Zamin

Zamin
Muşaxxasoti madorī
Perigelij	147 095 000 ± 1 000 km
Afelij	151 930 000 ± 10 000 km, 1,00000261 ± 0 vohidi nuçumī va 152 098 231 559,14 m
Nimqutri buzurg (a)	149 597 870 700 m va 149 598 023 ± 1 km
Xuruç az markazi madorī (e)	0,016710219 ± 0
Davrai tanovubi madorī	365,256363004 Rūz
Anosiri madoriji Keplerī (i)	0,12 rad va 0,028 rad
Dolgota vosxodjaщego uzla (Ω)	6,087 rad
Argument peritsentra (ω)	1,993 rad
Radifi	Oftob
Radifho	taqriban Moh, Transiting Exoplanet Survey Satellite[d], Istgohi bajnalmilaliji kajhonī, Mir, teleskopi Habbl, Telstar 18V[d], Kordylewski cloud[d], TerraSAR-X[d], Libertad 1[d], Soil Moisture Active Passive[d], SPOT 1[d], GSAT-18[d], QUESS[d], Van Allen Probe A[d], Van Allen Probe B[d], Sentinel-2B[d], GRACE-1[d], GRACE-2[d], GRACE-FO 1[d], GRACE-FO 2[d], Seeker[d], Sentinel-6 Michael Freilich[d], Sentinel-6B[d], Enxaneta[d], SAMPAN I[d], 2024 PT5[d], 2020 CD3[d], 2022 NX1[d] va 2006 RH120[d]
Muşaxxasoti fizikī
Fişurdagiji qutbī	0,0033528 ± 0
Massa (m)	5 972,37 ± 0,01 iottagramm
Ittiloot dar Vikidoda

Zamín (forsī: زمین‎; az zam — sardī, zamin — sard, sardgun) — jake az sajjorahoi manzumai Oftob; az rūi masofa to Oftob sev­vumin va az rūi haçm pançumin sajjora dar mijoni saj­jorahoi manzumai Oftob. Farqi asosiji Zamin az digar sajjorahoi manzumai Oftob mavçudijati hajot dar on ast. Aholiji Zamin — 7,3 mlrd (janvari 2016). Alomati astronomiaş jo xud .

Ba'ze tasavvuroti bostonī va tahqiqoti av­valija dar şinoxti Zamin

Ba nazari odami bostonī Zamin hamcun jak cizi pahnu hamvore menamud, ki dar markazi Olam qaror doşta, bolojaş bo gunbazi falak pūşida şudaast. In gumoni soda dar imtidodi ta'rixi tūlonie hukmron bud, hatto ba hamin guna tasavvur ba tarkibi dinho ham vorid şuda bud. Ba'dan dar hamon dunjoi qadim aqoidi muxtalifi ilmiju falsafī oid ba şaklu andoza va maqomi Zamin dar Koinot niz şakl girifta, to hadde ba daraçai jak aqidai tome rasida bud, ki ba pojai mustahkami taçribavu muşohidahoi daqiq takja mekard. In tabaqai ba'dī medonistand, ki Zamin kuraşakl buda, dar fazo muallaq ast. Taqr. dar asrhoi 6-5 to m. dar borai mudavvar budani şakli Zamin donişmandi ma'rufi junonzamin Fisoƣuris (Pifagor) izhori aqida karda bud. Dar mijonai sadai II to m. Kratesi Mollusī naxustin muçassamai masnūi Zamin — globusro soxta bud. Ba'dtar (asri 2 to m.) Batlimijus (Ptolemej) tarzu usuli soxtani globusro mufassal bajon kard. Pas az Batlimijus avvalin kase, ki globusi ilmī soxtaast, Aburajhoni Berunī bud.

Andozahoi Zamin (daroziji davra va radius)-ro bori na­xust donişmandoni junonī Evdoks (asri 4 to m.), Erastofen (asrhoi 2‒1 to m.) va Posidonij (asrhoi 2‒1 to m.) bo usulhoi gunogun cen karda budand. Olimoni Xovarzamin ba muqarrar namudani an­do­zahoi Zamin az sadai VIII maşƣul şudand va norasoihoi an­dozagirihoi peşinijonro bartaraf kardand. Cunonki Abu­rajhoni Berunī dar «Kitobu-t-tafhim» ovardaast, miqdori Zamin «az on cizhost, ki marçai ū ba ozmudan ast az davr va sipasi on ba cizhoi Zamin. Va har gurūhe ūro bad-on masofatho donistand, ki ba nohijati eşon ba kor doştand, cun astodinus (stadija) junonijonro va cuƶan gurūhi hinduvonro. V-az in çihat cun kitobho ba tozī hamegardonidand va andozho ba haqiqat donista najomad». In bud, ki zarurati az nav sançidani natiçahoi andozagirihoi peşina ba amal omad. Berunī xabar dodaast, ki «Ma'muni xalifa — pisa­ri Horunurraşid farmudaast, to andozai Zamin az sar ozmuda ojad. Va gu­rūhero az donojoni zamona cun Xolidi Marvarudī va Abulbuhturiji Massoh va Alī ibni Isoi Usturlobī va gurūhe monandi eşon bifiristodaast sūji Daşti San­çar, to tariqi on ba kor doştand va hissai jake daraça bijoftand az doirai buzurg dar Zamin». Xudi Berunī dar ta'rixi zaminşinosī hamcun ixtiro'gari usuli komilan navi andozagirī ma'ruf şudaast, ki on az muajjan kardani kunçi pastşaviji ufuq iborat ast. Mahz bo hamin usul Aburajhoni Berunī radiusi Zaminro cen kardaast. Az rūi hisobi ū radiusi Zamin ba 12 803 337,036 gaz jo mutobiqi cenakhoi hozira ba 6339,58 km barobar ast. In raqam az natiçai andozagiriji imrūza (radiusi Zaminro ba 6367,45 km barobar medonand) hamagī ba andozai 27,87 km tafovut dorad. Pas, Berunī andozahoi Zaminro bo daqiqkoriji favquloda hisob kardaast.

