Opera
Za ostala značenja, vidi Opera (razvrstavanje).
Opera je oblik teatra u kojem se drama prenosi u cjelini ili uglavnom kroz muziku i pjevanje. Opera se pojavila u Italiji oko 1600-te godine i uglavnom je povezana sa zapadnom klasičnom muzičkom tradicijom. Opera koristi mnoge od elemenata govornog teatra kao što su scenografija, kostimi i gluma. Međutim, uopšteno gledajući opera se razlikuje od drugih oblika dramatizacije po važnosti pjesme i konvencija pjevačke tehnike. Uz pjevača su u pratnji muzički ansambl u rasponu od malog instrumentalnog ansambla do punog simfonijskog orkestra. Opera može imati ples, a ovo je posebno istinito kod francuske opere za veliki dio njene historije.[1]
Tradicionalna opera ima tri vrste pjevanja: recitativ, deklamaciju i ariju, tj. otpjevanu solo dionicu. Kratka pjevna dionica naziva se i arioso. Sve vrste pjevanja prate muzički instrumenti. Pjevači i njihove uloge razvrstavaju se prema rasponu glasa. Muškarac može biti bas, bas-bariton, bariton, tenor i kontratenor. Žena može biti alt, mezzosopran i sopran. Svaka od tih vrsta ima podvrste. (Na primjer, podvrste soprana: lirski sopran, koloraturni sopran, spinto sopran, dramski sopran.) Te podvrste pomažu kako bi pjevač dobio uloge koje najbolje odgovaraju boji i kakvoći njegova glasa.
O tome jesu li u operi najvažnije riječi ili muzika se raspravlja još od 17. vijeka. Vizualne umjetnosti kao što je slikarstvo koriste se kako bi stvorile scenski spektakl, koji se smatra važnim dijelom izvedbe. Osim toga, u operi se često koristi ples. Zbog svega toga je slavni operni skladatelj Richard Wagner dodijelio operi znamenitu titulu Gesamtkunstwerk, što bi se moglo prevesti kao "zbirno umjetničko djelo".
Istovremeno postoje umjetnički oblici iz drugih dijelova svijeta, a mnogi od njih su drevnog porijekla, i također se ponekad nazivaju "opere". Obično idu uz pridjev koji označava regije (na primjer, kineska opera). Ove nezavisne tradicije nisu proizvod zapadne opere, ali su veoma različit oblik muzičkog teatra. Opera isto tako nije jedini oblik zapadnog muzičkog teatra u antičkom svijetu. U grčkoj drami se koristi pjevanje i instrumentalna pratnja, a u modernim vremenima, pojavljuju se drugi muzički oblici.[1]
Riječi u operi su poznate kao libreto (doslovno "mala knjiga"). Neki kompozitori, posebno Richard Wagner, napisali su svoja libreta, drugi su radili u tijesnoj saradnji sa svojim librettistima, npr. Mozart s Lorenzom da Ponteom. Tradicionalna opera se sastoji od dva načina pjevanja: recitativa, prelaza tokom razvijanja radnje u operi, često pjevani u nemelodijskom stilu karakterističnim za operu, i arija u kojoj likovi izražavaju svoje emocije u višeslojnom melodijskom stilu. Dueti, trija i druge vrste ansambla se često javljaju, a refreni se koriste za komentar na akciju. U nekim oblicima opere, kao što su singspiel, komična opéra, operete, i poluopera, u recitativima je uglavnom zamijenjen govornim dijalogom. Melodični ili polumelodijski odlomci se javljaju usred ili umjesto recitacije, a također se nazivaju "arioso". Tokom baroknog i klasičnog razdoblja recitativi se mogu pojaviti u dva osnovna oblika: secco (suhi) recitativ, u pratnji samo "continua", koja je često bila ne više od harpsikorda ili "accompagnato" (također poznat kao "stromentato") u kojem orkestar pruža pratnju. Od 19.vijeka muzička pratnja accompagnato se mnogo više koristi, a orkestar ima mnogo veću ulogu. Richard Wagner je izvršio revoluciju u operi ukidanjem gotovo svih razlika između arija i recitacije u potrazi za onim što je on nazvao "beskrajne melodije". Kasniji kompozitori slijede Wagnerov primjer, iako su neki poput Stravinskog u svom The Rake's Progress nadjačali silazni trend.[1]
Riječ opera izvorno znači "djela". Naime, to je množina latinske riječi opus (djelo), čime se željelo reći da opera objedinjuje umjetnosti solo pjevanja, zborskog pjevanja, deklamacije i plesa u scenskom spektaklu. Prvo djelo koje se smatra operom u današnjem općenitom smislu potječe iz 1597. godine. Bila je to Dafna (danas je izgubljena), a napisao ju je Jacopo Peri za elitni krug firentinskih humanističkih umjetnika koji su se okupljali u prostorijama "Camerata". Opera Dafna je htjela oživjeti klasičnu grčku tragediju, u okviru šireg buđenja antike koje je bilo vrlo važno za renesansu. Druga Perijeva opera, Euridika, iz 1600. godine, predstavlja prvu opernu partituru koja se sačuvala do naših dana. Izgovoren ili deklamiran dijalog uz svirku orkestra, što se u operi zove recitativ, jest temeljna osobina melodrame u njezinom izvornom smislu. Najpoznatiji primjer takve muzike je Mendelssohnova muzika za San ivanjske noći. Nevidljivi orkestar koji je u melodrami 19. vijeka naglašavao dramsku radnju danas se može prepoznati u filmskoj muzici. Filmski spektakli s ozbiljnom muzikom izravno nasljeđuju tradiciju melodrame, a njihovi specijalni efekti mogu se smatrati nasljednicima i konkurentima oblika 'Grand Opera'.
