Okręg Kłajpedy
| |||||
| Stolica | |||||
|---|---|---|---|---|---|
Położenie na mapie świata  Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}} | |||||
| Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|} | |||||
Okręg Kłajpedy (lit. Klaipėdos kraštas, niem. Memelland) – północno-wschodni fragment Prus Wschodnich położony na prawym brzegu Niemna, odłączony od Rzeszy Niemieckiej w wyniku wejścia w życie traktatu wersalskiego, w latach 1923-1938 autonomiczna część Pierwszej Republiki Litewskiej.
Historia
W średniowieczu okręg Kłajpedy należał do państwa krzyżackiego, później stanowił część Prus Książęcych. Za czasów pruskich tzw. Mała Litwa, zamieszkana przez litewskojęzyczną ludność wyznania protestanckiego, była wcielona do departamentu, a później rejencji gąbińskiej. Zwarty teren osadnictwa litewskiego obejmował powiaty Kłajpeda (bez miasta, które było prawie całkowicie niemieckojęzyczne), Szyłokarczma, Tylża i Ragneta, jednak najdalsza południowa granica występowania języka litewskiego sięgała linii Labiawa – Wystruć – Gołdap – jeszcze w XIX wieku na tym obszarze odbywały się nabożeństwa w języku Litwinów.
Według spisu niemieckiego z 1910 r. na terenach na północ od Niemna ludność litewskojęzyczna stanowiła 48,9% mieszkańców, zaś posługujący się językiem niemieckim nieco więcej – 49,9%. Litwini dominowali w powiecie Szyłokarczma (56% ludności), Niemcy najsilniej reprezentowani byli w Kłajpedzie (90% mieszkańców). W XIX wieku miejscowi Litwini wspierali swoich pobratymców z terenów Imperium Rosyjskiego – stąd przemycano książki w języku litewskim, a w Tylży wydawano litewskie czasopismo, jednak bardzo różnili się oni od Litwinów z Wielkiej Litwy – byli głównie protestantami i byli przywiązani do państwa pruskiego[1].
Dyplomatyczna gra o Kłajpedę 1918–1919
16 listopada 1918 r. ukonstytuowała się Narodowa Rada Litwinów w Prusach, na czele której stanęli Vilius Gaigalaitis (poseł do Landtagu w Berlinie) i Martynas Jankus. 20 listopada 1918 r. podjęła ona uchwałę o zjednoczeniu Małej Litwy – północnej części rejencji gąbińskiej z Litwą Wielką – Kowieńszczyzną i Wileńszczyzną. Rada Narodowa powołała swe kluby lokalne w Kłajpedzie, Szyłokarczmie, Wystruciu i Tylży, a także wydawała „Prusų Lietuvių Balsas”, w którym agitowała za aktywizacją polityczną ludności litewskiej w celu przyłączenia regionu do Litwy.
W memoriale do premiera Clemenceau z 6 lutego 1919 r. rząd litewski poparł żądania Rady, domagając się ustanowienia granicy z Niemcami na linii Labiawa – Wystruć – Darkiejmy – Gołdap.
Postulaty litewskie nie były przez aliantów traktowane poważnie (na terenach wymienionych w żądaniach z lutego 1919 r. Litwini stanowili 20% ludności), jednak po stronie litewskiej zaangażowała się delegacja polska z Romanem Dmowskim i Ignacym Paderewskim, licząc na ewentualne koncesje dla Polski w kłajpedzkim porcie – zakładano zresztą wciąż związek państwowy Warszawy z Kownem. Właśnie m.in. dzięki wstawiennictwu Polaków u Francuzów doszło do wydzielenia obszaru na północ od Niemna z Kłajpedą i Szyłokarczmą oraz powołania pozostającego pod kontrolą aliantów malutkiego okręgu Kłajpedy.
Podstawy prawne istnienia okręgu Kłajpedy
Obwód utworzono na mocy art. 99 traktatu wersalskiego, w którym Rzesza Niemiecka zrzekła się okręgu na północ od rzeki Niemen na rzecz Wielkich Mocarstw, przekazano pod administrację Ligi Narodów – mandat otrzymali jednak nie jak pierwotnie planowano Brytyjczycy, a nieprzychylni Niemcom Francuzi. Uroczyste przejęcie Kłajpedy przez korpus francuski odbyło się 13 lutego 1920 r.