Pajdoişi Zamin

Ba omūzişi pajdoişu inki­şo­fi Zamin fajlasufon va astronomhoi qadim (Fisoƣuris, Arastu, Aristarx va digaron) ibtido guzoşta budand. Dar Xovarzamin Aburajhoni Berunī, Abualī ibni Sino, Abulhasani Axvorī, Abunasri Çelonī, Abulxajri Rozī, Mahmudi Xorazmī va digar mutafakkironi barçasta dar çarajoni çunbişu taƣjiroti tadriçī (evoljutsija) budani qişri Zaminro ta'­kidu ta'jid namuda, az in mavqei nazar sababhoi pajdoişi kūhu caşmaho, vodivu daraho va zil­zilaro az çihati ilmī ma'nidod kardaand. Naxustin farzijai ilmiji az abri ƣubormonand pajdo şudani hamai sajjorahoi man­zumai Oftobro soli 1755 tabiatşinos va fajlasufi olmonī I. Kant bajon karda bud. Soli 1796 matematiki faronsavī P. Laplas farzijai kosmogoniji xudro dar bo­rai pajdoişi sajjorahoi man­zumai Oftob cop kard. Bino bar in farzija çirmhoi in manzuma az tumanoti gazī pajdo şudaand. Muvofiqi farzijai peşnihodkardai olimi şū­ravī O. Ju. Şmidt (1944) Oftob dar sajri Galaktika az bajni abri ƣubor­monandi şihobī guzaşta, onro dar şaroiti baso muso­id ba majdoni çozibai xud giriftaast. Dar natiçai bar­xūrd va caspidani zarracaho moddahoi laxta-laxtae tarkib joftan giriftand. Az hamin laxtaho, ki az hisobi caspişi zarrahoi nav ba nav meafzudand, sajjoraho, az çumla Zamin, ba vuçud omadaand.

Muvofiqi xulosahoi ilmiji imrūza Zamin dar manzumai Oftob qarib 4,5 mlrd sol peş dar natiçai fişori ço­zi­baviji tumanoti gazuƣuborī pajdo şudaast (nigar Kos­mogonija). Dar in hol haçmi tumanot xurd şuda, sur'ati carxzanī afzudaast, ki in boisi zicşaviji tumanot va ta­şakkuli qurs gardidaast. Hangomi fişurdaşaviji tumanoti gazu ƣuborī balandşaviji harorat sar şuda, dar markaz sitorai Oftob va az moddahoi atrofi on digar sajjoraho ba vuçud omadaand. Zamin dar ibtido sard buda, az kohişi unsurhoi radioaktiviji qa'ri xud (uran, torij va ƣajra) harorat pajdo kardaast. Dar natiçai differensiatsija Zamin ba qabathoi hasta (moe' va saxt), mantija va qişr taqsim şudaast. Maçmūi in qabathoro, ki bo sathi saxti Zamin mahdud meşavand (ba'zan şartī) Zamini saxt menomand. Ba tahqiqi Zamin te'dode az ilmho maşƣuland. Şaklu an­do­zai Zaminro geodezija, harakati Zaminro hamcun çirmi os­mo­nī astronomija, majdoni quvvaho va holati fizikiji moddahoi Zamin va amsoli onhoro geofizika (qisman astrofizika), incunin geokimijo, biologija, ekologija va maçmūi ilmhoi geologī meomūzand.

Tavsifi Zamin hamcun sajjora

Maqolai asosī: Şakli Zamin

Vulqoni Cimboraso dar Ekvador, durtar az markazi Zamin nuqta ba sath

Muqoisai Zamin bo digar sajjorahoi Manzumai Oftob

Şakli Zaminro ba geoid qijos mekunand, ki az şakli kuravī kam farq mekunad. Geoid sathi barçastai mahdudest, ki ba sathi mijonai obi bahru uqjonusho dar holati oromī muvofiq meojad. Radiusi Zamin andarjak 6371,032 km, radiusi qutbiji Zamin — 6356,777 km. Masohataş — 510∙106 km² (az in 29,2%-aş xuşkī), haçmaş — 1,083∙1012 km³, massaaş 5,9733∙1024 kg, ki in ba 1332946-i massai Oftob barobar ast. Ziciji mijona — 5518 kg/m³. Tezşaviji quvvai vazninī dar xatti istivo ba 9,7803278 m/s2, dar qutbho ba 983,209 sm/s² barobar ast. Sur'ati gardişi Zamin dar mador ba hisobi mijona 29,7859 km/s. Zamin jakço bo Oftob dar atrofi markazi Galaktika (jak davri gardişi galaktikī taqr. ba 200 mln sol barobar ast), dar atrofi Oftob (jak davraş jak sol) va dar atrofi mehvari xud (dar jak şabonarūz jak bor) davr mezanad; dar natiçai pretsessija (taqr. dar 26000 sol) va nutatsija (taqr. dar har 18,6 sol) ohista-ohista samti mehvari gardişaşro taƣjir medihad. Kunçi tamojuli mehvari gardişi Zamin nisbat ba hamvoriji madori on 66°33' ast. Badal şudani faslhoi sol natiçai ba tarafi sathi mador — ekliptika majl kardani mehvari gardişi Zamin meboşad. Radifi tabiji Zamin — Moh dar girdi Zamin az rūji madori ellipsī dar masofai ba hisobi mijona 384400 km (~ 60,3 radiusi mijonai Zamin) davr mezanad. Massai Moh (73,484∙1021 kg) taqr. ba 1:81,5 massai Zamin barobar ast. Markazi massahoi manzumai Zamin — Moh az markazi Zamin ba andozai ¾ radiusi on (taqr. 4700 km) aqib memonad. Har du çirm — Zamin va Moh dar atrofi markazi massahoi manzuma davr mezanand. Nisbati massai Moh ba massai Zamin dar bajni tamomi sajjorahoi manzumai Oftob va radifoni onho az hama beştar ast, binobar on manzumai Zamin — Mohro aksar du sajjora (sajjorahoi dugona) meşumorand.

