Alfabet turkmeński

Alfabet turkmeński – alfabet, obecnie oparty na alfabecie łacińskim, używany do zapisu języka turkmeńskiego. Historycznie była także używana cyrylica oraz alfabet oparty na piśmie arabskim, który jest obecnie używany poza Turkmenistanem.

Alfabet arabski

W okresie kształtowania się języka turkmeńskiego w XVIII—XIV stuleciach do jego zapisu wykorzystywano litery arabskie. Już u schyłku XVIII wieku istniał obszerny dorobek literacki w języku turkmeńskim. Co prawda, pod koniec XIX wieku odsetek analfabetyzmu wśród Turkmenów wynosił ponad 99%, wydawanie książek było utrudnione, a pierwszy elementarz w języku turkmeńskim ukazał się dopiero w 1913 roku. Pierwsza gazeta zaś w 1914 roku.

Pismo arabskie jednak nie jest dobrze dostosowane do zapisu języków turkijskich, ponieważ jest bogate w znaki do zapisu spółgłosek charakterystycznych przede wszystkim dla języka arabskiego, ale kiepsko odwzorowuje samogłoski, których w języku turkmeńskim jest aż dziewięć (i ma także znaczenie iloczas).

W roku 1922 oraz 1925 doszło do reform ortografii, w wyniku których usunięto zbędne litery i wprowadzono nowe, odwzorowujące turkmeńskie fonemy, za pomocą znaków diakrytycznych.

Turkmeni w Afganistanie, Iranie i Iraku nadal zapisują swój język pismem arabskim.

Cyrylica

Pod koniec lat 30. XX wieku w ZSRR rozpoczęto przygotowania do wprowadzenia cyrylicy, opartej na alfabecie rosyjskim, jako systemu pisma dla języków mniejszościowych ZSRR. Realizowana ją pod nadzorem komisji rządowych w poszczególnych republikach związkowych. Oficjalnie uzasadniano ją potrzebą ujednolicenia systemów pisma i korzyściami typograficznymi, jednak nieujawnionym celem było umocnienie pozycji języka rosyjskiego w społeczeństwie.

W Turkmeńskiej SRR przejście na pismo cyrylickie dokonano w 1940 roku. Jedyną zmianą, jaką od tego momentu wprowadzono do alfabetu, było przeniesienie litery Ъ z końca na pozycję zgodną z jego miejscem w alfabecie rosyjskim.

А а	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё	Ж ж
Җ җ	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н
Ң ң	О о	Ө ө	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ү ү	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ə ә	Ю ю	Я я

W 2000 roku cyrylica turkmeńska została całkowicie wyeliminowana z oficjalnego użytku.

Alfabet łaciński

Wprowadzenie reform alfabetu arabskiego w Turkmenistanie miało charakter przejściowy. Pierwsza próba zastąpienia go alfabetem łacińskim okazała się nieudana. W rezultacie, w 1928 roku do zapisu języka turkmeńskiego wprowadzono janalif, który później wycofano na rzecz cyrylicy.

Po uzyskaniu niepodległości przez Turkmenistan po rozpadzie ZSRR, w 1993 roku rozpoczęto program państwowy, mający na celu wdrożenie nowego alfabetu opartego na łacińskim. Równocześnie prowadzono systematyczne usuwanie rusycyzmów z języka turkmeńskiego. Działania te odbywały się niezależnie od opinii i zapotrzebowania społecznego, a wszelkie decyzje były podejmowane bezpośrednio przez prezydenta Turkmenistanu.

Grupa naukowców z Instytutu Językoznawstwa pod przewodnictwem M. Söyegova opracowała pierwszy wariant nowego alfabetu, który opublikowano w gazecie „Türkmenistan” 19 sierpnia 1992 roku. W tym samym roku zaproponowano również szereg innych projektów. Miał następujący skład: A a, B b, C c, D d, E e, Ea ea, F f, G g, H h, I i, J j, Jh jh, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Q q, P p, R r, S s, Sh sh, T t, Ts ts, U u, V v, W w, X x, Y y, Z . Charakterystyczną cechą tego projektu było nietradycyjne zastosowanie znaków Q, V, X — miały one zastąpić samogłoski Ө, Ү, Ы.

