Prùssia

Artìculu in LSC

Ducadu de Prùssia

Rènnu de Prùssia in su 1815

Sa Prùssia (in tedescu: Preußen; in prussianu antigu: Prūsa o Prūsija) fiat unu rennu tedescu e unu stadu nàschidu de su Ducadu de Prùssia e de su Margraviadu de Brandenburgu, e postu in sa regione omònima. Sa Prùssia at tentu rolu de primàrgiu in is acuntèssidas chi ant caraterizadu s'istòria de totu sa Germània. Sa capitale fiat Berlin

Sa dinastia de is Hohenzollern, chi at dominadu sa Prùssia pro chentinas de annos, est resissida a ammanniare su territòriu gràtzias fintzas a unu esèrtzitu intrenadu e organizadu meda rigorosamente. In su 1871, is istados tedescos si sunt unidos creende s'Impèriu tedescu, a suta de sa ghiadura de sa Prùssia.

Su nùmene de Prùssia dependet de su prussianu antigu. In su de 13 sèculos, is caballeris Teutònicos (unu òrdine militare medievale de crusados tedescos) aiat conchistadu is terras in ue biviant. In su 1308, aiant guadangiadu sa regione de sa Pomerèlia, chi cabudianamente aparteniat a sa Polònia, cun sa tzitade de Gdańsk (connota fintzas cun nùmene de Danzig). S'istadu issoro fiat pois germanizadu de migradores chi aproilaiant de Germània otzidentale e meridionale, e polonizadu de àteros chi beniant de Màsòvia.

Cun sa segunda paghe de Thorn (1466), sa Prùssia fiat ischirriada in una Prùssia reale in s'uestu, provìntzia de sa Polònia, e una parte orientale chi de su 1525 diat pigare nùmene de Ducadu de Prùssia. Custu diat èssere fèudu de sa Corona de Polònia fintzas a su 1657. Cun s'unione intre Brandenburgu e Ducadu de Prùssia in su 1618 fiant pois postas is bases pro sa proclamatzione de su Rènnu de Prùssia chi diat acuntèssere in su 1701.

A fatu de divennere unu rennu, sa Prùssia aiat acuitadu a si distinghere intre de is àteras potèntzias europeas, subra chi diat a tènnere influèntzia manna pro totu is de 18 e de 19 sèculos. Durante su de 18 sèculos diat tènnere mescamente rolu de importu in is affàrios de interèssiu internatzionale, ma in su de 19 sèculos, gràtzias a su cantzelleri Otto von Bismarck, diat resissire a unire totu sa natzione tedesca in unu istadu solu, s'Impèriu tedescu, de chi diat abarrare foras isceti s'Impèriu Austriacu.

Provìntzias prussianas in su 1914 (in biaitu)

Is primas conchistas territoriales torrant a su cungressu de Vienna in ue, a pustis de sa derrota de Napoleone Bonaparte is istados europeos binchidores aiant torradu a trassare sa mapa de su continente. Sa Prùssia bi aiat guadangiadu una parte meda istèrrida de sa Germània otzidentale, chi incluiat fintzas sa regione de sa Ruhr, rica de crabone.

S'istadu fiat crèschidu meda in presse siat de pesu politicu, siat economicamente, fintzas a si faghere a primìtziu ghiadore de totu sa cunfederatzione tedesca, e de su 1871, de su costituidu Impèriu tedescu. Su rènnu de Prùssia si fiat duncas fatu mannu e potente, impertantu chi sa classe nòbile e is àteras élites suas si identificaiant comomai prus tedescos chi non prussianos.

S'acabu de sa prima gherra mundiale, in su 1918, at sinnadu sa fine de su Rènnu de Prùssia. In sa Repùblica de Weimar, sa Prùssia diat pèrdere gasi totu s'importu polìticu e legale. Cun s'acabu de sa segunda gherra mundiale in su 1945, totu sa Prùssia orientale fiat a fines iscontzada de is potèntzias binchidoras e surbida in is territòrios de Polònia e Unione Soviètica. Sende chi is bividores tedescos originales fiant bogados, s'àrea at pèrdidu identidade polìtica e geogràfica.