1999 produkcja spadła o 40% poniżej poziomu produkcji z 1991 r. Swobodna [[polityka pieniężna]] doprowadziła pod koniec 1993 r. do [[Hiperinflacja|hiperinflacji]]. Od momentu objęcia prezydentury w 1994 roku [[Łeonid Kuczma|Leonid Kuczma]] wprowadził reformy gospodarcze, zaprowadził dyscyplinę finansową i starał się o zniesienie kontroli cen i [[Handel zagraniczny|handlu zagranicznego]].

[[Kryzys finansowy w Rosji (1998)|Kryzys finansowy w Rosji w 1998 roku]] spowodował gwałtowny spadek eksportu oraz popytu krajowego, niwecząc tym samym nadzieje Ukrainy na przewidywany po raz pierwszy od uzyskania niepodległości [[wzrost gospodarczy]]. W 1999 roku produkcja nadal zmniejszyła się nieznacznie. Rząd nie był też w stanie zmniejszyć olbrzymich zaległości w wypłatach pensji oraz rent i emerytur.

Ukraina jest największym po Rosji państwem europejskim (604 tys. km²). Blisko 42,5 miliona mieszkańców powoduje, iż jest to [[Rynek (ekonomia)|rynek]] o dużym potencjale. Od 2000 do 2008 roku Ukraina była w fazie dynamicznego wzrostu (5–6% wzrostu [[Produkt krajowy brutto|PKB]] średniorocznie). W 2002 r. PKB wzrosło o 4,6%, w 2003 r. – o 8,5%. W latach następnych ukraińska gospodarka cierpiała na skutek [[Globalny kryzys finansowy|kryzysu finansowego]], niestabilności politycznej oraz [[Aneksja Krymu przez Rosję|rosyjskiej agresji na Krymie]] i [[Wojna w Donbasie|w Donbasie]]. W 2009 r. PKB spadło o 15%, zaś w 2015 r. – o 10%.

5 lutego 2008 roku zakończyły się negocjacje o członkostwo tego państwa w [[Światowa Organizacja Handlu|WTO]]<ref>[http://www.wto.org/english/thewto_e/acc_e/a1_ukraine_e.htm Stan negocjacji Ukrainy z WTO].</ref>.
16 maja 2008 roku Ukraina oficjalnie została członkiem WTO.
[[Plik:E14101.jpg|mały|Electron E14101 – elektryczny autobus, wyprodukowany przez przedsiębiorstwo Elektrontrans, producenta ze Lwowa]]
[[Plik:Antonov An-124-100M Ruslan, Antonov Design Bureau AN2177099.jpg|mały|[[An-124 Rusłan]] – samolot transportowy zaprojektowany w Kijowie, w głębi [[An-225 Mrija]]]]
Słabe strony gospodarki ukraińskiej:
* wolne tempo [[Prywatyzacja|prywatyzacji]] i wielu reform rynkowych;
* brak stabilności politycznej i przejrzystości ustawodawstwa;
* wysokie oprocentowanie kredytów konsumpcyjnych;
* słaba i niestabilna waluta;
* [[handel zagraniczny]] zorientowany i uzależniony od kondycji gospodarczej Rosji<ref>[https://archive.is/20140305191138/http://www.economist.com/blogs/freeexchange/2014/03/ukraine-and-russia Free exchange archive | March 2014 | The Economist].</ref>;
* niesprzyjający klimat inwestycyjny, o czym świadczy niski poziom inwestycji zagranicznych (w I i II kwartale 2015 r. odpowiednio 0,63 i 0,54 mld USD)<ref>{{Cytuj |url = http://pl.tradingeconomics.com/ukraine/foreign-direct-investment |tytuł = Ukraina – Bezpośrednie inwestycje zagraniczne |opublikowany = pl.tradingeconomics.com |język = pl |data dostępu = 2020-07-09}}</ref>;
* brak stabilności produkcji rolnej (wzrost o ok. 10% w 2001 r., o 1,9% w 2002 r. i gwałtowny spadek o ponad 10% w 2003 r. spowodowany niskimi zbiorami zbóż).

Gospodarka ukraińska opiera się głównie na przemyśle metalurgicznym (ok. 23% produkcji przemysłowej), spożywczym (18%), maszynowym (ok. 12%) i wydobywczym (ok. 11%). Wpływy z eksportu surowców i nisko przetworzonych wyrobów metalowych dostarczają ok. 70% wpływów do budżetu.