Az sababi madori ellipsī doştani Zamin masofai bajni Zamin va Oftob dar davomi sol az 147,100 mln km (dar perigelij) to 152,100 mln km (dar afelij) taƣjir mejobad. Masofai mijonai az Zamin to Oftobro vohidi astronomī menomand va on ba çoji vohidi cenkuniji masofa dar hududhoi manzumai Oftob istifoda meşavad. Davrai gardişi Zamin, ki bo fosilai vaqti bajni du guzarişi Oftob az nuqtai e'tidoli bahorī muvofiqat mekunad, soli tropikī nomida meşavad va asosi taqvimhoi imrūza meboşad. Davomi soli tropikī ba 365, 2422 şabonarūzi oftobiji mijona barobar ast.

Mehvari gardişi Zamin ba hamvoriji ekliptika tahti kunçi 23°26’21,448" majl mekunad (dar 12 soat 1.1.2000); In kunç dar sad sol ba 46,84024" kam meşavad. Hangomi harakati Zamin dar mador, dar atrofi Oftob dar davomi sol mehvari gardişi on samti doimiro dar fazo qarib nigoh medorad. In boisi badalşaviji vaqthoi sol dar sajjora megardad. Ta'siri çozibaviji Moh, Oftob, sajjoraho boisi taƣjiroti davriji durudarozi ekssentrisiteti mador va tamojuli mehvari Zamin megardad, ki şojad jake az sababhoi taƣjiroti bisjorasrai iqlim boşad.

Gardişi Zamin dar atrofi mehvari xud boisi badalşaviji rūzu şab dar rūji Zamin gardida, davrijati bisjor ravandhoi tabiiro muajjan mekunad. Ta'siri çozibaviji Moh va ba daraçai kam Oftob boisi madd dar uqjo­nusho va obşūjşaviji xuşkī megardad. Dar uqjonusi kuşod dar nazdikiji xatti istivo maddhoi mohtobī ba 1 m merasand. Dar xa­liçhoi tang balandiji maddho cand marotiba afzuda, ba 18 m merasand. Davri gardişi Zamin jake az vohidhoi asosiji hisob kardani vaqt meboşad.

Tabaqaho va soxti doxiliji Zamin Zamin az tabaqahoi hamşafat (geosferaho)-i mag­nitosfera, atmosfera, hidrosfera, in­cu­nin biosfera iborat ast. Muhiti fazoi nazdizaminiro magnitosfera menomand. In tabaqai az hama tūloniji Zamin ast. Xususijati fizikiji on bo majdoni magnitiji Zamin va ama­lijoti mutaqobili in majdon bo çarajoni mutaqobili zarjadnok muajjan karda meşavad. Zamin hameşa dar zeri çarajoni korpuskulaviji Oftob (ba istiloh bodi oftobī) qaror do­rad. Dar nazdi madori Zamin sur'ati samtiji harakati zarraho az 300 to 800 km/s merasad. Plazmai Oftob majdoni magnitiro ham­ro­hi xud meorad, ki şiddatnokiaş ba hisobi mijona ba 4,8∙103 A/m (6∙10-5 E) barobar ast. Sarhaddi magnitosferai mag­nitopauza az çoje meguzarad, ki dar on fişori di­namikiji bodi oftobī bo fişori majdoni magnitiji Zamin barobar ast.

Zamin bo atmosfera jo tabaqai havo ihota şudaast. Doirai beruniji atmosfera mintaqai radiatsioniji Zaminro dar bar megirad. Massai atmosferai Zamin taqr. barobari (5,15-5,3)∙1018 kg, fişori on ba sathi Zamin ba hisobi mijona 101,325 kPa (1 at.) ast. Ziciji fişori atmosfera bo afzudani balandī zud kam meşavad. Atmosfera az qabathoi troposfera, stra­tosfera, termosfera, ekzosfera, ionosfera iborat buda, har qabat bo xususijati fizikiju kimijoijaş farq mekunad. Atmosferai Zamin baroi nuri Oftob, ki sathi Zaminro to harorati mijonai +22°S garm mekunad, şaffof ast. Ba sathi Zamin nobarobar omada rasidani energijai garmī boisi buƣşaviji obi uqjonusho dar miqjosi vase' çojivazkuniji massahoi atmosferī va boriş megardad. Abrho garmiji Oftobro in'ikos mekunand, gazhoi gunogun (buƣi ob, gazi karbon, metan, oksidi nitrogen va ƣajra) dar atmosfe­ra ba sardşaviji sajjora mone' meşavand. Tavozuni gar­miji mavçudbudai sajjora noustuvor ast va dar ta'rixi Zamin on boisi balandşaviji harorati globalī (dar davrai angiştsang) va ham pastşaviji on (dar davrahoi jaxbandī) gardidaast.

Hidrosfera tabaqai obiji Zamin buda, bajni atmosfera va qişri saxti Zamin (litosfera) çojgir ast. Hidrosfera tamo­mi obi bahru uqjonusho, obhoi rūjizaminī va zerizaminī (dar xuşkiho), jaxu barfi Arktikaju Antarktika, incunin obhoi atmosferī va biologī (obi organizmhoi zinda)-ro dar bar megirad.

Biosfera tabaqai maxsusi kurai Zamin buda, çoji zisti organizmhoi zinda ast. On qismi poiniji atmosfera (tro­pos­fera), tamomi hidrosfera va qismi boloiji qişri Zamin (litosfera)-ro to umqi 2-3 km dar bar megirad (nigar Biosfera).