Obszar i ludność
Memelgebiet liczył 1860 km² i 141 tys. mieszkańców[2] z czego 61,3 tys. (43,5%) posługiwało się językiem niemieckim, 38,9 tys. (27,6%)litewskim a 35,6 tys. (25,2%) określało swój język jako „kłajpedzki”[3]. Gdy chodzi o strukturę wyznaniową, dominowali zdecydowanie luteranie (132 tys.), wśród mniejszych konfesji warto wymienić katolików (5,3 tys.) i żydów (1,3 tys.). Kłajpedzcy Żydzi znajdowali się prawie całkowicie w kręgu kultury niemieckiej, posługując się językiem Goethego.
Organizacja protektoratu
9 stycznia 1920 roku zostało podpisane porozumienie o przekazaniu Kłajpedy aliantom. Sześć dni później do rejonu wkroczył 21. Samodzielny Batalion Strzelców Pieszych z gen. Dominique Odrym na czele, który miał za zadanie pilnować porządku w mieście i na przyległym obszarze. Generał Odry sprawował nie tylko zwierzchnictwo nad francuskim wojskiem, ale stanął również na czele Wysokiego Komisariatu Ligi Narodów w Kłajpedzie. Dopiero po jakimś czasie miejsce Komisarza zajął Gabriel Petisne, oskarżany przez Niemców i Litwinów o prowadzenie polityki zbyt propolskiej.
Wolne Państwo Kłajpedy czy włączenie do Litwy?
Komisarze francuscy jako pierwsi zaczęli przekształcać administrowany teren w formę wolnego państwa, chcąc doprowadzić do trwałego osadzenia w porcie kapitału francuskiego. Jednocześnie symbolicznie usiłowano zerwać kontakty mieszkańców z dawną ojczyzną – wiosną 1920 ustanowiono z Niemcami granicę celną, zakazano też śpiewania niemieckich pieśni narodowych i wywieszania niemieckich flag. Mieszkańców nie pozbawiano jednak obywatelstwa niemieckiego[1].
Niemieckie środowiska polityczne, dominujące w Kłajpedzie, po czasie zdały sobie sprawę z faktu, że niemożliwy będzie natychmiastowy powrót Nadniemnia do Prus. Zaczęły więc popierać koncepcję Wolnego Państwa Kłajpedzkiego (Freistaat Memelland), w którym ludność niemiecka z racji (nieznacznej) przewagi ludnościowej i (znacznej) gospodarczej i kulturowej, odgrywałaby pierwsze skrzypce. Popierająca tę opcję Francja (z racji inwestycji swojego kapitału w mieście) przekonała Radę Ambasadorów, aby okręg miał prawo do samodzielnego zawierania umów gospodarczych. W przeprowadzonym referendum ¾ głosujących opowiedziało się za utworzeniem wolnego miasta[1].
Na powstanie republiki kłajpedzkiej nie zgadzali się jednak Brytyjczycy, którzy nie chcieli wzrostu znaczenia Francji w tym rejonie, oraz władze Polski, które nadal popierały Litwinów, licząc, że wcielenie Kłajpedy złagodzi stanowisko Kowna w sprawie zajętego przez Polaków Wilna. Sam rząd Republiki Weimarskiej pogodził się, na zasadzie „mniejszego zła”, ze wcieleniem Kłajpedy do Litwy. Obawiano się bowiem wpływów francuskich w mieście oraz przejęcia kontroli nad Kłajpedą przez Polaków – w ten sposób Prusy Wschodnie wzięte by zostały w kleszcze sojuszu antyniemieckiego (polskie Pomorze – Gdańsk pod wpływem Ligi Narodów – protektorat francuski z wpływami polskimi w Kłajpedzie). Zgoda Niemców na włączenie okręgu do Litwy, wynika również stąd, że rząd litewski prowadził na początku lat dwudziestych antypolską politykę, opierając się na bliskiej współpracy politycznej z Niemcami i ZSRR. Jednocześnie okręg z liczną mniejszością niemiecką byłby pretekstem do wtrącania się w sprawy wewnątrz litewskie, a w przyszłości mogły zaistnieć warunki nie tylko do odzyskania miasta, ale i zwasalizowania całego państwa litewskiego[1]. W dodatku dla Rzeszy Niemieckiej Kłajpeda była potencjalnym przyczółkiem na wschód, ale mało istotnym miastem z punktu widzenia ekonomicznego, natomiast dla Litwy oknem na świat i w Berlinie zdawano sobie sprawę, że Litwa traktuje kwestię okręgu priorytetowo.
