Tomáš Masaryk

Tomáš Masaryk

Tomas Masarik

Tomáš Masaryk (1925)
Pełne imię i nazwisko	Tomáš Garrigue Masaryk
Data i miejsce urodzenia	7 marca 1850 Hodonín
Data i miejsce śmierci	14 września 1937 Lány
Prezydent Czechosłowacji
Okres	od 14 listopada 1918 do 14 grudnia 1935
Poprzednik	stanowisko utworzone
Następca	Edvard Beneš
Odznaczenia

Tomáš Garrigue Masaryk wym. [ˈtoma:ʃ ˈɡarɪk ˈmasarɪk] (ur. 7 marca 1850 w Hodonínie, zm. 14 września 1937 w Lánach) – pierwszy i najdłużej urzędujący prezydent Czechosłowacji, nazywany ojcem niepodległej Czechosłowacji, „prezydentem oswobodzicielem”. Zwany też skrótowo „TGM”. Miał w narodzie przydomek „Tatíček” – tatuś/ojczulek.

Profesor filozofii, socjolog, w latach 1882–1914 wykładowca filozofii na uniwersytecie w Pradze. Założyciel i ideolog Czeskiej Partii Postępowej, która domagała się przyznania ziemiom czeskim autonomii w ramach monarchii austro-węgierskiej; współtwórca niepodległej Czechosłowacji.

Życiorys

Urodził się jako Thomas Masarik w rodzinie chłopskiej w zdominowanym przez wyznawców katolicyzmu mieście Hodonín na Morawach. Jego ojciec, Jozef Masaryk był Słowakiem z Kopczan. Ojciec był woźnicą w majątku, urodził się jako chłop pańszczyźniany. Jego matka Terezie Masaryková (nazwisko panieńskie Kropáčková) pochodziła z niemieckojęzycznej rodziny czeskiej. Pracowała jako służącą we dworze. Wskutek tego Masaryk dorastał jako osoba dwujęzyczna. Matka miała znaczny wpływ na wykształcenie i późniejszą działalność Masaryka. Uparła się ze swoich synów zrobić „panów”.

W młodości Masaryk uczył się w szkole powszechnej, a następnie wskutek nalegań ojca terminował jako ślusarz i kowal. Dzięki wstawiennictwu jednego ze swych nauczycieli uzyskał zgodę na dalsze kształcenie i w 1872 zdał maturę. Potem do 1876 studiował filozofię w Wiedniu, gdzie był uczniem Franza Brentano. W 1876 obronił pracę doktorską. Następnie kontynuował studia w Lipsku, gdzie zetknął się z Gustavem Theodorem Fechnerem i młodym Edmundem Husserlem. Uczył się m.in. u Wilhelm Wundt. Habilitował się pracą niem. Der Selbstmord als sociale Massenerscheinung der modernen Civilisation na Uniwersytecie Wiedeńskim w 1878 r. W młodości żywo interesował się kulturą polską i nauczył się języka polskiego. W dyskusjach z rodakami pozytywnie nastawionymi do Rosjan, brał stronę polską. Postrzegał Polskę i Polaków jako ofiary imperializmu rosyjskiego. Z czasem jego stosunek do Polski się zmienił. Doszedł do wniosku, że Polacy, z gruntu konserwatywni i autorytarni, chętnie z ofiary stają się prześladowcą, gdy tylko nadarzy się ku temu okazja. Uznał, że Polska jest rodzajem mniejszej, znacznie słabszej Rosji.

W 1882 przeniósł się z Uniwersytetu Wiedeńskiego obejmując profesorę filozofii w nowo powstałej czeskiej części Uniwersytetu Praskiego. Pracował naukowo w dziedzinie historii filozofii, socjologii i historii. W następnym roku założył Athenaeum. Dziennik literatury i krytyki naukowej, czasopismo poświęcone czeskiej kulturze i nauce. Zaangażował się w burzliwą dyskusję nad autentycznością, sfałszowanych poematów Rękopis królowodworski i Rękopis zielonogórski. Pochodzenie rękopisów ocenił jako legendarne, twierdząc że powstały one w czasach o wiele późniejszych, czym ściągnął na siebie gniew wielu wpływowych osób. W czasie tzw. procesu Leopolda Hilsnera sprzeciwił się uprzedzeniom antysemickim, broniąc publicznie oskarżonego o popełnienie mordu rytualnego. Dewiza jego życia: „wielkie nie może być wielkie, jeśli jest kłamstwem”.