Soxti doxiliji Zamin (Zamini saxt)

Maqolahoi asosī: Qişri Zamin, Mantija va Hastai Zamin

Dar holi hozir az nigohi ilmī Zamin az qişr, mantija va hasta (jadro) iborat ast, ki onho bo xususijathoi fizikī, tarkibi kimijoī va mineralogiji xud az hamdigar farq mekunand. Dar geofizika in qabathoro bo harfho ifoda mekunand: A — qişri Zamin, B, C va D — qabathoi mantijai Zamin, E — hastai beruniji Zamin, G — hastai doxili (subjadro)-i Zamin.

Soxtori umumiji sajjorai Zamin

	Cuqurī, km	Qabat	Zicī, g/sm3
	0—60	Litosfera (dar ba'e çojho az 5 to 200 km taƣjir mekunad)	—
	0—35	Qişr (dar ba'e çojho az 5 to 70 km taƣjir mekunad)	2,2—2,9
	35—60	Qismi az hama boloi mantija	3,4—4,4
	35—2890	Mantija	3,4—5,6
	100—700	Astenosfera	—
	2890—5100	Hastai berunī	9,9—12,2
	5100—6378	Hastai darunī	12,8—13,1

Qişri Zamin

Qişri Zamin qabati ƣajrijakçinsa va murakkabtarin buda, qarib 1 darsadi haçmi Zaminro taşkil medihad. Az candin nav' (tip)-i qişri Zamin kontinentī (xuşkī) va uqjonusiji on beştar pahn şudaast. Ƣafsiji qişri Zamin dar uqjonusho 5-10 km, dar kontinentho to 40-70 km ast. Soxti nav'i kotinentī se qabat dorad: boloī — tahşinī (az 0 to 20 km), mobajnī, nomi şartiaş «granitī» (az 10 to 40 km) va poinī — ba istiloh «bazaltī» (az 10 t o 70 km), ki onro sathi Konrad az qabati «granitī» çudo mekunad. Qişri Zamin az çinshoi tahşinu magmavī tarkib jofta, az mantija bo sathi Moxorovicic jo muxtasaran hududi Moxo çudo şudaast (nigar Qişri Zamin). Mantijai Zamin pointar az hududi Moxo sar şuda, to umqi 2980 km merasad. On bajni qişri Zamin va hastai Zamin çojgir buda, 83 darsadi haçm (ƣajr az atmosfera) va 67 darsadi massai Zaminro taşkil medihad. Mantijaro ba qabathoi boloī (V), mobajnī (S) va poinī (D) va qabati poini (oxiri)-ro ba qabathoi D› va D" çudo mekunand. Mantijai boloī (qabati V) pointar az hududi Moxo xobida, umqi to 400 km, mantijai mobajnī (qabati S) umqi az 400 to 670 km va mantijai poinī (qabati D) umqi az 670 to 2980 km-ro dar bar megirad. Qismi boloiji onro, ki bevosita dar tagi qişr xobidaast, substrat menomand, qişru substrat jakço litosferaro taşkil medihand. Moddai mantija asosan saxt buda, dar umqi bajni 100—400 km tadriçan narm şudan megirad va ba holati moe' merasad. Dar in ço manba'hoi tafta (magma) ba vuçud meojand, ki onho amalijoti vulkanhoro ta'min mekunand. Ravandhoi tektonikī, zilzila, vulkanizm, pajdo şudani koni sarvathoi zerizaminī bo modda va energijai mantija vobastaand (nigar Mantijai Zamin). Radiusi mijonai hastai Zamin taqr. 3,5 km buda, ba hastai berunī (qabati E) va hastai doxilī (qabati G) taqsim meşavad, ki az çihati xosijathoi fizikī az hamdigar farq mekunand. On qarib 15 darsadi haçmi Zaminro taşkil medihad. Hastai berunī umqi 2980-5150 km-ro işƣol mekunad. Hastai berunī moe' buda, dar on ço sur'ati mavçhoi arziji zilzila to sifr kohiş mejobad. Hamcunin sur'ati mavçhoi tūliji zilzila az 13,6 km/soat dar hududi boloī to 8,3 km/soat dar hududi poinī kam meşavad. Hangomi guzariş az mantija ba hasta ziciji muhit zud meafzojad (az 5600 kg/m3 to 10000 kg/m3). Dar natiçai harakati hastai moe' dar atrofi mehvari gardişi Zamin dar has­tai berunī çarajoni elektr paj­do meşavad, ki on majdoni aso­­siji magnitiji Zaminro ba vuçud meovarad. Hastai doxilī (qaba­ti G) pointar az qabati E to mar­kaz çojgir ast. Hastai beru­nī saxt buda, dar on mavçhoi tūliji zilzila qarib 11,2 km/soatro taşkil medihand va qa­rib taƣjir namejoband, cunki dar in fosilai umq fişor qa­rib doimist. Dar oxiri sadai XX mu­qarrar karda şud, ki sur­'ati kunçiji davrzaniji hastai doxilī nisbat ba sur'ati qa­bathoi saxti beruniji Zamin 1-2 % balandtar ast. In nisbat ba hastai moe' va saxt ƣeçidani mantija, incunin anizotropijai meridianiji xossi sur'ati has­tai doxiliro mefahmonad. Mu­haqqiqon taxmin mekunand, ki hastai doxilī az hisobi hastai berunī afzoiş mejobad.

Tavsifi fizikiji Zamin

Hangomi harakat ba markazi Zamin qimati zicī, fişor, quvvai vaznini, xosijathoi candiriji moddaho va harorati Zamin taƣjir mejobad. Ziciji mijonai qişri Zamin — 2800 kg/m³. Ziciji mijonai qabati tahşiniji qişri Zamin 2400-2500 kg/m³, qabati «granitī» 2700 kg/m³, qabati «bazaltī» 2900 kg/m³. Dar sarhaddi qişri Zamin va mantija zicī jakbora to 3100-3500 kg/m³ meafzojad. Ba'd on hamvor afzuda, dar qismi poini atmosfera ba 3600 kg/m³ va dar sarhaddi hasta ba 5600 kg/m³ merasad. Hangomi guzariş ba hasta zicī jakbora to 10000 kg/m³ baland şuda, ba'd dar markazi Zamin hamvor to 12500 kg/m³ meafzojad.