Zajęcie Kłajpedy przez Litwę w 1923 r. – autonomia pod zwierzchnictwem Kowna
Rząd w Kownie zastanawiał się nad kilkoma wariantami akcji w okręgu – przekazanie problemu do rozwiązania do Ligi Narodów, zajęcie zbrojne, wreszcie zorganizowanie powstania, mającego dać wrażenie, że to sama miejscowa ludność pragnie połączenia z Litwą. Wybrano trzecią opcję.
Powstanie zainicjowano 10 stycznia 1923 r. siłami przybyłych z Litwy przebranych policjantów, żołnierzy armii regularnej i paramilitarnej organizacji szaulisów, ogółem ok. 1500 osób. Akcja ta została przez władze litewskie skonsultowana z przedstawicielami Niemiec i Rosji Sowieckiej. Broń Litwinom została dostarczona przez Niemców. Powstanie, całkowicie inspirowane przez rząd kowieński, posłużyło pretekstem do wkroczenia wojsk litewskich do miasta i okręgu w celu „pomocy umęczonym rodakom”. Nie obyło się bez ofiar po obu stronach – ostatecznie żołnierze francuscy otrzymali rozkaz powrotu do koszar, ale Paryż wysłał im na odsiecz dwa torpedowce oraz pancernik z oddziałem strzelców na pokładzie. Pod koniec stycznia do kłajpedzkiego portu wpłynął też okręt brytyjski oraz inny francuski pancernik, ale nie podjęli oni działań zbrojnych i nie przerwali akcji Litwinów[1].
Po długich i żmudnych rokowaniach mocarstwa zachodnie zgodziły się 15 lutego 1923 r. odstąpić okręg Litwie, pod licznymi jednakże warunkami (m.in. ochrona i samorząd dla ludności niemieckiej). Dość powszechny jest pogląd, iż zdecydowane zachowanie Litwy w sprawie Kłajpedy, przyjęte z dużym krytycyzmem przez kraje zachodnie, przyczyniło się do szybkiego uznania granicy polsko-litewskiej przez Radę Ambasadorów (pozostawiającej Wileńszczyznę po stronie polskiej).
Po ponad roku od aneksji okręgu doszło do podpisania Konwencji Kłajpedzkiej (8 maja 1924, weszła w życie 25 sierpnia 1925) między Litwą a mocarstwami sprzymierzonymi (Wielką Brytanią, Francją, Włochami i Japonią), do której dołączono trzy załączniki (Statut Kraju Kłajpedzkiego, uregulowania portowe oraz tranzytowe). Według umowy okręg Kłajpedy miał należeć do Litwy na zasadach autonomii prawnej, sądowej, administracyjnej i finansowo-podatkowej. Aneks do umowy (Statut) określał ustrój wewnętrzny autonomii: przewidziano dwuwładzę gubernatora Kłajpedy mianowanego przez prezydenta Litwy oraz liczącego 5 członków Dyrektoriatu wybieranego przez Sejmik Kłajpedzki bezwzględną większością. Gubernator miał być wyznaczany przez prezydenta za akceptacją sejmiku, sprawował kontrolę nad działalnością Dyrektoriatu. Wybory do organu ustawodawczego miały się odbywać co trzy lata, pierwsze przeprowadzone w październiku 1925 r. Okręg Kłajpedy desygnował do sejmu ogólnolitewskiego w Kownie 5 posłów.
W aneksie portowym postanowiono, że za nadzór nad portem i jego rozwój odpowiada strona litewska, wspomagana przez dyrekcję portu złożoną z trzech członków (po jednym mianowanym przez rząd Litwy, Ligę Narodów i Dyrektoriat Kraju Kłajpedzkiego). W załączniku tranzytowym przewidziano generalną swobodę tranzytu przez terytorium okręgu.
W 1925 r. Kłajpedę zamieszkiwało 142 tys. mieszkańców, określających się w 27% przypadków jako Litwini, 24% jako Kłajpedzianie i 42% jako etniczni Niemcy. Kontrowersję budziła nowo powstała kategoria kłajpedzian: obie strony uważały ich bądź to za zgermanizowanych Litwinów, bądź lokalny odłam narodu niemieckiego.