Među ranim elementima iz 16. vijeka, koji se još nisu složili u prepoznatljivu operu, treba spomenuti dvorsku paradu zvanu maska. Novi elementi maske mogu se vidjeti u drami Oluja Williama Shakespearea (oko 1611. godine). Muzičko-dramski elementi mogu se vidjeti i u madrigalima iz 16. vijeka, koji su se ulančavali kako bi se postigla dramska radnja. Ako se osvrnemo na još starija razdoblja, vidjet ćemo da se muzika koristila već u srednjovjekovnim misterijima. Sačuvalo se jedno muzičko djelo koje je starije od Dafne, Filoteja, koje je na vjerski tekst skladao svećenik po imenu Silberman. Osim toga, muzika Hildegarde iz Bingena izvodila se na sceni u dramskom obliku.[1]
Umjetnička prošlost Italije učinila je ovu zemlju predodređenom za muzičko vođstvo, italijanska muzika je sada osvojila cijeli svijet. Njen trijumf je bio tako potpun do početka 18. vijeka da čak i u našem vremenu, nakon vijeka i po njemačkih, francuskih i ruskih uspjeha na ovom polju, naš muzički riječnik je još uvijek u velikoj mjeri italijanski. Sva inventivnost i duhovitost njihove genijalnosti, tokom proteklih vijekova slave na svim poljima umjetnosti sklonili su se u novoj umjetnosti opere. Tu su korišteni mnogi izvori koji su značajno obogatili naše muzičke ideje i oblike: prelijepe venecijanske narodne pjesme, upotreba "frottola" literature iz vremena renesanse, barkarole i sicilijane. Važna ličnost iz ove operske škole je bio Giovanni Legrenzi (1645-1690). Bio je jednako dobar u muzičkoj drami, oratoriju, motetu i instrumentalnoj muzici. Izvrsno je vladao kontrapuntalnom tehnikom najavljujući dalji muzički razvoj u tom pravcu. Bio je veoma priznat u cijeloj Evropi, a Bach i Händel mu ukazuju poštovanje koristeći njegove brojne melodije u svojim vlastitim djelima.[2]
Opera nije za dugo ostala ograničena samo na dvorsku publiku. Godine 1637. u Veneciji se pojavljuje karnevalska "sezona" sa javnim prisustvovanjem operama uz prodaju ulaznica u Veneciji. Monteverdi se preselio u Veneciju iz Mantove i komponuje svoje zadnje opere, Il ritorno d'Ulisse in Patria i L'incoronazione di Poppea, za mletački teatar 1640. Njegov najznačajniji sljedbenik Francesco Cavalli pomogao je u širenju opere širom Italije. U tim ranim baroknim operama, široka komedija je pomiješana sa
tragičnim elementima u mješavinu koja je uzburkala neke obrazovane senzibilitete, što izaziva prvu od mnogih reformskih pokreta u operi. Pod pokroviteljstvom Venecijanske Akademije Arkadian koja je došla u vezu sa pjesnikom Metastasiom, čija libreta pomažu kristalizirati žanr opere seria, koja postaje vodeći oblik italijanske opere do kraja 18. vijeka. Nakon što je "metastasijski" ideal čvrsto uspostavljen, komedija u operi iz baroknog doba bila je rezervisana za ono što će se kasnije zvati opera buffa.
Opera seria je uzdignuta u tonu i visoko stilizirana u obliku, obično se sastoji od "suhog (secco) recitativa" prošaranog dugim da capo arijama. Ovim je pružena velika prilika za virtuozno pjevanje i za vrijeme zlatnog doba "opere seria" pjevač stvarno postaje zvijezda. Uloga heroja je obično napisana za Kastrati glas. Kastrati poput Farinellija i Senesinoa, kao i ženski soprani poput Faustine Bordoni, postaju veoma tražene u cijeloj Evropi kako je opera seria vladala pozornicama u svakoj zemlji, osim Francuske. Italijanska opera postavlja standard baroka. Italijanski libreti su norma, čak i kada je njemački kompozitor kao Händel pisao za londonsku publiku. Italijanski libreti ostaju glavni u klasičnom periodu, kao na primjer u operama Mozarta, koji je pisao u Beču u drugoj polovini 18. vijeka. U vodeće italijanske kompozitore opere seria spadaju: Alessandro Scarlatti, Vivaldi i Porpora.[1]
Opera seria je imala svoje slabosti i kritičare, kao i ukus za uljepšavanje u ime vrhunski uvježbanih pjevača, i korištenja spektakla kao zamjenu za dramatsku čistoću i jedinstvo izazvala je kritike. Francesco Algarottijev Esej na Operu 1755. pokazao se kao inspiracija za reforme Christopha Willibalda Glucka. On je zagovarao da se opera seria mora vratiti osnovama i da su svi različiti elementi: muzika (i instrumentalna i vokalna), balet, a postavka mora biti podređena najvažnijem dijelu u operi- drami. Nekoliko kompozitora iz tog perioda, poput Niccolò Jommellija i Tommaso Traetta, pokušali su koristiti ove ideale u praksi. Prvi koji zaista uspijeva i da ostavi otisak na historiju opere bio je Gluck. On je pokušao postići "lijepu jednostavnost." Ovo je ostvareno u prvoj od njegovih "reformskih" opera, Orfeo i Euridika gdje pjevačkim linijama nedostaje virtuoznost poput djela Händela. Ove "reformske" opere su podržane sa jednostavnom harmonijom i posebno bogatijim nego što je uobičajeno prisustvom orkestra u cijeloj operi.
Gluckove reforme imale su odjeka u cijeloj operskoj historiji. Weber, Mozart i Wagner, su posebno bili pod uticajem njegovih ideala. Mozart je na mnoge načine gluckov nasljednik. Mozartova kombinacija izvanrednog osjećaja za: dramu, harmoniju, melodiju, i kontrapunkt. Napisao je niz komedija, posebno Così fan tutte, Figarova ženidba, i Don Giovanni (u saradnji s Lorenzom da Ponteom), koja ostaju među omiljenim, popularnim i poznatim operama danas. Mozartov doprinos operi seria je više mješovit, Do njegovog vremena ova vrsta opere je već izumirala, i uprkos velikim djelima poput Idomeneo i La Clemenza di Tito, on neće uspjeti u obnavljanju ovog umjetničkog oblika.[1]
"Bel canto" je operski pokret koji je cvjetao u ranom 19. vijeku i vidljiv je u operama Rossinija, Bellinija, Gaetano Donizettija, Pucinija, Mercadante i mnogih drugih. Doslovno "lijepo pjevanje", bel canto opera potiče od istoimene italijanske stilske škole pjevanje. Bel canto pjevanje je obično kitnjasto i zamršeno, što zahtijeva vrhunsku agilnost i kontrolu glasa.[1] Ova vrsta opere je uglavnom služila za zabavu gdje se od publike nije očekivalo da dublje razmišlja, za razliku od Beethovenove opere Fidelio u kojoj je težište bilo na duhovnim vrijednostima. Rezultat ovakvom pristupu u operi je bio taj da su bel canto opere bile veoma popularne. Hector Berlioz je žaleći se izjavio:
Da je muzika za Italijane senzualno zadovoljstvo i ništa više. Za ovaj plemeniti izraz uma jedva da imaju više poštovanja od umjetnosti kuhanja. Oni žele rezultat koji se poput tanjira punog makarona može odmah svariti bez njihovog razmišljanja ili čak obraćanja pažnje na to.