Şitobi quvvai vazninī dar Zamin to umqi 2500 km kam taƣjir jofta, az qimati 10 m/soat² kamtar az 2 % farq mekunad. Dar sarhaddi hasta on ba 10,7 m/soat² barobar buda, ba'd dar markazi Zamin hamvor to sifr kohiş mejobad. Az rūi ma'lumoti zicī va şitobi quvvai vazninī fi­şorero, ki barobari afzoişi umq pajvasta baland me­şavad, ba hisob megirand. On dar tagi qişri materikī ba 1 gPa nazdik buda, dar tagi qabati V qarib 1,4 gPa, qabati S qarib 35 gPa, sarhaddi hasta qarib 136 gPa va dar markazi Zamin qarib 361 gPa (3,6 mln atmosfera)-ro taşkil medihad.

Harorati Zamin barobari afzoişi umq baland meşavad. Cenkuniji bevositai harorat tanho to umqi baroi par­makunī dastras (12,26 km dar ibtidoi sadai XXI) imkonpazir ast. Holati garmiji umqi Zamin va qabathoi geologiji onro dar asosi bahodihiho va hisobkunihoi gunogun muajjan mekunand (nigar Geotermija). Harorati Zamin dar umqi 100 km 1400—1700 K, dar sarhaddi mantija va hasta (3-4)∙10³ K, dar markazi Zamin (5-6)∙10³ ast. Pareşoniji bahodihī dar umqi mantija va hasta beş az 1000 K, ja'ne ±30% meboşad, hol on ki harorati litosferaro bo daqiqiji ±10% baho dodan mumkin ast.

Az rūi zicī va sur'ati mavçhoi zilzila buzurgihoero, ki xosijathoi candiriji moddahoi Zaminro nişon medihand, hisob mekunand. Caspakiji moddai mantija baland va poin­tar az sarhaddi astinosfera (soxti doxiliji Zamin), şojad, na kamtar az 1023 Pa∙soat ast; caspakiji astinosfera xele past (1019—1021 Pa∙soat) meboşad. Cunin mehisoband, ki dar natiçai in dar astinosfera zeri ta'siri nobarobari sarborī az tarafi qişri Zamin ohista çorişaviji massaho dar samti ufuqī ba amal meojad. Caspakiji hastai berunī nisbat ba caspakiji mantija xele kam ast.

Inkişofi Zamin va qişri on ba ravandhoi geologī vo­bastaand, ki bo ta'siri quvvahoi doxilī (endogenī) va xoriçī (ekzogenī) ba amal meojand. Az ta'siri mutaqobili in quvvaho iqlim, tarhi materikho, pahnoiji bahru uqjo­nusho, samti çarajoni darjoho va ƣ. taƣjir mejoband. Taƣ­jiroti soxti qişri Zaminro ravandhoi tektonikī va çoji zuhuroti onhoro tektonosfera menomand.

Zamin majdonhoi magnitiji çozibavī va elektrikī dorad. Ba amali majdoni çozibaviji Zamin şakli kuraviji Zamin, bisjor nişonahoi relefi sathi zamin, maçroi darjoho, harakati pirjaxho va digar ravandho sabab şudaand. Manbai asosiji majdoni magnitiji Zamin dar hastai sajjora çojgir ast (nigar Magnetizmi Zamin). Sohai fazoi nazdizaminī, xosijati fizikiji on, ki az rūji majdoni magnitiji Zamin va ta'siri mutaqobilai on bo bodi oftobī muajjan karda meşavad, magnitosfera nom dorad. Bo majdoni magnitiji Zamin maj­doni elektrikiji on saxt aloqamand ast. Zamini saxt zarjadi elektrikiji manfī (qarib — 3∙10² Kl) dorad, ki on bo zarjadi musbiji haçmiji atmosfera pur karda meşavad.

Tarkibi kimijoiji Zamin

Maqolai asosī: Geokimijo

Çadvali oksidhoi qişri Zamini F. U. Klark

Pajvastho	Formula	Foiz
Oksidi silitsij(IV)	SiO2	59,71 %
Oksidi aljuminij	Al2O3	15,41 %
Oksidi kalsij	CaO	04,90 %
Oksidi magnij	MgO	04,36 %
Oksidi natrij	Na2O	03,55 %
Oksidi ohan(II)	FeO	03,52 %
Oksidi kalij	K2O	02,80 %
Oksidi ohan(III)	Fe2O3	02,63 %
Ob	H2O	01,52 %
Oksidi titan(IV)	TiO2	00,60 %
Oksidi fosfor(V)	P2O5	00,22 %
Hamagī		99,22 %

Bino ba farzijahoi kosmo­goniji zamoni hozira tarkibi kimijoiji sajjoraho, radi­foni onho va şihobho bojad ba tarkibi Oftob nazdik boşad. Tahlili kimijoiji çinshoi za­miniju qamarī, şihobho va tahlili spektriji Oftobro bo ham muqoisa karda, ma'lumotro doir ba zicī va digar xususijathoi fizikiji moddahoi zerizaminī ba nazar girifta, tarkibi Zamin va geosferahoi gunoguni onro ba tavri umumī tavsif namudan mumkin ast.

Dar tarkibi Zamin (ham az çihati massa va ham az çihati miqdori atomho) ohan, oksigen, silitsij va magnij bartarī dorand. Çam'ulçam'i onho beş az 90 darsadi massai Zaminro taşkil medihad. Qarib nisfi qişri Zamin az oksigen va zijoda az corjaki on az silitsij iborat ast. Hissai aljuminij, magnij, kalsij, natrij va kalij niz kam nest. Oksigen, silitsij va aljuminij pajvasthoi dar qişr xele pahnşudai duoksidi silitsij (SiO₂) va gilzamin (Al₂O₃)-ro taşkil medihand.

