Brutalizm

Brutalistyczny dom i pracownia architekta André Wogenscky w Saint-Rémy-lès-Chevreuse we Francji, 1952. Pozornie masywna forma betonowej bryły kryje gigantyczne przeszklenia zamiast okien i taras rekreacyjny na dachu płaskim^[1]

Brutalizm – nurt architektury późnego modernizmu powstały w końcu lat 40. XX wieku. Przełomowym obiektem była szkoła w Hunstanton w Anglii zbudowana przez Petera i Alison Smithson w 1949. Miała ona wyeksponowaną stalową konstrukcję, nieotynkowane ceglane mury, odsłonięte belki stropowe i przewody instalacyjne.

Brutalizm zakładał, że najważniejsze są przestrzeń, konstrukcja i uwrażliwienie na właściwości zastosowanych materiałów. Zmienił architekturę z abstrakcyjnej na ekspresyjną. Nazwa wywodzi się z francuskiego określenia béton brut, oznaczającego surowy beton i stosowanego wcześniej przez Le Corbusiera w odniesieniu do jego prototypowego i kontrowersyjnego bloku marsylskiego wybudowanego w stylu brutalizmu w 1952, jednak wyróżniającego się z podobnych sobie budowli humanistyczną architekturą docenianą zarówno przez jej użytkowników jak i krytyków sztuki^[3]. Późniejsza architektura brutalizmu bywała krytykowana właśnie za dehumanizację^[4]. Architekturze tej zarzucano braki funkcjonalne, brzydotę^[5] i regres jak w przypadku szeroko krytykowanej Wieży Genex w Belgradzie z 1980, autorstwa Mihajlo Mitrović, gdzie ekspresja surowego betonu dominuje nad funkcją^[6]. Budynek jest zupełnie pozbawiony funkcjonalnych elementów architektonicznych takich jak portfenetry, szklane ściany, tarasy słoneczne, loggie i miejsca na bujną roślinność znanych już z powojennej, europejskiej architektury humanistycznego modernizmu^[7].

Na rozwój brutalizmu znaczny wpływ miał minimalizm prezentowany przez twórczość Ludwiga Miesa van der Rohe.

Jedynym miastem na świecie stworzonym całkowicie w stylu brutalizmu jest Czandigarh, zbudowane głównie z surowego betonu przez Le Corbusiera w 1953^[8]. W znacznej mierze brutalistyczne oblicze uzyskało Skopje, stolica Jugosłowiańskiej Socjalistycznej Republiki Macedonii w wyniku odbudowy po dewastującym trzęsieniu ziemi w 1963^[9]. Jednym z pierwszych znaczących dzieł sztuki sakralnej w stylu brutalizmu jest francuski klasztor Sainte Marie de La Tourette z 1960, autorstwa Le Corbusiera, gdzie surową formę betonu łagodzi ogród na dachu płaskim.

Wyjątkowym budynkiem brutalistycznym wykonanym bez użycia betonu na fasadzie jest piramida mieszkalno-biurowa, później przeznaczona na szpital (niem. Ferrohaus) w Zurychu, zbudowana ze stali kortenowskiej przez Justusa Dahindena w 1970^[10] oraz Nová Scéna Teatru Narodowego (cz. Národní divadlo) w czeskiej Pradze, zbudowana ze szklanych luksferów i zielonego marmuru kubańskiego przez Karela Pragera w 1983. Luksfery na fasadzie teatru bywają podświetlane kolorowymi diodami aby wyświetlić dowolną grafikę, natomiast bryła budynku unosi się w powietrzu nad ziemią dzięki licznym prześwitom^[11].

W Polsce

Czołowym przykładem architektury brutalizmu w Polsce jest odbudowany dworzec kolejowy Katowice oraz blok mieszkalny Superjednostka tamże^[12]^[13]. Kolejnym przykładem brutalizmu w Polsce jest Galeria Sztuki Współczesnej „Bunkier Sztuki” w Krakowie. Zdaniem dyrektor Zarządu Infrastruktury Komunalnej i Transportu w Krakowie Joanny Niedziałkowskiej Stadion Miejski w Krakowie jest następnym przykładem tego nurtu architektonicznego^[14].

Do budynków brutalistycznych zalicza się też strukturalistyczny Hotel Forum w Krakowie czy bloki mieszkalne „Bunkrowce” (wrocławski „Manhattan”), które zaprojektowała Jadwiga Grabowska-Hawrylak^[15]. Pomnik Barykada Września w Warszawie zalicza się do dzieł brutalizmu. Kompleks sportowy „Warszawianka” na Mokotowie, który zbudował Jerzy Sołtan w 1961 jest najbardziej monumentalnym dziełem architektury brutalizmu w Polsce^[16].