Główni inwestorzy zagraniczni na Ukrainie to: [[Stany Zjednoczone]], [[Cypr]], [[Wielka Brytania]], [[Holandia]] i [[Rosja]].

Ogólna wartość [[Bezpośrednie inwestycje zagraniczne|bezpośrednich inwestycji zagranicznych]] – ok. 6,7 mld USD w 2004 r. oraz ok. 2,9 mld USD w 2015 r.

Ukraina jest uznawana przez [[Unia Europejska|Unię Europejską]] i [[Stany Zjednoczone]] za państwo o [[Gospodarka rynkowa|gospodarce rynkowej]]<ref>{{Cytuj stronę |url = http://www.xitexsoftware.com/m1/en/company/news/US_Grants_Ukraine_Market_Economy_Status |tytuł = US Grants Ukraine Market Economy Status |opublikowany = xitexsoftware.com |archiwum = https://web.archive.org/web/20131022191415/http://www.xitexsoftware.com/m1/en/company/news/US_Grants_Ukraine_Market_Economy_Status |zarchiwizowano = 2013-10-22}}</ref>.

=== Dane makroekonomiczne ===
{| class="wikitable"
|+ Dane statystyczne na rok 2007
|-
| [[Struktura zatrudnienia]]
| [[rolnictwo]]: 25%,<br />[[przemysł]]: 20%,<br />[[usługi]]: 55%
|-
| &nbsp;– [[Produkt krajowy brutto|PKB]]<br />&nbsp;– wzrost PKB<br />&nbsp;– PKB per capita<br />&nbsp;
| 320,1 mld [[Dolar amerykański|USD]]<br />7,3%<br />6 900 USD (dane z 2010 roku)''<ref>[https://archive.is/20120628153926/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2004rank.html (link)].</ref>''<br /><small>(przy zachowaniu parytetu siły nabywczej)</small>
|-
| Udział w strukturze PKB
| rolnictwo: 9,1%,<br />przemysł: 32,3%,<br />usługi: 58,7%
|-
| [[Budżet]]
|dochody: ok. 43,54 mld USD<br />wydatki: ok. 45,06 mld USD
|-
| [[Inflacja]]
| 12,8%
|-
| [[Dług publiczny]]
| 11,7% PKB
|-
| [[Dług zewnętrzny]]
| 69,19 mld USD
|-
| Rezerwy złota i dewizy
| 32,48 mld USD
|-
| [[Siła robocza]]
| 21,58 miliona ludzi
|-
| Ludność żyjąca poniżej [[Ustawowa granica ubóstwa|granicy ubóstwa]]
| 37,7% (2003)
|-
| [[Bezrobocie]]
| 2,3%<small>Duża liczba niezarejestrowanych bezrobotnych. MOP szacuje poziom bezrobocia na 7% (2008).</small>
|-
| Inwestycje
| 26,3% PKB
|-
| Tempo wzrostu produkcji przemysłowej
| 6%
|-
| Źródła energii
| paliwa kopalne: 52%<br />energia wodna: 5,9%<br />energia atomowa: 42,1%
|-
| [[Elektryczność]] (2006)
| produkcja: 192,1 miliarda [[Kilowatogodzina|kWh]]<br />konsumpcja: 181,9 miliarda kWh
|-
| Ropa naftowa (2006)
| produkcja: 90 400 bar/dzień<br />konsumpcja: 286 600 bar/dzień
|-
| [[Gaz ziemny]] (2006)
| produkcja: 20,85 miliarda m³<br />konsumpcja: 73,94 miliarda m³
|-
| [[Eksport]] (najważniejsi partnerzy)<br />(2006)
| [[Rosja]]: 21,4%<br />[[Turcja]]: 7,1%<br />[[Włochy]]: 6,3%<br />[[Stany Zjednoczone]]: 4,1%
|-
| [[Import]] (najważniejsi partnerzy)<br />(2006)
| Rosja: 28,3%<br />[[Niemcy]]: 11,7%<br />[[Polska]]: 7,6%<br />[[Chiny]]: 7%<br />[[Turkmenistan]]: 5,7%
|-
| Struktura użytkowania ziemi
| [[grunty orne]]: 58%<br />[[użytki zielone]]: 12%<br />lasy: 17%<br />pozostałe: 13%
|}
* Średnia płaca w marcu 2008 wynosiła równowartość ok. 344 [[Dolar amerykański|USD]] (1702 UAH). Największe płace są w obwodach [[Obwód kijowski|kijowskim]], [[Obwód dniepropetrowski|dniepropetrowskim]] i [[Obwód doniecki|donieckim]].
* Wskaźnik produkcji przemysłowej spadł w 2008 roku o 3,1% i o 28,4% w pierwszych 9 miesiącach 2009 roku<ref name="kievtrade">{{Cytuj stronę |url = http://web.archive.org/web/20150915213730/http://kiev.trade.gov.pl/pl/ukraine/article/detail,400,Podstawowe_wskazniki_makroekonomiczne_Ukrainy.html |tytuł = Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne Ukrainy |autor = kiev.trade.gov.pl |język = pl |data dostępu = 2010-03-10}}</ref>.
* W 2008 roku realna zmiana PKB wyniosła +2,1%, ale według danych za trzeci kwartał 2009 roku odnotowano spadek o 15,9%<ref name="kievtrade" />.
* Niestabilny [[Kurs walutowy|kurs]] [[Hrywna|hrywny]]: 5 listopada 2008 roku kurs USD/UAH wynosił 5,825, zaś 5 listopada 2009 roku 8,23 (wzrost o około 41%)<ref>{{Cytuj stronę |url = http://finance.yahoo.com/echarts?s=UAH=X#chart6:symbol=uah=x;range=20081105,20091105;indicator=volume;charttype=line;crosshair=on;ohlcvalues=0;logscale=on |tytuł = USD/UAH (UAH=X) |autor = finance.yahoo.com |język = en |data dostępu = 2009-11-06}}</ref>. Obserwowana jest również deprecjacja kursu hrywny wobec polskiego złotego. Między 6 listopada 2008 roku a 6 listopada 2009 roku [[złoty]] umocnił się względem hrywny o 29,03%<ref>{{Cytuj stronę |url = https://archive.is/20120721032231/http://www.bankier.pl/inwestowanie/waluty/narzedzia/profile/?symbol=UAH&wp=1 |tytuł = UAH – Ukraina |autor = bankier.pl |język = pl |data dostępu = 2009-11-06}}</ref>.
* Inflacja w 2008 roku (r/r) wyniosła 25,20% i była jedną z najwyższych na świecie (214 miejsce na 222 notowane państwa)<ref name="ciafact">{{Cytuj stronę |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |tytuł = Ukraine |autor = cia.gov |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20200515133029/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |zarchiwizowano = 2020-05-15 |data dostępu = 2009-11-07}}</ref>.
* W 2009 roku zanotowano załamanie w imporcie oraz eksporcie towarów i usług<ref name="kievtrade" />.