Dar zer ma'lumoti mufassal dar borai tarkibi kimijoiji Zamin ovarda şudaast (baroi gazhoi inertī dodaho bo 10⁻⁸sm³/g; baroi unsurhoi boqimonda — bo foiz ovada şudaast).

Unsuri kimijoī	Pahnşavī (bo % jo bo 10−8sm3/g)	Unsuri kimijoī	Pahnşavī (bo % jo bo 10−8sm3/g)
Hidrogen (H)	0,0033	Rutenij (Ru)	0,000118
Helij (4He)	111	Rodij (Rh)	0,0000252
Litij (Li)	0,000185	Palladij (Pd)	0,000089
Berillij (Be)	0,0000045	Nuqra (Ag)	0,0000044
Bor (B)	0,00000096	Kadmij (Cd)	0,00000164
Karbon (C)	0,0446	Indij (In)	0,000000214
Nitrogen (N)	0,00041	Qal'agī (Sn)	0,000039
Oksigen (O)	30,12	Surma (Sb)	0,0000035
Ftor (F)	0,00135	Tellur (Te)	0,000149
Neon (20Ne)	0,50	Jod (I)	0,00000136
Natrij (Na)	0,125	Ksenon (132Xe)	0,0168
Magnij (Mg)	13,90	Sezij (Cs)	0,00000153
Aljuminij (Al)	1,41	Barij (Ba)	0,0004
Silitsij (Si)	15,12	Lantan (La)	0,0000379
Fosfor (P)	0,192	Serij (Ce)	0,000101
Sulfur (S)	2,92	Prazeodim (Pr)	0,0000129
Xlor (Cl)	0,00199	Neodim (Nd)	0,000069
Argon (36Ar)	2,20	Samarij (Sm)	0,0000208
Kalij (K)	0,0135	Evropij (Eu)	0,0000079
Kalsij (Ca)	1,54	Gadolinij (Gd)	0,0000286
Skandij (Sc)	0,00096	Terbij (Tb)	0,0000054
Titan (Ti)	0,082	Disprozij (Dy)	0,0000364
Vanadij (V)	0,0082	Golmij (Ho)	0,000008
Xrom (Cr)	0,412	Erbij (Er)	0,0000231
Mangan (Mn)	0,075	Tulij (Tm)	0,0000035
Ohan (Fe)	32,07	Itterbij (Yb)	0,0000229
Kobalt (Co)	0,084	Ljutesij (Lu)	0,0000386
Nikel (Ni)	1,82	Gafnij (Hf)	0,000023
Mis (Cu)	0,0031	Tantal (Ta)	0,00000233
Rūj (Zn)	0,0074	Volfram (W)	0,000018
Gallij (Ga)	0,00031	Renij (Re)	0,000006
Germanij (Ge)	0,00076	Osmij (Os)	0,000088
Arsen (As)	0,00032	Iridij (Ir)	0,000084
Selen (Se)	0,00096	Platina (Pt)	0,000167
Brom (Br)	0,0000106	Tilo (Au)	0,0000257
Kripton (84Kr)	0,0236	Simob (Hg)	0,00000079
Rubidij (Rb)	0,0000458	Tallij (Tl)	0,000000386
Stronsij (Sr)	0,00145	Surb (204Pb)	0,000000158
Ittrij (Y)	0,000262	Vismut (Bi)	0,000000294
Sirkonij (Zr)	0,00072	Torij (Th)	0,00000512
Niobij (Nb)	0,00008	Uran (U)	0,00000143
Molibden (Mo)	0,000235	Plutonij (Pu)	—

Tabaqai çuƣrofijoī

Qismi zijodi rūi Zaminro uqjonusi Olam işƣol kardaast (361,1 mln km² jo 70,8 %). Uqjonusi Olam az uqjonushoi Orom, Atlantika, Hind va Jaxbastai Şimolī iborat ast; ba'ze muhaqqiqon qismhoi nazdiarktikiji uqjonushoi Atlantika, Orom va Hindro ba uqjonusi alohida — Çanubī çudo mekunand. Çoji amiqtarini uqjonus — novai Mariana dar uqjonusi Orom, 10920 m, umqi mijonai uqjonus — 3900 m. Xuşkī 149,1 mln km² (29,2 %)-ro taşkil medihad, ki şaş materiki kalon: Avruosijo, Afriqo, Amrikoi Şimolī, Amrikoi Çanubī, Antarktida, Avstralija va hamcunin çazirahoi serşumorro ba vuçud ovardaast. Ba materikho taqsim kardani xuşkī bo taqsimot ba tarafhoi olam muvofiqat namekunad: Avruosijo du tarafi olam — Av­rupo va Osijo va materikhoi amrikoī jak tarafi olam — Amrikoro dar bar megirand; ba'zan çazirahoi uqjonusi Oromro hamcun qismati maxsus — Uqjonusija çudo meku­nand, ki masohati on jakço bo Avstralija hisob karda meşavad. 100,5∙106 km²-i materikho dar Nimkurai şimolī va 48,5∙106 km²-aş dar Nimkurai çanubī çoj giriftaand. Balandiji mijonai xuşkī — 875 m. Nuqtai balandtarinaş 8848 m (q. Çomolungma dar q-kūhhoi Himoloj). Beştari materikho (48,2∙106 km²) az pastiho (az s. b. 0-200 m) iborat ast. Balandiju puştakūhho (az s. b. 200—500 m) 33∙106 km²-i masohati xuşkī, kūhhoi az 500 m balandtar qismi boqimondai xuşkī, az çumla kūhhoi balandiaşon az 200 m zijod tanho 16.106 km²-ro taşkil medihand. Qarib 800000 km²-i xuşkī az s. b. pasttar çoj giriftaast, ki depressija nom dorad.