Turkmeński banknot o nominale 500 manatów z 1995 roku, zawierający napis „BÄ$ ¥ÜZ MANAT”, w którym wykorzystano litery $ i ¥.

W styczniu 1993 roku w Turkmeńskiej Akademii Nauk odbyło się posiedzenie dotyczące nowego alfabetu, na którym powołano komisję do jego opracowania. Przewodniczącym komisji został Sarparmyrat Nyýazow, prezydent Turkmenistanu. W lutym w prasie przedstawiono świeżo opracowany alfabet, który zatwierdzono 12 kwietnia 1993 roku. Miał następujący skład: A a, B b, Ç ç, D d, E e, Ä ä, F f, G g, H h, I i, J j, £ ſ, K k, L l, M m, N n, Ñ ñ, O o, Ö ö, P p, R r, S s, $ ¢, T t, U u, Ü ü, W w, Y y, ¥ ÿ, Z z. Charakterystyczną cechą tego alfabetu było wykorzystanie znaków dolara, jena i funta jako liter.

Po sześciu latach w alfabecie wprowadzono zmiany, m.in. zastąpiono nietradycyjne litery, dzięki czemu przybrał współczesną postać. Wyróżnia się na tle pozostałych alfabetów turkijskich zastosowaniem haczków.

A a	B b	Ç ç	D d	E e	Ä ä	F f
G g	H h	I i	J j	Ž ž	K k	L l
M m	N n	Ň ň	O o	Ö ö	P p	R r
S s	Ş ş	T t	U u	Ü ü	W w	Y y
Ý ý	Z z

Od 2000 roku jest jedynym oficjalnie dopuszczalnym środkiem do zapisu języka turkmeńskiego.

Zestawienie

Łacinka				Cyrilica 1940–1993	Alfabet arabski		IPA
Obecna, od 1999	1993–1999	1992	Janalif 1929–1940		w ZSRR 1923–1929	w Iranie
A a				А а	آ ع	آ	[a]
B b			B ʙ	Б б	ب		[b]
Ç ç		C c		Ч ч	چ		[tʃ]
D d				Д д	د		[d]
E e				Э э Е е	ٱ	اِ / ه	[e]
Ä ä		Ea ea	Ә ә	Ә ә	أ		[æ]
F f				Ф ф	ف		[f]
G g				Г г	گ		[g~ʁ]
G g			Ƣ ƣ	Г г	غ
H h				Х х	ح	ە ح	[h~x]
H h			X x	Х х	خ
I i				И и	ى	اى	[i]
J j			Ç ç	Җ җ	ج		[dʒ]
Ž ž	£ ſ	Jh jh	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ		[ʒ]
K k				К к	ک	ك	[k]
K k			Q q	К к	ق		[q]
L l				Л л	ل		[l]
M m				М м	م		[m]
N n				Н н	ن		[n]
Ň ň	Ñ ñ	Ng ng	Ŋ ŋ	Ң ң	ڭ	نگ	[ŋ]
O o				О о	او	اوْ / وْ	[o]
Ö ö		Q q	Ө ө	Ө ө	اۇ	اؤ / ؤ	[œ]
P p				П п	پ		[p]
R r				Р р	ر		[r]
S s				С с	ث س ص		[θ]
Ş ş	$ ¢	Sh sh	Ş ş	Ш ш	ش		[ʃ]
T t				Т т	ط ت	ت	[t]
U u				У у	او	اۇ / ۇ	[u]
Ü ü		V v	Y y	Ү ү	اۇ	اۆ / ۆ	[y]
W w			V v	В в	و		[w~v]
Y y		X x	Ь ь	Ы ы	ى	اؽ	[ɯ]
Ý ý	¥ ÿ	Y y	J j	Й й	ي	ی	[j]
Z z				З з	ظ ض ذ ز		[ð]