Kasnije su operski spektakli Meyerbeera, psihološke opere Verdija i muzičke drame Wagnera gurnuli bel canto opere sa operske scene. Tek nakon 2. svjetskog rata dolazi do iznenadnog obnavljanja interesa za ovu vrstu opere širom Evrope i Amerike i to uglavnom zahvaljujući dvoje operskih pjevača, Mariji Kalas i Joan Sutherland[3]
Nakon bel canto ere, direktniji, snažan stil naglo je popularisao Giuseppea Verdija, počevši sa njegovom biblijskom operom Nabucco. Verdijeve opere odzvanjaju sa rastućim duhom talijanskog nacionalizma u post-Napoleonovoj eri. On ubrzo postaje ikona patriotskog pokreta (iako njegovi politička pogledi možda I nisu bili baš tako radikalni). U ranim 1850-im, Verdi komponuje njegove tri najpopularnije opere: Rigoletto, Trubadur i La Traviata. Ali on je nastavio razvijati svoj vlastiti stil komponovanja sa možda najvećom "francuskom grand operom" Don Carlos, a završava svoju karijeru sa dvije opere nadahnute Shakespeareom, Otello (opera) i Falstaff. Ova djela otkrivaju koliko daleko se italijanska opera razvila u svojoj sofisticiranosti još od početka 19. vijeka.
Nakon Verdija pojavljuje se sentimentalna "realistična" melodrama "verizmo" opere u Italiji. Ovo je bio stil koji je uveo Pietro Mascagni sa Cavalleria Rusticana i Ruggiero Leoncavallo sa Pajaci (Pagliacci) koji su gotovo dominirali svjetskim operskim pozornicama s takvim popularnim djelima poput Giacomo Puccinijeva La Boheme, Tosca i Madame Butterfly.[1]
Puccini koji je bio idol svoje publike na prelazu u 20. vijek je predvodio ovaj operski pravac objedinjavajući "grand operu" sa "verizmom". Bio je pravi operski kompozitor koji je bio bolje upoznat nego bilo koji njegov savremenik sa tajnama teatarskog efekta i uspjeha. Ovaj instinkt koji je bio očigledan čak i u odabiru njegovih libreta je bilo važno naslijeđe koje mu je ostavljeno iz velike prošlosti italijanske opere.[4] Kasniji italijanski kompozitori, kao što su Berio i Nono su eksperimentisali s modernizmom.[1]
U rivalstvu sa uvoznim italijanskim operskim produkcijama, razvija se posebna francuska tradicija koju su osnovali Italijan Jean-Baptiste Lully na dvoru kralja Luja XIV. Uprkos njegovom stranom porijeklu, Lully osniva Kraljevsku muzičku akademiju (Académie Royale de Musique) i započinje monopol francuske opere od 1672. Počevši sa Kadmo i Hermiona (Cadmus et Hermione), Lully i njegov libretist Philippe Quinault stvaraju tragédie en musique, oblik u kojem su pisana plesna i horska muzika bili posebno istaknuti. Lullyjeve opere također pokazuju pažnju na izražajne recitative koji odgovaraju konturama francuskog jezika. U 18. vijeku, najvažniji nasljednik Lullyja je bio Rameau, koji je komponovao pet muzičkih tragedija kao i brojna djela u drugim žanrovima, kao što su opera-balet, sve značajne zbog svoje bogate orkestracije i odvažne harmonije. Nakon smrti Rameaua, Nijemac Gluck je bio pridobijen da komonuje šest opera za parišku pozornicu 1770-ih. Oni pokazuju uiicaj Rameaua, ali pojednostavljene i sa većom usredsređenošću na dramu. U isto vrijeme, sredinom 18. vijeka drugi žanr dobija na popularnosti u Francuskoj: Komična opera(Opéra comique). Ovo je bio odgovor njemačkom singspielu, gdje se arije izmjenjuju sa govornim dijalogom. Istaknuti primjeri u tom stilu su proizvedene od strane Monsignyja, Philidora i, iznad svega, Gretryja. Za vrijeme francuske revolucije, kompozitori kao što su Mehul i Cherubini, koji su bili sljedbenici Glucka, donose novu ozbiljnost u žanru, koji nikada nije ni bio u potpunosti "komičan".
Do 1820. uticaj Glucka u Francuskoj je doveo do povećanja interesa za italijanski bel canto, pogotovo nakon dolaska Rossinija u Pariz. Rossinijev Viljem Tell (Guillaume Tell) je pomogao u osnivanju novog žanra grand opera, oblik čiji je najpoznatiji predstavnik bio još jedan stranac, Giacomo Meyerbeer. Meyerbeerova djela poput Les hugenot naglašava virtuozno pjevanje i izvanredne scenske efekte. Laganija komična opera (opéra comique) je također uživala ogroman uspjeh u rukama Boïeldieua, Aubera, Hérolda i Adolphe Adama. U ovakvoj klimi, opere francuskih kompozitora poput Hectora Berlioza imaju poteškoća da dobiju priliku da budu saslušane. Berliozovo epsko remek djelo Les Troyens, kao vrhunac tradicije Glucka, nije dobio priliku za puno izvođenje gotovo stotinu godina.