Polityka

W latach 1891–1893 z ramienia partii młodoczeskiej zasiadał w Reichsracie (austriackim parlamencie) i ponownie w latach 1907–1914 już z ramienia Partii Realistycznej. Dążył do utworzenia wielopartyjnej demokracji, optował za dopuszczeniem mniejszości narodowych do polityki. Nie opowiadał się wówczas za czeską niezależnością od Austro-Węgier.

Gdy wybuchła I wojna światowa, zmuszony był do opuszczenia kraju, ponieważ groziło mu aresztowanie i oskarżenie o zdradę. Udał się do Genewy, potem do Włoch i Wlk. Brytanii, gdzie rozpoczął agitację na rzecz niepodległości. Został wykładowcą na King’s College w Londynie, zajmując się badaniami słowiańskimi i „problemami małych ludów”. W 1916 roku pojechał do Francji, aby przekonać tamtejszy rząd o konieczności dezintegracji monarchii austro-węgierskiej. Po rewolucji lutowej 1917 roku wyjechał do Rosji, gdzie pomagał w organizowaniu słowiańskich oddziałów oporu przeciwko państwom centralnym, nazywanych Legionem Czechosłowackim.

W 1918 roku odbył podróż do Stanów Zjednoczonych, gdzie spotkał się z prezydentem Woodrowem Wilsonem. W USA agitował za niepodległością Czechosłowacji w takich granicach, aby jego kraj uznać za nację szczególną. 18 października 1918 roku Masaryk, stojąc na stopniach waszyngtońskiego Kapitolu, proklamował niepodległość Czechosłowacji. Po miesiącu wrócił do ojczyzny.

Prezydent

Po upadku monarchii austro-węgierskiej w 1918 roku, alianci uznali Masaryka za głowę rządu czeskiego, a w 1920 roku został wybrany pierwszym prezydentem Czechosłowacji. Stosunek Masaryka do Polaków i Polski z biegiem czasu zmieniał się. Twórca Czechosłowacji był przekonany, że II Rzeczpospolita w swoim kształcie jest anachroniczna, że będzie klasycznym państwem sezonowym, rozdzieranym przez konflikty narodowościowe i pozbawionym szansy na przetrwanie między Niemcami i Rosją. Obok premiera Kramárza był głównym odpowiedzialnym za decyzję o siłowym rozwiązaniem sporu o Śląsk Cieszyński. Czechosłowacka delegacja w Paryżu planowała wtedy wytyczenie granicy z Polską w Bielsku-Białej. To on nakazał armii czechosłowackiej zająć sporne terytorium nad Olzą. W 1920 nie zgodził się na przeprowadzenie tam plebiscytu, zabiegał o wytyczenie ostatecznej granicy przez arbitraż mocarstw, do czego doszło 28 lipca 1920 r., w najmniej korzystnym momencie dla Polski. Czesi sięgnęli po Zaolzie głównie z potrzeby korzystania z linii kolejowej, będącej wtedy ważnym połączeniem między Czechami i Słowacją. Dla Polski Zaolzie było sprawą symboliczną i Polacy liczyli na rozwiązanie siłowe tej kwestii (co nastąpiło w 1938 r.), dla Czechów było sprawą strategiczną.

