Kolęda

Queen Elizabeth’s High School i Gainsborough Choral Society podczas corocznego koncertu kolęd

Kolęda – pierwotnie radosna pieśń noworoczna, która współcześnie przyjęła powszechnie formę pieśni bożonarodzeniowej (nawiązującej do świąt Bożego Narodzenia). Utrzymywana najczęściej w konwencji religijnej, początkowo wywodząca się z tradycji ludowej, w późniejszym okresie komponowana jest również przez wielu wybitnych kompozytorów. Odmiana kolędy o wątkach zaczerpniętych z życia codziennego nazywana jest pastorałką, która w odróżnieniu od kolędy we współczesnym, potocznym tego słowa rozumieniu, nie jest wykorzystywana w chrześcijańskich nabożeństwach ze względu na swój świecki charakter^[1].

Terminem tym określa się również obrzęd ludowy związany z okresem słowiańskiego Święta Godowego, a następnie świąt Bożego Narodzenia, polegający na obchodzeniu domów przez kolędników.

Co roku w Polsce odbywają się liczne przeglądy i festiwale kolędowe, z których największym, gromadzącym kilkadziesiąt tysięcy wykonawców jest Ogólnopolski Festiwal Kolęd i Pastorałek w Będzinie.

W liturgii

W liturgii Kościoła katolickiego kolędy wykonuje się od mszy o północy w święta Bożego Narodzenia (noc 24/25 grudnia) do święta Chrztu Pańskiego (niedziela po 6 stycznia). W polskiej tradycji dopuszcza się śpiewanie ich do Święta Ofiarowania Pańskiego (2 lutego). Od współczesnych kolęd (wykorzystywanych w nabożeństwach religijnych) odróżnić należy utwory o tematyce związanej nie z narodzeniem Jezusa, lecz z okresem potocznie związanym ze świętami Bożego Narodzenia, jak np. polską piosenkę Jest taki dzień, niemiecką O Tannenbaum czy angielskie Jingle Bells i White Christmas. Według tradycji chrześcijańskiej autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu^[2] i była ona śpiewana w zorganizowanej przez niego szopce. Najstarsza polska kolęda to Zdrow bądź, krolu anjelski z 1424 roku. Najsłynniejszą kolędą jest Cicha noc, którą przetłumaczono na ponad 300 języków i dialektów. Powstała w roku 1818 w małym austriackim miasteczku Oberndorf bei Salzburg w Alpach. Jej autorami byli wikary miejscowego kościoła Józef Mohr oraz jego organista Franz Xaver Gruber.

Etymologia

Termin kolęda wywodzi się najprawdopodobniej od łacińskiego calendae [wym. kalende] i oznaczał w dosłownym tłumaczeniu ‘pierwszy dzień miesiąca’. Dawni Słowianie nazywali tak pierwszy dzień roku (pierwotnie utożsamianym z przypadającym na przesilenie zimowe Świętem Godowym, a następnie z dniem Bożego Narodzenia), a także noworoczny upominek. Następnie obyczaj ten przeniesiono wyłącznie na święto Narodzenia Pańskiego, a z czasem kolęda zaczęła oznaczać ‘wizytę księdza w domu’, ‘pieśń bożonarodzeniową’ i ‘obrzęd ludowy związany z chodzeniem po domach’.

We współczesnych językach słowiańskich znaczenie ewoluowało, przechodząc od określenia Bożego Narodzenia do jego świętowania, śpiewania pieśni z nim związanych i wreszcie do określenia samej pieśni. Obrzędy ludowe powiązane z okresem Bożego Narodzenia w języku polskim nazywane są kolędowaniem lub kolędą^[3].

Geneza kolęd

Kolęda swe źródła ma w obchodach rzymskich Kalendae styczniowych (mensis Januarius). Był to szczególny dla Rzymian pierwszy dzień miesiąca, ponieważ 1 stycznia, począwszy od 153 roku przed narodzinami Chrystusa, konsulowie rzymscy obejmowali swój urząd. Z czasem, od 46 roku p.n.e., dekretem Juliusza Cezara 1 stycznia został oficjalnie ogłoszony jako początek roku administracyjnego. Z tej okazji w Rzymie odwiedzano się, wręczano sobie wzajem podarki, śpiewano pieśni. Zwyczaje te przejęło chrześcijaństwo, łącząc je z okresem Bożego Narodzenia, uważanym za początek rachuby nowego czasu^[4].

Kolęda w swym pierwszym znaczeniu była zatem noworoczną pieśnią powitalną i pochwalną na cześć gospodarzy, przekazywała życzenia szczęścia i pomyślności^[4]. Kolęda w rozumieniu pieśni religijnej związanej z narodzinami Chrystusa wykształciła się później, wraz z rozwojem i umacnianiem się chrześcijaństwa. Kolędy początkowo miały teksty wyłącznie łacińskie. Powszechnie przyjmuje się, że korzenie kolęd tkwią w hymnologii, ale wywodzą się one również z tropów i laud benedyktyńskich.