U drugoj polovini 19.vijeka Jacques Offenbach stvara operete s duhovitim i ciničnim djelima, kao što su Orphée aux enfers. Charles Gounod je postigao ogroman uspjeh sa operom Faust, i Bizet komponujući operu Carmen koja je, kada je publika naučila da prihvati njenu mješavina romantizma i realizma, postala najpopularnija od svih komičnih opera. Massenet, Saint-Saëns i Delib komponuju djela koja su i dalje dio standardnog repertoara. U isto vrijeme, uticaj Richarda Wagnera je shvaćen kao izazov za francusku tradiciju. Mnogi francuski kritičari ljutito odbacuju muzičke drame Wagnera, dok su ih mnogi francuski kompozitori blisko oponašati sa promjenljivim uspjehom. Možda je najzanimljiviji odgovor došao od Claude Debussyja. Kao i u Wagnerovim djelima, orkestar ima vodeću ulogu u jedinstvenoj operi Debussyja Pelléas et Mélisande iz 1902., uz nepostojanje stvarne arije, već samo recitativa. Ali drama je nenametljiva, zagonetna i potpuno u wagnerijanskom stilu.
Ostala značajna imena iz 20. vijeka su: Ravel, Dukas, Roussel i Milhaud. Francis Poulenc je jedan od rijetkih poslijeratnih kompozitora bilo koje nacionalnosti čija je opera (uključujući Dijalogues des Carmelites) stekla uporište u međunarodnom repertoaru. Dugotrajna religiozna drama Sveti Franjo Asiški (Saint François d'Asise) iz 1983. je također privukla veliku pažnju.[1]
Prva Njemačka opera je bila Dafne, komponovana od strane Heinricha Schütza 1627. godine (muzika nije sačuvana). Italijanska opera je zadržala veliki uticaj nad zemljama njemačkog govornog područja sve do kraja 18. vijeka. Ipak, razvijaju se i domaći operni oblici. Godine 1644. Sigmund Staden komponuje prvi singspiel, popularni oblik opere na njemačkom jeziku u kojima se pjevanje smjenjuje sa govornim dijalogom. Krajem 18. i početkom 19. vijeka, Theater am Gänsemarkt u Hamburgu predstavlja njemačke opere od Keisera, Telemanna i Händela. Ipak, mnogi od glavnih njemačkih kompozitora tog vremena, uključujući samog Händela, kao i Grauna, Hassea i kasnije Glucka koji većinu svojih opera pišu na stranim jezicima, posebno italijanskom.
.
Mozartov singspiel, Otmica iz Saraja (Die Entführung aus dem Serail) 1782. i Čarobna frula (Die Zauberflöte) 1791. bili su važan iskorak u postizanju međunarodnog priznanja za njemačke opere. Tradicija je razvijena u 19. vijeku sa Beethovenom i njegovom operom Fidelio, inspirisan atmosferom Francuske revolucije. Carl Maria von Weber osniva Njemačku romantičnu operu u suprotnosti sa dominirajućim italijanskim Bel cantom. Njegova opera Čarobni strelac iz 1821. pokazuje svoj genij za stvaranje atmosfere natprirodnog. Ostali operski kompozitori tog vremena su: Marschner, Schubert, Schumann i Lortzing, ali najvažnija figura bio je bez sumnje Richard Wagner.
Wagner je bio jedan od najpoznatijih i najkontroverznijih revolucionarnih kompozitora u muzičkoj historiji. U početku je bio pod uticajem Webera i Meyerbeera, ali je postepeno razvio novi koncept opere kao Gesamtkunstwerk (dosl. potpuno umjetničko djelo), koji predstavlja mješavinu muzike, poezije i slikarstva. U svojim zrelim muzičkim dramama, Tristan i Izolda, Majstori pjevači iz Nürnberga (Die Meistersinger von Nürnberg), Prsten Nibelunga (Der Ring des Nibelungen) i Parsifal, Wagner je ukinuo razliku između arija i recitacije u korist toka naizgled "beskrajne melodije". On je uvelike povećao ulogu i moć orkestra, stvarajući rezultate sa složenom mrežom lajtmotiva, gdje se teme ponavljaju često povezane sa likovima i konceptom drame, i bio je spreman da krši prihvaćene muzičke konvencije, kao što su tonalitet, u svojoj potrazi za većom izražajnošču. Wagner također donosi novu filozofsku dimenziju u operi sa svojim radovima, koji su obično zasnovani na pričama iz germanskog paganizma ili Arthurovih legendi. Na kraju, Wagner je izgradio svoju operu u Bayreuthu, isključivo posvećenu izvođenju njegovih djela u stilu koji on želi.
Opera nikada neće biti ista nakon Wagnera i za mnoge kompozitore njegova zaostavština pokazala se kao težak teret. S druge strane, Richard Strauss prihvatio je vagnerovske ideje, ali na potpuno nove načine. On je prvi osvojio slavu sa skandaloznom operom Salome i mračnom tragičnom operom Elektra, u kojem je tonalitet gurnut do krajnje granice. Zatim Strauss mijenja muzički pravac sa svojim najvećim uspjehom, Der Rosenkavalier, gdje Mozart i bečki valceri postaju važan uticaj kao i Wagner. Strauss je nastavio komponovati veoma raznolika operska djela, često sa libretima od strane pjesnika Hugo von Hofmannsthal, sve do opere Capriccio iz 1942. godine. Ostali kompozitori koji su pojedinačno doprinosili njemačkoj operi u ranom 20. vijeku su: Zemlinsky, Hindemith, Kurt Weill i rođeni italijan Ferruccio Busoni. Operske inovacije Arnolda Schönberga i njegovih nasljednika su objašnjeni u dijelu o modernizmu.[1]
John Blow je bio prvi značajni kompozitor u Engleskoj koji je komponovao u operskim oblicima. On je komponovao operu Venera i Adonis, koje se smatraju prvim pravim operama na engleskom jeziku. Neposredni nasljednik Blowa bio je daleko poznatiji Henry Purcell. Uprkos uspjehu svog remek djela Dido i Eneja, u kojima se akcija usavršava korištenjem recitativa u italijanskom stilu, najveći dio najboljeg dijela stvaralaštva ovog kompozitora nije bio sastavljanje tipičnih opera. Umjesto toga on je obično radio unutar ograničenja poluoperskog oblika, gdje su izolovane scene i maske sadržane u strukturi govornog dijela opere. Glavni likovi u operi obično nisu bili uključeni u muzičke scene, što znači da je Purcell rijetko bio u stanju da razvije svoje likove kroz pjesmu. Uprkos ovim preprekama, njegov cilj (i cilj njegovog saradnika Johna Drydena) je bio da se napravi ozbiljnu operu u Engleskoj, ali su ove nade ugašene preranom smrću Purcella u njegovoj 36-oj godini.