==== Inflacja ====
[[Inflacja]] w 2015 r. wyniosła 48,7%, w 2016 r. wyniosła 13,5%<ref>{{Cytuj |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |tytuł = Europe :: Ukraine – The World Factbook – Central Intelligence Agency |opublikowany = cia.gov |język = en |data dostępu = 2020-07-09 |archiwum = https://web.archive.org/web/20200515133029/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html |zarchiwizowano = 2020-05-15}}</ref>.

==== Inwestycje zagraniczne ====
Struktura branżowa inwestycji zagranicznych na Ukrainie:
* 49,8% – [[przemysł spożywczy]], [[Metalurgia|metalurgiczny]], [[Przemysł chemiczny|chemiczny]] i [[Przemysł petrochemiczny|petrochemiczny]];
* 15% – handel;
* 7,9% – finanse;
* 7,9% – transport.

=== Turystyka ===
[[Plik:Червоні карпатські гори.jpg|mały|Karpacki Rezerwat Biosfery]]
W 2015 roku kraj ten odwiedziło 12,428 mln turystów (2,2% mniej niż w roku poprzednim), generując dla niego przychody na poziomie 1,082 mld [[Dolar amerykański|dolarów]]<ref>{{Cytuj stronę |url = https://www.unwto.org/archive/global/publication/unwto-tourism-highlights-2016-edition |tytuł = UNWTO Tourism Highlights, 2016 Edition |autor = |rok = 2016 |opublikowany = [[Światowa Organizacja Turystyki|UNWTO]] |strony = 8 |język = en |data dostępu = 2016-10-04}}</ref>.