W lipcu 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej Masaryk odradzał zachodnim dyplomatom udzielać jakiejkolwiek pomocy Polsce. Próbował zatrzymać na terenie Czechosłowacji delegację zmierzającą z zachodu do Polski atakowanej przez bolszewików, a także wstrzymał jadące przez Czechosłowację kolejowe transporty broni z Francji oraz Węgier z zaopatrzeniem dla polskiej armii . Brytyjski dyplomata lord Edgar d’Abernon przewodniczący Misji Międzysojuszniczej do Polski w swojej książce „Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r.” zanotował słowa Masaryka usiłującego odwieść zachód od pomocy Polsce. Według relacji Anglika Masaryk powiedział: „abyśmy nie organizowali żadnej pomocy militarnej na korzyść Polski” . Masaryk był przekonany, że Wojsko Polskie nie zdoła odeprzeć nawały bolszewików, a uciskani polscy robotnicy i chłopi przywitają czerwonych komisarzy chlebem i solą. Podobnie jak solidaryzujący się z sowietami zachodni komuniści, czescy kolejarze nie przepuszczali transportów z zachodnią pomocą dla „pańskiej Polski”. Twierdził, że Polska zdobyła zbyt duże terytorium i prowadziła złą politykę narodowościową. Uważał, że konflikty polsko-niemiecki i polsko-sowiecki są tylko kwestią czasu. Zarazem był przekonany, że granice Czechosłowacji są trwale zabezpieczone dzięki sojuszom z Francją i Anglią. Wykluczał ewentualny sojusz z II Rzeczpospolitą, która po przewrocie majowym szła ku autorytaryzmowi. Zgodnie z planami Masaryka demokratyczna Czechosłowacja, z poparciem Francji i USA miała być środkowoeuropejskim hegemonem. Z jego perspektywy niepodległa Polska stanowiła największą przeszkodę w dążeniu do tego celu. Dlatego Masaryk torpedował propozycje i próby nawiązania współpracy z Polską, inicjowane przez Warszawę i kręgi wojskowe Czechosłowacji, świadome zagrożenia ze strony Niemiec. W 1930 r. wywołał skandal polityczny dotyczący korytarza z Niemiec do Prus, z którego się później wycofał. Uważał jednak, że Polska powinna zgodzić się na rewizję granic z Niemcami, dla dobra pokoju w Europie. Trzy lata później, po dojściu Hitlera do władzy, odrzucił propozycje sojuszu wojskowego z Polską, a czescy dyplomaci ostrzegli Berlin o „polskiej intencji przeprowadzenia akcji militarnej w rejonie wschodniej granicy Niemiec”, czyli o planowanej wtedy przez Piłsudskiego tzw. wojnie prewencyjnej. Zamiast sojuszu z Polską Masaryk przystąpił do zaproponowanego sojuszu z Benito Mussolinim tzw. Paktu czterech (Anglia, Francja, Niemcy i Włochy) dającemu prawo tym państwom rozstrzygania sporów granicznych w Europie. Tym samym usankcjonował rozbiór swojego kraju w Monachium w 1938 r. Największą przeszkodą dla współpracy polsko-czeskiej było rozpoczęte przez Masaryka kunktatorstwo czeskiej polityki zagranicznej, skłonność do unikania ryzyka i asekuranctwo.

Grób prezydenta Tomasza Masaryka w Lánach

Masaryk na urząd prezydenta wybierany był czterokrotnie i sprawował swe obowiązki do 14 grudnia 1935 roku, kiedy to zrezygnował z powodu złego stanu zdrowia. Na swego następcę wskazał parlamentowi swego długoletniego współpracownika, ministra spraw zagranicznych Edvarda Benesza.

Masaryk zmarł z przyczyn naturalnych w 1937 roku, w wieku 87 lat, w miejscowości Lány, znajdującej się obecnie na terenie Czech.

Rodzina

W 1878 r. Masaryk poślubił Charlotte Garrigue, amerykańską protestantkę, od której przejął jeden z członów swego nazwiska. Charlotte zmarła w 1923 roku na nieznaną chorobę. Mieli pięcioro dzieci:

• Alice (ur. 1879) – działaczkę na rzecz praw kobiet, pierwszą przewodniczącą Czechosłowackiego Czerwonego Krzyża,
• Herberta (ur. 1880) – malarza impresjonistę, ilustratora. Zmarł na tyfus w czasie I wojny światowej, którym zaraził się pomagając uchodźcom wojennym z Galicji.
• Jana (ur. 1886) – dyplomatę, ministra spraw zagranicznych w czechosłowackim rządzie na uchodźstwie (1940–1945), a następnie krajowym w latach 1945–1948,
• Eleonorę (ur. 1890) – zmarła w dzieciństwie,
• Olgę (ur. 1891) – współpracowniczkę ojca na emigracji.

Grób rodziców Masaryka w Hustopečach

Filozofia i religia

Masaryk jako filozof był zdecydowanym zwolennikiem racjonalizmu i humanizmu. Skupiał się na etyce praktycznej, co było wyrazem wpływu, jaki wywarli na niego filozofowie anglosascy. Sprzeciwiał się natomiast niemieckiemu idealizmowi i marksizmowi. Oficjalnie był członkiem wspólnoty Braci czeskich, choć nosił się nawet z założeniem własnej religii.