Nakon Purcella, dugi niz godina Velika Britanija je u suštini bila predstraža italijanskim operama. Händelove opere serije su dominirale u Londonu operskim binama decenijama, pa čak i domaći kompozitori kao što su Thomas Arne pisali su koristeći italijanske uzore. Ova situacija se nastavila kroz 18. i 19. vijek, uključujući Michaela Balfea, osim operskih balada, kao što je Prosjačka opera od Johna Gaya, koja je ismijavala operske konvencije, i lagane opere iz kasne viktorijanske ere, posebno Savoy opera od W.S. Gilberta i Arthura Sullivana. Francuske operete su se također često mogle čuti u Londonu kroz 1870-e.
Međutim, u 20. vijeku, engleska opera se počela više osamostaljivati s radovima Ralph Vaughn Williamsa, a posebno Benjamina Brittena, koji je komponovao seriju kvalitetnih radova koji ostaju u standardnom repertoaru do danas. On je imao odličan osjećaj za dramatičnost i vrhunsku muzikalnost. Danas kompozitori kao što su Thomas Ades nastavljaju izvoziti englesku operu u inostranstvo. U 20. vijeku, američki kompozitori kao što su Gershwin, Gian Carlo Menotti, i Carlisle Floyd počinju da doprinose operama na engleskom jeziku protkanim dodirima popularnih muzičkih stilova. Za njima slijede modernisti poput Philipa Glassa, Marka Adamoa, Johna Adamsa Coolidgea, i Jakea Heggiea.[1]
Opera je dovedena u Rusiju u 1730-im sa italijanskim operskim trupama i ubrzo je postala važan dio zabave za ruski carski dvor i plemstvo. Mnogi strani kompozitori kao što su: Baldassare Galuppi, Giovanni Paisiello, Giuseppe Sarti, i Domenico Cimarosa (kao i razni drugi) pozvani su u Rusiju da sastavljaju nove opere, uglavnom na italijanskom jeziku. Istovremeno neki domaći muzičari poput Maksima Berezovskog i Dmitrija Bortnianskog su poslati u inostranstvo da nauče pisati opere. Prva opera napisana na ruskom jeziku je bila Tsefal i Prokris od italijanskog kompozitora Francescoa Araja 1755. Razvoj opere na ruskom jeziku je podržan od strane ruskih kompozitora Vasilija Paškevića, Jevstigneja Fomina i Alekseja Verstovskog.
Međutim, pravo rođenje ruske opere je došlo s Mihailom Glinkom i njegove dvije velika opere Život za cara, 1836. i Ruslan i Ljudmila 1842. Nakon njega u Rusiji u 19. vijeku je bilo napisano opersko remek djelo Rusalka i Kameni gost Aleksandra Dargomižskog, opere Boris Godunov i Kovanščina Modesta Musorgskog, Princ Igor Aleksandra Borodina, opere Evgenij Onjegin i Pikova dama Petra Iljiča Čajkovskog, zatim Snjeguljica i Sadko Nikolaja Rimskog-Korsakova. Ovakav razvoj ogleda se u rastu ruskog nacionalizma kroz umjetnički spektar, kao dio sveslavenskog pokreta.
U 20. vijeku, tradiciju ruske opere razvijali su mnogi kompozitori poput: Sergeja Rahmanjinova sa njegovim djelima Bijedni vitez i opere Francesca da Rimini, Igora Stravinskog u Le Rossignol, Mavra, opere Edip Rex, i The Rake’s Progress, Sergei Prokofjev u Kockar, Ljubav za tri narandže, Plameni anđeo (Prokofjeva), Zaruke u manastiru, i Rat i mir, kao i Dmitrij Šostakovič u operama Nos i Gospođica Makbet iz Mtsenskog okruga, Edison Denisov u operi L'Ecume des jours, i Alfred Schnittke u Život sa idiotom, i opere Historia von D. Johann Fausten.[1]
Španija također proizvodi svoj prepoznatljiv oblik opere, poznat kao zarzuela, koja je imala dva odvojena procvata: jedan u 17. vijeku, a drugi početkom i sredinom 19. vijeka. Tokom 18. vijeka, italijanska opera je bila izuzetno popularna u Španiji, istiskujući domaći oblik opere.
Češki kompozitori razvijaju uspješan vlastiti oblik nacionalnog operskog pokreta u 19.vijeku, počevši od Bedřicha Smetane koji je napisao osam opera, uključujući i međunarodno popularnu Prodanu nevjestu'. Antonín Dvořák je napisao 13 opera, a najpoznatija je njegova opera Rusalka. Leoš Janáček je stekao međunarodno priznanje u 20. vijeku za svoja inovativna djela poput: Njena pastorkinja (češki Jenůfa), Mala lukava lisica, i Kata Kabanova.
Ključni lik mađarske nacionalne opere u 19. vijeku je bio Ferenc Erkel, čija su se djela uglavnom bavila historijskim temama. Među njegovim najčešće izvođenim operama su Hunyadi László i Bank ban. Najpoznatija moderna mađarska opera je Dvorac plavobradog kneza od Béle Bartóka. Poljski ekvivalent Erkelu je Stanislaw Moniuszko koji se najviše proslavio sa operom Ukleti dvorac (Straszny Dwór).[1]
Historija bosanskohercegovačkog izvođaštva može se vezati za imena iz davne prošlosti, ali izvođaštvo modernog tipa javlja se tek u vrijeme Austro-Ugarske. Iz tog perioda poznata su imena svjetskih umjetnika koji su gostovali u većim bosanskohercegovačkim gradovima, poput harfistice Teresine Zamara, violinista braće Františeka i Emanuela Ondričeka, Fritza Kreislera, Bronislava Hubermana, Zlatka Balokovića, pijanista Josipa Kremera, Alfreda Grünfelda, pjevača Žarka Savića i drugih. Postepeno se javljaju i domaći muzički umjetnici i instrumentalisti koji će ubrzano nadoknađivati vjekovno zaostajanje u izvođačkoj umjetnosti. Prvi javni koncert u BiH izveden je u Banjoj Luci 31. V. 1881, a prvi koncert u Sarajevu izveden je 11. XII. 1881. u novosagrađenom Oficirskom domu (danas Dom Oružanih snaga BiH). Oba koncerta izvele su austrougarske vojničke kapele, a nakon toga, koncertni život se snažno razvija, u početku kao društvena potreba za visoke austrougarske činovnike, a vrlo brzo i za kulturne potrebe domaćeg stanovništva.