== Transport ==
{{osobny artykuł|Transport na Ukrainie}}

== Współpraca międzynarodowa ==
{{Osobny artykuł|Ukraina w organizacjach międzynarodowych|Stosunki polsko-ukraińskie|Stosunki niemiecko-ukraińskie}}

== Kultura ==
{{Osobny artykuł|Literatura ukraińska|Kinematografia ukraińska|Kuchnia ukraińska}}

== Dni świąteczne ==
[[Plik:210824095000 Independence Day parade, Kyiv 2021, 02.jpg|mały|Parada wojskowa z okazji Święta Niepodległości w Kijowie, 2021]]
{{Osobny artykuł|Święta państwowe na Ukrainie}}
* 1 stycznia – [[Nowy Rok]]
* 6 stycznia – [[Jordan (święto)|Wodochreszcze (Epifania)]]
* 22 stycznia – [[Dzień Jedności Ukrainy]]
* 8 marca – [[Dzień Kobiet|Międzynarodowy Dzień Kobiet]]
* 1 maja – [[Święto Pracy]]
* 8 maja – [[Dzień Zwycięstwa nad Nazizmem w II Wojnie Światowej]]
* 9 maja – [[Dzień Europy]]<ref>{{Cytuj |tytuł = 9 maja będzie w Ukrainie Dniem Europy. Zełenski zmienia kalendarz świąt |data = 2023-05-08 |data dostępu = 2023-12-26 |opublikowany = Wprost |url = https://www.wprost.pl/wojna-na-ukrainie/11211184/9-maja-bedzie-w-ukrainie-dniem-europy-zelenski-zmienia-kalendarz-swiat.html |język = pl}}</ref>
* 28 czerwca – [[Dzień Konstytucji Ukrainy]]
* 15 lipca – [[Dzień Ukraińskiej Państwowości]]
* 23 sierpnia – [[Dzień Flagi Narodowej]]
* 24 sierpnia – [[Dzień Niepodległości Ukrainy]]
* 1 października – [[Dzień Obrońców i Obrończyń Ukrainy]], [[Dzień Kozactwa Ukraińskiego]]<ref>[http://zakon1.rada.gov.ua/laws/show/966/99 Dekret prezydenta Leonida Kuczmy z 1999 ustanawiający święto].</ref>, [[Pokrowa]]
* 6 grudnia – [[Dzień Sił Zbrojnych Ukrainy]], [[Mikołajki (zwyczaj)|Dzień św. Mikołaja]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Dzień Świętego Mikołaja: piękna legenda, tradycje i zwyczaje ulubionego święta |data = 2023-12-05 |data dostępu = 2023-12-26 |opublikowany = Obozrevatel |url = https://pol.obozrevatel.com/section-news/news-st-nicholas-day-a-beautiful-legend-traditions-and-customs-of-your-favorite-holiday-05-12-2023.html |język = pl}}</ref>
* 25 grudnia – [[Boże Narodzenie]]
* 31 grudnia – [[Sylwester (święto)|Szczedryj Weczir]] ({{link-interwiki |Małanka |Q=Q1961932}})<ref>{{Cytuj |tytuł = Święto Malanki i Szczedra Kutia: data według nowego kalendarza, historii i tradycji |data = 2023-12-26 |data dostępu = 2023-12-26 |opublikowany = ТСН.ua |url = https://tsn.ua/other/svyato-malanki-ta-schedra-kutya-data-za-novim-kalendarem-istoriya-ta-tradiciyi-2457208.html |język = uk}}</ref>

== Sport ==
{{Dopracować|sekcja|źródła=2022-03}}
Sportowcy z Ukrainy osiągają wyniki w wielu (zwłaszcza letnich) dyscyplinach sportu. Najważniejsze karty lekkoatletyczne zapisał dla tego państwa [[Serhij Bubka]]. Bracia [[Wołodymyr Kłyczko|Wołodymyr]] i [[Witalij Kłyczko]] są najbardziej znanymi przedstawicielami kraju w boksie zawodowym, a ukraińskie kluby piłkarskie, takie jak [[Szachtar Donieck]] czy [[Dynamo Kijów]], regularnie grają w rozgrywkach [[Liga Mistrzów UEFA|Ligi Mistrzów UEFA]] i innych rozgrywkach europejskich. Ukraina razem z Polską współorganizowała [[Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej 2012|Euro 2012]]. Była to pierwsza tych rozmiarów impreza sportowa zorganizowana we wschodniej części Europy.