Myśli Masaryka

Najbardziej znane sentencje Tomáša Masaryka:

• Demokracja jest dyskusją.
• Ekscytacja nie jest programem.
• Historia uczy, iż wszystkie państwa upadły z powodu szowinizmu, nie ważne czy był rasowy, polityczny, religijny czy klasowy.
• Humanizm nie jest pacyfizmem za wszelką cenę.
• Państwo nie jest instytucją boską, wszechwiedzącą i wszechmocną, jak to sobie wyobrażał Hegel, lecz instytucją ludzką, a niekiedy bardzo ludzką, z wszelkimi słabościami, ale i doskonałościami tych ludzi, którzy ją organizowali i którzy nią kierują. Państwo nie jest tak złe i nierozsądne, jak twierdzą anarchiści, nie jest wszakże tak piękne i dobre, jak śpiewają jego wielbiciele; przeciętnie nie jest gorsze od pozostałych dzieł ludzkich. Jest potrzebne.

Odznaczenia (lista niepełna)

• Order Orła Białego – 1925, Polska
• Order Słonia – 1925, Dania
• Krzyż Wielki Orderu św. Jakuba od Miecza – 1930, Portugalia
• Order Krzyża Orła I klasy – 1931, Estonia
• Krzyż Wielki Orderu Trzech Gwiazd – Łotwa
• Order Krzyża Pogoni I klasy z mieczami – 1930, Litwa

Upamiętnienie

Popiersie T. Masaryka przy Masarykovej Chacie w Górach Orlickich

Kult Masaryka, już za jego życia, stworzył Karel Čapek, autor wielotomowych „Rozmów z T. G. Masarykiem” . W miejscu urodzenia Masaryka w Hodoninie istnieje jego muzeum. Pomniki Masarykowi postawiono m.in. w Pradze, Karlowych Warach, Hradcu Kralowe, Użgorodzie. W Brnie imieniem Masaryka nazwano tor wyścigowy. W 1928 r. za życia prezydenta wypuszczono pamiątkową złotą monetę z jego podobizną, z okazji 10-lecia Czechosłowacji, a w 1937 r., po jego śmierci, złotą monetę pamiątkową z jego wizerunkiem. W wielu miastach Czech znajdują się place i ulice jego imienia.

Plac jego imienia znajduje się także w Izraelu w Tel Awiwie, co jest wyrazem uznania za postawę Masaryka wobec sprawy Hilsnera oraz poparcia dla ruchu syjonistycznego w czasie wizyt w Palestynie w latach 20 XX w. W północnym Izraelu istnieje kibuc Masaryk.

• Uniwersytet Masaryka erygowany w Brnie w 1919 został nazwany na jego cześć.
• W 1990 ustanowiono Order Tomáša Garrigue Masaryka (początkowo jako odznaczenie czechosłowackie, obecnie czeskie) nadawany za zasługi dla rozwoju demokracji i praw człowieka.
• Wizerunek Tomáša Garrigue’a Masaryka znajduje się na czeskim banknocie o nominale 5000 koron.
• W 2013 Czeski Związek Hokeja na Lodzie ustanowił Puchar T. G. Masaryka przeznaczony dla zwycięskiej drużyny ekstraligi czeskiej w hokeju na lodzie o mistrzostwo Czech w tej dyscyplinie. Trofeum stanowi kopię pucharu ufundowanego przez Masaryka pierwotnie w 1924, następnie przekazanej dla zwycięskiej reprezentacji na turnieju mistrzostw świata w 1933 zorganizowanych w Pradze. Masaryk, a także jego synowie, był kibicami hokeja na lodzie.

Bibliografia

• Janusz Gruchała: Tomasz G. Masaryk. Wrocław: Wyd. Ossolineum, 1996. ISBN 83-04-04294-0.
• Edgar Vincent D’Abernon: Osiemnasta decydująca bitwa w dziejach świata – pod Warszawą 1920 r. Warszawa: PWN, 1920. ISBN 83-01-10255-1.
• Aleksander Kaczorowski, „Antek” zza Olzy, Rzeczpospolita, dodatek „Plus Minus”, nr 39 (1022) z 29-30.09.2012 r.
• Vratislav Preclík: Masaryk a legie (Masaryk and legions). Paryż, Karwina, Praga: Žižkova: Masaryk Democratic Movement, 2019, s. pp. 36–39, 41–42, 106–107, 111–112, 124–125, 128, 129, 132, 140–148, 184–209. ISBN 978-80-87173-47-3.
• Karel Čapek: Rozmowy z Tomasem Garriguem Masarykiem. Książkowe Klimaty, 2016. ISBN 978-83-64887-10-9.

Linki zewnętrzne

• Tomáš Masaryk – dzieła w bibliotece Polona