Izvođaštvo se razvijalo postepeno u okviru pjevačkih društava i institucija teatra, Sarajevske filharmonije i orkestara, zatim muzičkih festivala. Veliku ulogu u razvoju muzičkog života imala su pjevačka društva. Prvi horski nastupi u BiH bilježe se oko 1867. godine u okviru srpske pravoslavne crkve i franjevačkog reda. U početku pjevačka društva bila su nacionalno-konfesionalnog karaktera. Najraniji datum vezan za djelovanje jednog pjevačkog društva u BiH jeste godina 1860, kada su Srbi u Brčkom osnovali Srpsko pjevačko društvo Srbadija koje je djelovalo u okviru srpske čitaonice, također prve u BiH. Hrvati Mostara godine 1873. podnose molbu za osnivanje zbora Kosača. Molba je odbijena, ali je hor osnovan i proglašen za Crkveni zbor Kosača.
Prvo muslimansko pjevačko društvo u BiH djelovalo je pri Kulturno-prosvjetnom društvu Gajret, kada je 1905. osnovan muški pjevački hor. Godine 1901. Jevreji Sarajeva osnivaju Španjolsko-jevrejsko pjevačko društvo La Lira. Jedno od rijetkih pjevačkih društava multinacionalnog sastava bio je Muško pjevačko društvo (njem. Männergesangverein), osnovano 1887, a 1905. osnovana je horska sekcija Radničkog kulturno-umjetničkog društva Proleter.
Pjevačka društva će od početka pa do najnovijeg vremena imati značajnu ulogu u razvoju muzičkog amaterizma u kojem učestvuju brojni ljubitelji muzike i horskog pjevanja. Prva opera izvedena u BiH je Alesandra Stradele Friedricha von Flotowa. Sarajevska izvedba ove opere bila 27. IX. 1882, nakon čega u Sarajevu i drugim većim mjestima BiH gostuju brojne operske i teatarske trupe iz svih zemalja Austro-Ugarske Monarhije i šire. Bosanskohercegovačka operna i operetna publika upoznala je vrlo rano neka od svježih evropskih opernih i operetnih plodova, komponovanih i izvedenih u Beču, Milanu i drugim gradovima nekoliko godina ili čak mjeseci prije sarajevske izvedbe. Jedna od glavnih karakteristika scenskog izvođaštva u BiH sve do Drugog svjetskog rata bilo je izvođenje komada s pjevanjem i opereta.
Zahvaljujući potpori društva i naporima muzičkih entuzijasta, poslije Drugog svjetskog rata osnovane su glavne muzičke institucije: Državna muzička škola (1945) i Muzička akademija (1955), Opera Narodnog pozorišta u Sarajevu (1946), Hor Radio-televizije Sarajevo (1947), Sarajevska filharmonija (1948), Gradski simfonijski orkestar u Banjoj Luci (1948), Balet Narodnog pozorišta u Sarajevu (1950), Gradski simfonijski orkestar u Tuzli (1955), Simfonijski orkestar Mostar (1958), Radio orkestar (1962), kasnije Simfonijski orkestar RTVSA itd. Posebnu ulogu odigrali su i manji ansambli specijalizirani za Novu muziku poput ansambala Momus (od moderna muzika Sarajevo, 1972) i Masmantra (1977), čiji je umjetnički vođa bio kompozitor Josip Magdić, a u novije doba i Sonemus kojega vodi kompozitor Ališer Sijarić.
Djelovanje profesionalnih i amaterskih izvođačkih ansambala između dva svjetska rata značajno je iz najmanje dva razloga: prvi: za ove ansamble komponovana su nova djela domaćih kompozitora, čime je obogaćivan fundus umjetničkih djela novim autorskim prilozima; drugi: jer su ansambli okupljali veliki broj muzičara, čime je muzički život dobijao na kvantitetu, ali postepeno i na kvalitativnoj razini koja je kulminirala sredinom 1970-ih godina prošlog vijeka kada je muzički život u BiH, posebno u Sarajevu, bio u ravnopravnom umjetničkom statusu s ostalim velikim jugoslavenskim kulturnim centrima.
Dokaz za to su brojne premijere i praizvedbe novokomponovanih djela, od kojih treba izdvojiti ona najvažnija u formalnom i žanrovskom smislu: opera Jazavac pred sudom, Vlade Miloševića na libreto Ranka Risojevića prema motivima Petra Kočića (premijera 25. XI. 1978), tri baleta Vojina Komadine – Satana na libreto Miroslava Jančića u koreografiji i režiji Slavka Pervana (praizvedba 4. III. 1972), Hasanaginica u koreografiji i režiji Slavka Pervana (praizvedba 26. III. 1975), Derviš i smrt na libreto Danija Boldina po romanu Meše Selimovića u koreografiji i režiji Dragutina Boldina (praizvedba 17. X. 1991), balet Prizivanje Peruna, Rade Nuić u koreografiji Dragutina Boldina (praizvedba 21. V. 1988), zatim brojna simfonijska i orkestarska djela, djela za kamerne sastave ili solističke instrumente.[5]
Možda najočiglednija stilska manifestacija modernizma u operi je razvoj atonalnosti. Taj korak dalje od tradicionalnih tonaliteta u operi počeo je s Wagnerom, a posebno sa tzv. Tristan akordom”. Kompozitori kao što su Richard Strauss, Claude Debussy, Giacomo Puccini, Paul Hindemith i Hans Pfitzner gurnuli su vagnerovsku harmoniju dalje s ekstremnijim korištenjem kromatizma i većim korištenjem disonance.