Tabaqai çuƣrofijoī, ja'ne tabaqai landşaftī doroi xususijathoi tabiiji Zamin ast, ki ƣafsiji on az 40 km zijod nest. Fa'olijati xoçagiji inson dar hamin ço meguzarad. Energijai manba'hoi gunogun (asosan Oftob) dar hududi tabaqai çuƣrofijoī (landşaftī) ba garmī, molekulavī, kimijoī, kinetikī, potensialī, elektrī barin şaklhoi energija tabdil mejobad. Ba sababi kuraşakl budani Zamin tabaqai çuƣrofijoī ba mintaqahoi arzī taqsim şudaast, ki onho cun mintaqahoi garmiji az çihati iqlim farqkunanda zohir megardand. Namudi rūi Zamin az ta'siri quvvahoi tabiī va fa'olijati xoçagiji inson tamoman taƣjir joftaast.

Manbai asosiji hamai ravandhoi dar tabaqai çuƣro­fijoī baamalojanda energijai Oftob meboşad. Bajni tro­pikai şimolī va çanubī Oftob dar jak sol du bor dar samturra's qaror megirad; davomoti rūz dar xatti istivo dar davomi sol ba 12 soat barobar buda, bajni tropikaho az 11 to 13 soat farq mekunad. Dar arzhoi mu'tadil bajni tropikaho va doirahoi qutbī dar samturra's qaror namegirad, balandiji nisfirūziji vaj tobiston nisbat ba zimiston xele zijod ast. In tafovuthoi mavsimī barobari nazdikşavī ba qutb meafzojand. Tobiston Oftob dar pa­si doirahoi qutbī ƣurub va zimiston vaqti zijod tulū' namekunad. Dar qutbho sol ba 6 mohi rūzona va 6 mohi şabona taqsim meşavad.

Dar hududhoi atmosfera radiatsijai Oftob ta'siri mintaqavī nadorad, ki ba in miqdori gunoguni buƣi ob va ƣubor, abrnokiji gunogun va digar xususijathoi holati gazī va kolloidiji atmosfera sabab meşavand. Taqsimşaviji xuşkī va bahrho, xususijathoi orografija, maçroi bahrho ham xususijati ƣajrimintaqavī dorad.

Hidrosfera

Maqolai asosī: Hidrosfera

Hama tarkibhoi hidrosfera jo tabaqai obiji Zamin ob dorad. In ob hamai geosferai Zaminro faro megirad. Beş az 94 darsadi haçmi umumiji hidrosfera dar uqjonusu bahrho, qarib 4 % dar obhoi zerizaminī, qarib 2 % dar tarkibi kriosfera va hamagī 0,013 % dar obhoi rūizaminiji xuş­kī (darjoho, kūlho, obanborho, botloqho) çojgir ast. Dar tarkibi obhoi tabiī qarib hamai unsurhoi kimijoī mavçudand. Dar obi uqjonusho oksigen, hidrogen, xlor va natrij, dar obi xuşkī karbonatho bartarī dorand. Miqdori moddahoi mineralī dar obhoi xuşkī (şūr) vobasta az şaroiti mahal va peş az hama iqlim farq mekunad. Mineralnokiji darjoho va kūlhoi obaşon şirin kam buda, şūriji onho az 50 to 1000mg/l taƣjir mejobad. Şūriji obi bahrho az 1 to beş az 40 ‰ (bahri Surx) buda, ba hisobi mijona qarib 35‰-ro taşkil medihad. Namak az hama beştar dar kūlhoi obaşon şūr (bahri Majit to 310 ‰) va obhoi şūri zerizaminī (to 600 ‰) ba nazar merasad. Baroi uqjonusi Olam gardişi fa'oli ob xos ast.

Qismi beştari hidrosfera dar qişri Zamin (hidrogeo­sfera) va mantijai Zamin çojgir ast, vale obhoi zerizaminie, ki dar mubodilai ob bo muhiti atrof fa'olona iştirok mekunand, faqat 0,7 darsadi zaxirahoi umumiro taşkil medihand. Dar hududi xuşkī obhoi rūizaminī dar kūlho, obanborho, botloqho va darjoho çam' şudaand. Miqdori zijodi ob dar kūlho (az rūji bahodihihoi gunogun az 176 to 275 hazor km³) mavçudand. Kūlhoi sarbasta indikatori xossi taƣjirjobiji iqlim meboşand.

Dar sadai XX obanborhoi kalon soxta şudand. Masohati obanborho az 400 hazor km² zijod buda, jakço bo masohati kūlhoi tanbaī (Bajkal, Onega, Zajsan, Viktorija, Onta­rio va ƣajra) ba 800 hazor km² merasad. Havzhoi sun'ī ço­rişaviji ustuvori darjohoi xuşkiro taqr. 25 % zijod mekunand. Haçmi asosiji obhoi rūizaminī dar bot­loqho çam' şudaand. Masohati umu­miji botloqho qarib ba 3 mln km² (qarib 2 darsadi xuşkī) merasad. Haçmi umumiji obi botloqho — qarib 11,5 hazor km³. Qismi az hama serharakati hidrosfera darjoho me­boşand. Haçmi umumiji obi darjohoi çahon karib 2120 km³-ro taşkil medihad, vale in haçm dar davomi sol ba hisobi mijona qarib 24 bor nav meşavad; zaxirahoi obiji darjoho dar jak sol — qarib 43 hazor km³.