Do 1932 r. kraj Kłajpedy opuściło prawie 10 tys. Niemców, którzy przenieśli się do Prus Wschodnich – rząd niemiecki starał się jednak przeciwdziałać opuszczaniu regionu przez swoich ziomków, obawiając się przyspieszonej lituanizacji Kłajpedy. Na teren okręgu przybyło w międzywojniu ok. 9 tys. Litwinów z terenów Kowieńszczyzny.
Gospodarka
Przez port w Kłajpedzie przechodziło od 70 do 80% eksportu z Litwy. W mieście i jego pobliżu skupione było około 30% litewskiego przemysłu[4].
Polityka
Pierwsze wybory do sejmiku kłajpedzkiego odbyły się 19 października 1925 r. – niemiecka lista jedności (Einheitsliste) otrzymała 27 mandatów, ugrupowania litewskie reprezentowało jedynie 2 posłów. Wynik wyborów był prawdziwym szokiem dla Litwinów – okazało się, że nawet litewskojęzyczna ludność wolała głosować na listy niemieckie.
W wyborach z sierpnia 1927 Litwini podwoili liczbę mandatów, zaś partie niemieckie uzyskały 25 głosów (agrariusze i narodowcy po 10, socjaldemokraci – 3, komuniści – 2). W wyborach 1930, 1932 i 1935 Litwini otrzymywali po 5 mandatów, w 1938 r. znów tylko cztery.
Najsilniejszymi ugrupowaniami niemieckimi byli ludowcy (Memelländische Landwirtschaftspartei) i narodowcy (Memelländische Volkspartei), niewielkie wpływy posiadali socjaldemokraci (Sozialdemokratische Partei des Memelgebietes, SPM) i komuniści (Kommunistische Partei des Memelgebietes, KPM).
Od końca lat dwudziestych zaczęły wzrastać w Kłajpedzie wpływy ugrupowań nazistowskich domagających się natychmiastowego włączenia okręgu do Rzeszy. Memellandzkich nazistów reprezentowali Theodor von Sass (lider Christlich-Sozialistische Arbeitsgemeinschaft, ChSAG) oraz Ernst Neumann (Sozialistische Volksgemeinschaft, SoVoG) – obie partie liczyły w 1933 prawie 10 tys. członków.
Władze
Nadkomisarze
- 1920-1921 – Generał Dominique Odry
- 1921-1923 – Gabriel Petisné
Gubernatorzy
- 1924-1925 – Jonas Polovinskas-Budrys
- 1925-1926 – Jonas Zilius
- 1926-1927 – Karolis Zalkauskas
- 1927-1932 – Antanas Merkys
- 1932-1933 – Vytautas Gylys
- 1933-1935 – Jonas Navakas
- 1935-1936 – Vladas Kurkauskas
- 1936-1938 – Jurgis Kubilius
- 1938-1939 – Viktoras Gailius
Prezydenci krajowi
- 1920-1921 – Arthur Altenberg
- 1921-1923 – Wilhelm Stepputat
- 1923 – Erdmonas Simonaitis
- 1923-1925 – Viktoras Gailius
- 1925-1926 – Endrius Borchertas
- 1926 – Erdmonas Simonaitis
- 1926-1927 – Vilius Falkas
- 1927 – V. Svelnys
- 1927-1930 – Otto Kadgiehn
- 1930 – Martinas Reizgys
- 1931-1932 – Otto Böttcher
- 1932 – Eduardas Simaitis
- 1932-1934 – Ottomar Schreiber
- 1934 – Martinas Reizgys
- 1934-1935 – Jurgis Bruvelaitis
- 1935-1939 – August Baldschus
- 1939 – Wilhelm Bartuleit
Ponownie w granicach Rzeszy
Kłajpeda leżała w strategicznym regionie Europy. Jej zajęcie pozwoliłoby Niemcom na utworzenie przyczółka do kontynuowania ekspansji na pozostałe terytorium Litwy i inne państwa bałtyckie. Adolf Hitler nie chciał, by ten obszar znalazł się w polskiej strefie wpływów. Wykorzystał zamieszanie w polityce europejskiej, jakie wywołało wkroczenie w marcu 1939 wojsk niemieckich do Czech (Protektorat Czech i Moraw). Hitler trafnie spodziewał się, że żadne z europejskich mocarstw nie pomoże Litwie[4].