== Zobacz też ==
* [[wojna rosyjsko-ukraińska]]

== Uwagi ==
{{Uwagi}}

== Przypisy ==
<references>
<ref name="deklaracja suwerenności">{{Cytuj stronę |url = http://static.rada.gov.ua/site/postanova_eng/Declaration_of_State_Sovereignty_of_Ukraine_rev1.htm |tytuł = Declaration of State Sovereignty of Ukraine |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |data = 1990-07-16 |rok = |opublikowany = rada.gov.ua |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="deklaracja niepodległości">{{Cytuj stronę |url = http://static.rada.gov.ua/site/postanova_eng/Rres_Declaration_Independence_rev12.htm |tytuł = Verkhovna Rada of Ukraine Resolution on Declaration of Independence of Ukraine |nazwisko = |imię = |autor = |autor link = |data = 1990-08-24 |rok = |opublikowany = rada.gov.ua |język = en |archiwum = |zarchiwizowano = |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="komisja europejska">{{Cytuj stronę |url = http://ec.europa.eu/trade/policy/countries-and-regions/countries/ukraine/ |tytuł = Ukraine – European Comission |autor = |opublikowany = europa.eu |data = |język = en |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="schengenvisa">{{Cytuj stronę |url = https://www.schengenvisainfo.com/news/ukrainians-can-now-travel-to-eu-member-states-without-visa/ |tytuł = Ukrainians can now travel to EU Member States without a visa |autor = |opublikowany = schengenvisainfo.com |data = 2017-06-11 |język = en |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="dekret 390/2018">{{Cytuj stronę |url = https://www.president.gov.ua/documents/3902018-25574 |tytuł = Указ президента України №390/2018 |autor = |opublikowany = president.gov.ua |data = 2018-11-26 |język = uk |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="stan wojenny">{{Cytuj stronę |url = https://rada.gov.ua/en/news/News/page/en/news/News/164998.html |tytuł = Committee commends VRU to adopt today’s presidential martial law decree |autor = |opublikowany = rada.gov.ua |data = 2018-11-26 |język = en |data dostępu = 2019-02-24}}</ref>
<ref name="Populacja">{{Cytuj |tytuł = Чисельність наявного населення України на 1 січня |data dostępu = 2024-10-23 |opublikowany = State Statistics Service of Ukraine |url = http://db.ukrcensus.gov.ua/PXWEB2007/ukr/publ_new1/2022/zb_%D0%A1huselnist.pdf |język = uk}}</ref>
</references>