Operski modernizam ima svoj pravi početak u operama dva bečka kompozitora, Arnolda Schönberga i njegovog pomoćnika Albana Berga. Oba kompozitora su bili zagovornici atonalnosti i njegovog kasnijeg razvoja (kao što je bilo kod Schönberga), dodekafonija. Šenbergovi rani muzičko-dramski radovi, Očekivanje (Erwartung) iz 1909., premijerno prikazan 1924. godine i Sretna ruka (Die Glückliche Hand) prikazuju veliku upotrebu kromatske harmonije i disonance u cjelini. Schönberg također povremeno koristi tzv. govoreći glas (sprechstimme), koji je opisao kao:
Glas se diže i pada u odnosu na naznačene intervale, i sve što je vezano uz vrijeme i ritam muzike, osim gdje je pauza označena.
Dvije opere Šenbergovog učenika Albana Berga, Wozzeck i opere Lulu (ostavljene nepotpune zbog smrti kompozitora) dijele mnoge iste karakteristike kao što je već opisano gore. Iako Berg kombinuje svoje visoko lično tumačenje Šenbergove dodekafonije, koja predstavlja načine sviranja raznih grupa po 12 tonova sa melodijskim prelazima koji su više tradicionalne tonske prirode (sasvim Mahlerijanskog karaktera). Ovo možda djelimično objašnjava zašto su njegove opere ostale u standardnom repertoaru, uprkos svojoj kontroverznoj muzici i radnjama. Šenbergove teorije su uticale (direktno ili indirektno) na značajan broj operskih kompozitora sve do danas, čak i ako oni sami nisu komponovali koristeći njegove tehnike. Kompozitori koji su bili pod ovim uticajem su: Englez Benjamin Britten, Nijemac Hans Werner Henze, i Rus Dmitrij Šostakovič. Philip Glass također koristi atonalnost, iako se njegov stil može uopšteno opisati kao minimalizam, obično smatran kao još jedan od muzičkih razvoja iz 20. vijeka.
Međutim, korištenje dodekafonije u operskom modernizmu izazvala je reakciju među nekoliko vodećih kompozitora. Istaknuti predvodnik ove reakcije je bio ruski kompozitor Igor Stravinski. Nakon sastavljanja očito modernističke muzike za balete Petruška i Posvećenje proljeća u produkciji Sergeja Diagiljeva, godine 1920. Stravinski se okrenuo neoklasicizmu, koji je kulminirao u njegovom operskom oratoriju Oedipus Rex. Kada je komponovao cijelu operu koja je bila bez sumnje opera (nadahnuta radovima Rimskog-Korsakova Slavuj iz 1914., i Mavra iz 1922.), u The Rake’s Progress on je nastavio ignorisati serialističke tehnike i napisao "broj" operu u stilu iz 18. vijeka, koristeći diatonicizam. Njegov otpor serijalizmu pokazao se kao inspiracija za mnoge druge kompozitore.[1]
Zajednički trend tokom cijelog 20. vijeka, kako u operi tako i uopšte orkestarskom repertoaru, je smanjenje orkestara. Kako se pokroviteljstvo za umjetnost smanjuje, narudžbe i nastupi sa novim muzičkim radovima se ostvaruje sa manjim budžetima, vrlo često rezultirajući manjim djelima poput kamernih djela ili opera u jednom činu. Mnoge opere od Benjamina Brittena su napisane za samo 13 instrumentalista, Mark Adamova opera u dva čina Male žene je napisana za 18 instrumentalista.
Još jedna karakteristika opera u 20. vijeku je pojava savremene historijske opere. Smrt Klinghoffera i opera Nixon u Kini Johna Adamsa i opera Dead Man Walking od Jakea Heggiea podcrtavaju dramatizaciju nedavnih događaja na sceni, gdje su likovi opisani u operi bili živi u vrijeme premijere same opere. Raniji modeli opere uglavnom su se bavili više udaljenom historijom, ponovna obrada savremenih izmišljenih priča (obrade popularnih predstava), ili priče iz mitova i legendi.
Operska kuća Metropolitan u New Yorku izvještava da je prosječna starost njenih pokrovitelja sada 60 godina. Mnoge operske kompanije, su imale sličan trend, i internet stranice operskih kompanija su prepune pokušaja da privuče mlađu publiku. Ovaj trend je dio šireg trenda "prosijede" publike za evropsku klasičnu muziku u posljednjoj deceniji 20. vijeka.[1]
Od kasnih 1930-ih, neki teatarski mjuzikli počinju se pisati s više operske strukture. Ovi radovi uključuju složene polifone ansamble i odražavaju muzička zbivanja svog vremena. Porgy i Bess, pod uticajem jazz stilova, i operete Candide sa svojim otvorenim, lirskim odlomcima i farsičnim parodijskim operama, obje prvo izvedene na Broadwayu, ali su postale prihvaćene kao dio operskog repertoara. Priča sa zapadne strane, Brigadoon u mjuziklima Sweeney Todd, Evita i druge dramatične priče sa složenom muzikom i sada se ponekad mogu vidjeti u operama. Neki mjuzikli, počevši sa rock operom Tommy iz 1969. i Isus Hrist superzvijezda iz 1971. su potpuno sastavljeni i napisani sa recitativom umjesto dijaloga, govoreći svoje emotivne priče uglavnom kroz muziku, i one su u stilu rock opera.[1]
Pjevači i uloge koje oni igraju se prvo razvrstavaju prema njihovim vokalnim rasponima. Muški pjevači su razvrstani po vokalnom rasponu kao: bas, bas-bariton, bariton, tenor i kontratenor. Ženski pjevači su razvrstani po vokalnom rasponu kao: kontraalt, mezzosopran i sopran. Osim toga, pjevački glasovi se labavo prepoznaju po karakteristikama osim raspona, kao što je boja zvuka ili boje, vokalnog kvaliteta, okretnost, snaga, i prilagođenost glasa muzičkom instrumentu. Tako se sopran može nazvati lirskim sopranom, "coloratura", "soubrette", "spinto", ili dramatični sopran. Ovi pojmovi definišu uloge najpogodnije za vokalne osobenosti pjevača. Njemački Fach sistem je posebno organizovan sistem, iako ne opisuje u potpunosti pjevački glas, povezujući pjevački glas s vokalnom klasifikacijom. Poseban pjevački glas može se promijeniti drastično u toku njegovog/njenog života, rijetko dostižući vokalnu zrelost do tridesete godine, a ponekad tek u srednjim godinama.[1]
- Za početke opere se obično smatraju drame iz antičke Grčke. Međutim, Egipćani su izvodili "Heb-Sed" (egipatski, Praznik repa) 2000 godina ranije. Heb-Sed je prerastao u "Pasije" u kojima su Egipćani glumili u pričama iz slavne prošlosti Egipta uz muziku i pjevanje.