19 marca 1939 litewski minister spraw zagranicznych Juozas Urbšys zatrzymał się w Berlinie, wracając z uroczystości koronacyjnych papieża w Rzymie. Joachim von Ribbentrop zażądał od niego zwrócenia Kłajpedy, czego minister odmówił i wezwał na pomoc Francję, Wielką Brytanię i Polskę, jednak nie otrzymał odpowiedzi. Niemiecki korpus ekspedycyjny, który tworzyły 3 pancerniki, 3 krążowniki, 17 niszczycieli, 9 okrętów podwodnych, 5 eskortowców, 12 kutrów pomocniczych, 13 trałowców i kilkanaście mniejszych jednostek przeszedł poza pasem polskich wód terytorialnych i zbliżył się do Kłajpedy. 22 marca niemiecki samolot przywiózł ministra Urbšysa ponownie do Berlina, gdzie został powiadomiony, że flota niemiecka znajduje się w morzu[4]. Hitler zagroził zbombardowaniem Kowna, jeśli Litwa nie zgodziłaby się na oddanie okręgu[5]. Wobec tego faktu, na mocy umowy zawartej nad ranem 23 marca 1939 między Rzeszą Niemiecką a Litwą (podpisaną przez ministra Urbšysa) Okręg Kłajpedy został włączony w granice Niemiec. Tego samego dnia niemieckie okręty weszły do portu w Kłajpedzie[4].
Sytuacja po 1945 r.
Po przegranej Niemiec w II wojnie światowej, okręg Kłajpedy wrócił w granice Litwy, która tym razem stała się republiką ZSRR. Po wypędzeniu ludności niemieckiej oraz znacznej części Litwinów związanych z kulturą pruską, Kłajpedę zasiedlono Litwinami i Rosjanami.
Po 1991 r. okręg Kłajpedy jest integralną częścią Litwy, obejmując powiaty Szyłokarczma, Gorżdy i część okręgu Jurbork wraz z miastami wydzielonymi Kłajpedą i Nidą.
Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę niektóre środowiska nacjonalistyczne w Rosji podnosiły kwestię przynależności okręgu do Rosji (w 1945 r. rzekomo zdecydowano o przynależności całych Prus Wschodnich w granicach z sierpnia 1939 r. do RFSRR), jednak te roszczenia są traktowane przez wszystkich prawników jako bezzasadne, nigdy nie podnosiły ich też oficjalne władze Rosji.
- ↑ a b c d e Miłosz Zieliński: Kukułcze jajo wersalskiej Europy. Kłajpeda w latach 1918-1932. W: Mówią Wieki. Wyd. 6/12. 2012, s. 22-27.
- ↑ Według spisu litewskiego z 1925.
- ↑ „The district of Klaipeda was incorporated into Lithuania in 1923 with autonomous status. A census was carried out in the district in 1925. using the criterion of language to define ethnicity. The inhabitants of the district, whose total number was 141,000, declared their respective languages as follows: German (61.300 people, or 43.5% of the total population), Lithuanian (38,900. or 27.6% of the total). „Klaipedan” (35,600, or 25.2% of the total), and other languages (5,200 persons, or 3.7% of the total).” Piotr Eberhardt, Ethnic groups and population changes in twentieth-century Central-Eastern Europe: history, data, and analysis, London 2003 Ed.Sharpe, s. 40, ISBN 978-0-7656-0665-5. wersja elektroniczna.
- ↑ a b c d Bogusław Wołoszański Tajna wojna Stalina, wyd. 1999, s. 119-125.
- ↑ Joanna Wieliczka-Szarek III Rzesza Narodziny i zmierzch szaleństwa, wyd. 2006 r., s. 175.
Bibliografia
- Piotr Łossowski, Kłajpeda kontra Memmel. Problem Kłajpedy w latach 1918-1939-1945, Wydawnictwo NERITON, Warszawa 2007, s. 237, ISBN 83-7543-005-9.
- Vytautas Kažukauskas. Visa Lietuvių tauta atsiėmė Klaipėdą (kopia z Internet Archive)
Linki zewnętrzne
- Galeria zdjęć historycznych Wcielenie Kłajpedy do Rzeszy Niemieckiej w marcu 1939 r.