== Bibliografia ==
* ''Енциклопедія історії України:'' Т. 1-10. Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. – Київ 2004–2013, Wyd. «Наукова думка». {{ISBN|966-00-0632-2}} [http://www.history.org.ua/?encyclop wersja elektroniczna]
* [[Daniel Beauvois]]: ''Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914'', Wydawnictwo: [[Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej|UMCS]], Lublin 2005, {{ISBN|83-227-2377-6}}.
* [[Jan Jacek Bruski]]: ''Między prometeizmem a Realpolitik. II Rzeczpospolita wobec Ukrainy Sowieckiej 1921–1926'', Kraków 2010, Wyd. [[Uniwersytet Jagielloński]], {{ISBN|978-83-62261-13-0}}.
* {{Cytuj |autor = Jan Jacek Bruski |tytuł = Petlurowcy |data = 2004 |isbn = 83-86225-03-3 |miejsce = Kraków |wydawca = Wyd. Arcana |oclc = 749576912}}
* [[Andrzej Chojnowski]]: ''Ukraina'', Warszawa 1997, [[Wydział Historii Uniwersytetu Warszawskiego|Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego]] i Wydawnictwo Trio, {{ISBN|83-85660-51-8}}.
* [[Mychajło Hruszewski]]: [http://litopys.org.ua/hrushrus/iur.htm ''Історія України-Руси''] {{lang|uk}}
* [[Jarosław Hrycak]]: ''Historia Ukrainy 1772–1999: Narodziny nowoczesnego narodu'', przeł. Katarzyna Kotyńska, Lublin 2000, {{ISBN|83-85854-50-9}}.
* [[Natalia Jakowenko]]: ''Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku'' Lublin 2000 Wyd. [[Instytut Europy Środkowo-Wschodniej]], {{ISBN|83-85854-54-1}}, Wyd. II rozszerzone: ''Historia Ukrainy do 1795 roku'', Warszawa 2011, [[Wydawnictwo Naukowe PWN]], {{ISBN|978-83-01-16763-9}}.
* [[Ludwik Kolankowski]]: ''Polska Jagiellonów'', wyd. III poprawione i uzupełnione, Olsztyn 1991, Wyd. Oficyna Warmińska, {{ISBN|83-85410-04-X}}.
* [[Władysław Konopczyński]]: ''Dzieje Polski nowożytnej'', t. I, wyd. I Warszawa 1936, wiele wznowień.
* [[Robert Kuśnierz]], ''Ukraina w latach kolektywizacji i wielkiego głodu (1929–1933)'', Toruń 2005, s. 336.
* Robert Kuśnierz, ''W świecie stalinowskich zbrodni. Ukraina w latach czystek i terroru (1934–1938) w obserwacjach i analizach MSZ oraz wywiadu wojskowego Drugiej Rzeczypospolitej'', Słupsk 2013, s. 428.
* [[Henryk Paszkiewicz]]: ''Początki Rusi'', Kraków 1996, wyd. [[Polska Akademia Umiejętności]], {{ISBN|83-86956-08-9}}.
* {{Cytuj |autor = [[Henryk Paszkiewicz]]; |tytuł = Polityka ruska Kazimierza Wielkiego |data = 2002 |isbn = 83-88385-05-4 |inni = Anna Kucińska-Kucharczyk (oprac.) |miejsce = Kraków |wydawca = Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana” |oclc = 830373161}}
* {{Cytuj książkę |tytuł = Dzieje Ukrainy |imię = Leszek |nazwisko = Podhorodecki |autor link = Leszek Podhorodecki |rok = 2022 |wydawca = Bellona |isbn = 8311137447 |język = pl |odn = tak}}
* [[Władysław Serczyk]]: ''Historia Ukrainy'', wyd. 3 poprawione i uzupełnione Wrocław 2001, Wyd. ''[[Zakład Narodowy im. Ossolińskich|Ossolineum]]'', {{ISBN|83-04-04530-3}}.

== Linki zewnętrzne ==
{{Siostrzane projekty
 |commons = Category:Ukraine
 |słownik =
 |źródła = Kategoria:Ukraina
 |cytaty = Kategoria:Ukraina
 |news = Kategoria:Ukraina
 |books =
 |podróże = Kategoria:Ukraina
 |species =
}}
{{ISG|Ukraina|Ukraina}}
{{Wikiatlas|Ukraine}}
Urzędy centralne:
* Oficjalna strona [https://ukraine.ua/ Ukrainy]
* [http://www.president.gov.ua Prezydent Ukrainy] {{lang|uk}}
* [http://www.kmu.gov.ua Gabinet Ministrów] {{lang|uk}}
* [https://www.rada.gov.ua/ Rada Najwyższa Ukrainy] {{lang|uk}}

{{Państwa Europy}}

{{Grupa szablonów
|tytuł = [[Ukraina w organizacjach międzynarodowych|Członkostwo w organizacjach międzynarodowych]]
|lista =
{{Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza}}
{{GUAM}}
{{Inicjatywa Środkowoeuropejska}}
{{OBWE}}
{{Organizacja Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego}}
{{NATO}}
{{Rada Europy}}
{{Rada Państw Morza Bałtyckiego}}
{{WTO}}
{{Wspólnota Demokratycznego Wyboru}}
}}
{{Historia Ukrainy}}

{{Kontrola autorytatywna}}

[[Kategoria:Ukraina| ]]
[[Kategoria:Ruś]]
[[Kategoria:Członkowie Organizacji Narodów Zjednoczonych]]
[[Kategoria:Oficjalni kandydaci do Unii Europejskiej]]
[[Kategoria:Państwa w Europie Wschodniej]]