- Prva javna operska kuċa (San Cassiano) otvorena je u Veneciji 1637. godine gdje je "otac opere", Claudio Monteverdi (1567-1643), napravio pomak u naglasku na više muzičku operu u odnosu na operu zasnovanu na dijalogu.
Monteverdi je pomogao u ustoličenju Venecije kao glavnog svjetskog operskog grada.[6]
- Poslije 13 godina opereta Vesela udovica austro-ugarskog kompozitora Franza Lehára, ponovo se vratila na scenu Narodnog pozorišta Sarajevo. U petak 15. februara 2013. je održana premijera kojom je dirigovao Dario Vučić, a režirao Krunoslav Cigoj - priznati operski pjevač iz Hrvatske. Naslovnu ulogu je tumačila sopranistica Aida Čorbadžić.
Bariton beogradskog Narodnog pozorišta Dragutin Matić glumio je grofa Danila Daniloviča. Matiću je ovo prva saradnja sa Sarajevom.[7]
- Čuvena švicarska operska pjevačica Lisa Della Casa, jedna od najvećih interpretatorki Mozartovih i Straussovih djela u prvoj polovini 20. vijeka. Umrla je u ponedjeljak 10. decembra 2012. u 93. godini u švicarskom gradu Münsterlingen, saopštila je Bečka državna opera.
Svojim operskim arijama i muzičkim zapisima Lisa Della Casa je oduševljavala generacije operskih pjevača i obožavalaca
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 http://www.newworldencyclopedia.org/entry/Opera
- ↑ Music in Western Civilization, Paul Henry Lang, prvo izdanje objavljeno 1941. god., izdavačka kuća W.W. Norton iz New York City, ISBN 0-393-04074-7, str. 355-357
- ↑ The Lives of the Great Composers, Harold Schonberg, treće izdanje objavljeno 1997. godine, izdavač W.W. Norton & Company Inc., 500 Fifth Avenue, New York, NY 10110, ISBN 0-393-03857-2, str.222-223
- ↑ Music in Western Civilization, Paul Henry Lang, prvo izdanje objavljeno 1941. god., izdavačka kuća W.W. Norton iz New York City, ISBN 0-393-04074-7, str. 999
- ↑ „Archive copy”. Arhivirano iz originala na datum 2013-10-07. Pristupljeno 2015-07-03.
- ↑ http://facts.randomhistory.com/interesting-facts-about-opera.html
- ↑ http://www.danas.org/content/vesela-udovica-ponovo-u-sarajevu/24904107.html
- ↑ http://www.danas.org/content/news/24797003.html
- Apel, Willi, ed. (1969). Harvard Dictionary of Music, Second Edition. Cambridge, Massachusetts: The Belknap Press of Harvard University Press. SBN 674375017.
- Cooke, Mervyn (2005). The Cambridge Companion to Twentieth-Century Opera. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-78009-8. See also Google Books partial preview. Accessed 3. oktobra 2009.
- Silke Leopold, "The Idea of National Opera, c. 1800", United and Diversity in European Culture c. 1800, ed. Tim Blanning and Hagen Schulze (New York: Oxford University Press, 2006), 19–34.
- The New Grove Dictionary of Opera, edited by Stanley Sadie (1992), 5,448 pages, is the best, and by far the largest, general reference in the English language. ISBN 0-333-73432-7 and ISBN 1-56159-228-5
- The Viking Opera Guide, edited by Amanda Holden (1994), 1,328 pages, ISBN 0-670-81292-7
- The Oxford Illustrated History of Opera, ed. Roger Parker (1994)
- The Oxford Dictionary of Opera, by John Warrack and Ewan West (1992), 782 pages, ISBN 0-19-869164-5
- Opera, the Rough Guide, by Matthew Boyden et al. (1997), 672 pages, ISBN 1-85828-138-5
- Opera: A Concise History, by Leslie Orrey and Rodney Milnes, World of Art, Thames & Hudson
- John Louis DiGaetani: An Invitation to the Opera, Anchor Books, 1986/91. ISBN 0-385-26339-2.
- Dorschel, Andreas, 'The Paradox of Opera', The Cambridge Quarterly 30 (2001), no. 4, pp. 283–306. ISSN (printed): 0008-199X. ISSN (electronic): 1471-6836. Discusses the aesthetics of opera.
- MacMurray, Jessica M. and Allison Brewster Franzetti: The Book of 101 Opera Librettos: Complete Original Language Texts with English Translations, Black Dog & Leventhal Publishers, 1996. ISBN 978-1-884822-79-7
- Rous, Samuel Holland (1919). The Victrola Book of the Opera. Stories of The Operas with Illustrations.... Camden, New Jersey, U. S. A.: Victor Talking Machine Company. View at Internet Archive.
- Simon, Henry W.: A Treasury of Grand Opera, Simon and Schuster, New York, 1946.
- Howard Mayer Brown, "Opera", The New Grove Dictionary of Music and Musician. 2001. Oxford University Press
- "Louis II", Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/348741/Louis-II
- "Opera", Encyclopædia Britannica. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/429776/opera
- Grout, Donald Jay (1947). A Short History of Opera. New York: Columbia University Press.
- Narodno pozorište Sarajevo - Opera Arhivirano 2017-07-05 na Wayback Machine-u
- Operabase - Baza podataka opera predstava
- StageAgent – synopses & character descriptions for most major operas
- What's it about? – Opera plot summaries Arhivirano 2009-04-09 na Wayback Machine-u
- Vocabulaire de l'Opéra Arhivirano 2009-02-28 na Wayback Machine-u (fr)
- OperaGlass, a resource at Stanford University
- HistoricOpera – historic operatic images
- "America's Opera Boom" Arhivirano 2007-08-24 na Wayback Machine-u By Jonathan Leaf, The American, July/August 2007 Issue
- Opera~Opera article archives Arhivirano 2009-10-28 na Wayback Machine-u
- „A History of Opera”. Theatre and Performance. Victoria and Albert Museum. Pristupljeno 15. 2. 2011.