Początkowo twórcy kolęd czerpali z dwóch Ewangelii: św. Mateusza i św. Łukasza. Z biegiem czasu pieśń coraz częściej sięgała do źródeł pobożności ludowej. Inspiracją były też apokryfy i literatura średniowiecza oraz średniowieczny teatr.

Kolędy

Kolędy polskie

Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów Zdrow bądź, krolu anjelski.

Osobny artykuł: Kolędy polskie.

Kolędy niemieckie

Niemcy, zarówno katolickie, jak i protestanckie, posiadają długą i bogatą tradycję kolędowania. Reformacja wpłynęła tam pozytywnie na rozwój kolęd. Autorem tekstów wykorzystanych w wielu z nich (np. w Vom Himmel hoch) był Marcin Luter.

In dulci jubilo (XIV – XV w.)
Vom Himmel hoch (XVI w.)
Personent hodie
Es ist ein Ros entsprungen
O du fröhliche (XVIII w. – J.S. Bach)
Tochter Zion, Freue Dich (słowa XIX w., muzyka XVIII w.)
Ihr Hirten erwacht
Alle Jahre wieder (XIX w.)
Kommet Ihr Hirten (XIX w.)
Süßer die Glocken nie klingen (XIX w.)

Kolędy angielskie

Inaczej niż w Niemczech, w Anglii liczba komponowanych kolęd spadła gdy rozpoczęła się reformacja. Dopiero metodyzm w XVIII wieku i związana z nim odnowa religijna odwróciła tę tendencję. Epoka wiktoriańska również wzbogaciła zasób kolęd angielskich.

Coventry Carol
Joy to the world (Raduj się świecie)
Adeste Fideles – lub w wersji angielskiej – O come all ye faithful (XVIII w.)
Ding Dong Merrily on High
Hark! The Herald Angels Sing (słowa – 1739 r, melodia – 1840 r.)
God Rest Ye Merry, Gentlemen (XIX w.)
Hail Smiling Morn
Here We Come A-Wassailing
The Holly and the Ivy
Huron Carol
I Come With Love
I Saw Three Ships
I Wonder as I Wander
Mistletoe and Wine
Good king Wenceslas
In the bleak midwinter
See amid the winter snow
Once in royal David's city
While shepards watched
O little town of Bethlehem
The First Noel
We Three Kings

Teksty kolęd angielskich z XVI wieku wykorzystał w 1942 roku angielski kompozytor Benjamin Britten do stworzenia swojego dzieła A Ceremony of Carols op. 28 na harfę, głosy solowe i trzygłosowy chór chłopięcy.

Kolędy włoskie

Kolędy hiszpańskie

A la nanita nana
Noche de Paz

Kolędy czeskie

Zobacz też

Zobacz publikację
Kolędy w Wikibooks

Zobacz hasło kolęda w Wikisłowniku

Zobacz multimedia związane z tematem: Kolędy

Zobacz kolekcję cytatów Kolęda w Wikicytatach

Przypisy

↑ Chodkowski 1995 ↓, s. 451–452.
↑ Aleksander Wietrzyk: Kolędy i pastorałki w polskiej kulturze. [w:] Polish News [on-line]. [dostęp 2012-09-06]. (pol.).
↑ Jan Adamowski: O typach i odmianach gatunkowych kolęd polskich. [w:] Gadki z Chatki nr 60/61 [on-line]. 2005-12-00. [dostęp 2012-08-12]. (pol.).
↑ ^a ^b Agnieszka Krzemińska: Ukryte pod choinką. [w:] Polityka [on-line]. 2009-12-22. [dostęp 2018-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-09)]. (pol.).

Bibliografia

Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: PWN, 1995. ISBN 83-01-11390-1. (pol.).

Linki zewnętrzne

Teksty kolęd polskich:
- Kolędy kaszubskie
- Kolędy góralskie
- Teksty kolęd według archiwalnych śpiewników. spiew-koscielny.tumnus.info. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-12)].
- Teksty kolęd w serwisie Wolne Lektury
Kolędy w innych językach:
- Kolędy rosyjskie, część z nutami
- Kolędy różnych narodów (w tym polskie) wraz z nutami
Kolekcja kolęd w bibliotece Polona

[CITEREFChodkowski1995451–452-1] Chodkowski 1995 ↓, s. 451–452.

[Kolędy_i_pastorałki-2] Aleksander Wietrzyk: Kolędy i pastorałki w polskiej kulturze. [w:] Polish News [on-line]. [dostęp 2012-09-06]. (pol.).

[Gadki_z_Chatki-3] Jan Adamowski: O typach i odmianach gatunkowych kolęd polskich. [w:] Gadki z Chatki nr 60/61 [on-line]. 2005-12-00. [dostęp 2012-08-12]. (pol.).

[Polityka-4] Agnieszka Krzemińska: Ukryte pod choinką. [w:] Polityka [on-line]. 2009-12-22. [dostęp 2018-08-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-09)]. (pol.).

[1]

[2]

[3]

[4]