Dar tabiati Zamin kriosfera, ki dar on zaxirahoi buzurgi ob (dar namudi jaxu barf) va sardī çam' şudaand, naqşi buzurg dorad. Jax­oi tabiī (az çumla zerizaminī) masohati 72,4 mln km² (14,2 darsadi rūji Zamin va 50 darsadi sathi xuşkī), pirjaxho va pūşişhoi pirjaxī 16 mln km² (11 darsadi xuşkī), jaxi zerizaminī 32 mln km² (21,5 darsadi xuşkī), jaxi bahrī 26 mln km² (7 darsadi uqjonus)-ro taşkil medihand; barfu jax rūi Zaminro dar davomi sol az 53,6 to 91,2 mln km² (dar oxiri sadai XX — ibtidoi sadai XXI ba 99,2 mln km² rasid) mepūşonand. Massai az hama zijodi jaxhoi rūizaminiro pirjaxho va pūşişhoi pirjaxī taşkil medihand (30∙1015, qarib 5 barobar zijod az massai moe'hoi rūjizaminī dar xuşkī), dar onho 98,2 darsadi hamai massai jax çam' şudaast. Jaxbandiji hozira dar Antarktida (haçmaş 23296630 km³, masohati pahnşaviaş 13979 hazor km²), Amrikoi Şimolī bo Grenlandija (2431773 km³, 2076,6 hazor km²), Avrupo (21082 km³, 92,1 hazor km²), Osijo (16260 km³, 136,8 hazor km²), Amrikoi Çanubī (12690 km³, 32,3 hazor km²), Uqjonusija (550 km³, 0,82 hazor km²), Afriqo (<1 km³, 0,02 hazor km²) pahn şudaast. Masohati qabati mavsimiji barf dar Nimkurai şimolī beştar buda, dar on ço on materiki buzurgro mepūşonad; dar Nimkurai çanubī barf kamtar buda, beştar dar xuşkiji uqjonusi Olam ba nazar merasad. Jaxhoi bahrī zimiston dar Nimkurai çanubī dar masohathoi kaloni uqjonusi Olam dar atrofi Antarktida, dar mintaqai baraş 500—2000 km ba vuçud omada, tobiston ob meşavand va az onho tanho izi borik boqī memonad. Dar natiçai garmşaviji globaliji iqlim haçmi kriosfera kūtoh va masohati jaxhoi bisjorsola dar uqjonusi Jaxbastai Şimolī kam meşavad: dar 10 soli oxiri sadai XX — ibtidoi sadai XXI qarib 9 % dar mohi dekabr va 2,5 % dar mohi mart. Davomoti jaxbandī dar darjoho va kūlho kam şuda, dar aksarijati nohijahoi kūhiston pirjaxho ob şuda zavol mejoband.

Mintaqa va nohijahoi çuƣrofijoī

Mintaqahoi çuƣ­rofijoī va nohijahoi çūrofijoī dar rūi Zamin muvofiqi qo­nuni sajjoraviji mintaqaviji çuƣrofijoī taqsim karda meşavand. Hamzamon ba soxtori mintaqaviji taqsimkuniji xuşkī va uqjonusho tarhi materikho va masohati xuşkī dar arzhoi gunogun, xususijati şaklhoi kaloni relef va ƣ. ta'siri zijod merasonand. Mintaqahoi çuƣrofijoī vobasta ba on, ki taşakkuli onho dar navbati avval ba haçmi radiatsijai Oftob vobasta ast, masohati daqiqi arziji doxilī dorand. Dar hududi mintaqaho, ki dar xuşkiji Zamin hududhoi nisbatan vase'ro işƣol mekunand, dar natiçai tavozunhoi gunoguni energija va şaroithoi namnokī tafovuthoi tūliju baxşī zohir meşavand. Xuşkiji Zaminro ba mintaqahoi arktikī, antarktikī, sub­arktikī, subantarktikī, mu'tadil, subtoropikī, tro­pikī, subekvatorī va ekvatorī taqsim mekunand.

Mintaqai arktikī masohati 6 mln km² jo 4 darsadi xuşkiro işƣol mekunad. Dar nohijahoi bijobonhoi arktikī va tundrahoi arktikī, ki vase' pahn şudaand, çazirahoi Kanadai galaçazirahoi Arktika, çazirai Şpisbergen, qismi şimoliji nimçazirahoi Jamal, Gidan, Tajmir va ƣ. çojgirand.

Mintaqai antarktikiro qarib purra bijobonhoi jaxpūşi Antarktika faro giriftaand, ki masohati 14 mln km² jo 9,4 darsadi xuşkiro işƣol mekunand.

Mintaqai subarktikī masohati 13,5 mln km² jo 9 darsadi xuşkiro işƣol mekunad. Nohijahoi çuƣrofijoī dar hududi mintaqa gustariş jofta, tundrahoi şimol dar çanub ba beşahoi siraki tundra ivaz meşavand.

Mintaqai subantarktikiro marƣzorhoi nazdi­uqjo­nusī asosan dar çazirahoi qismi çanubiji uqjonusi At­lantika faro giriftaand.

Mintaqahoi mu'tadil dar Zamin az hama pahnovartarin buda, masohati 38,8 mln km² jo 26 darsadi xuşkiro işƣol mekunand. Dar mintaqai mu'tadili Nimkurai şimolī haçmi xuşkī dar arz az hama zijodtar buda, dar Nimkurai çanubī xele tang va tadriçan ba çanub doxil meşavad. Binobar in landşafthoi xuşkī dar arz tūl kaşidaand va sarhaddi nohijaho dar arz xele vase' şudaast. Tafovuti şiddati gardişi biologī dar mintaqai mu'tadili Nim­kurai şimolī, ki boisi afzoişi ta'minoti garmī dar samti çanub gardidaast, imkon medihad, ki dar hududi on du zermintaqa — borealī dar şimol va subborealī dar çanub çudo karda şavad. Mintaqai borealī beştar nohijai tajgaro, ki xele vase' ast, dar bar megirad va ba se zernohija — şimolī, mijona, çanubī çudo karda me­şavad. Dar hududhoi mintaqai subborealī, ki ta'minoti garmī xele baland ast, tanosubi garmī va namī na tanho dar arz, balki dar tūl niz xele taƣjir mejobad, ki in boisi gunoguniji zijodi soxtori on megardad. Dar hududhoi baxşi uqjonusī beşahoi daraxtoni pahnbarg bartarī dorand. Dar baxşhoi uqjonusiji ƣarbiji Avruosijo va Amrikoi Şimolī zeri ta'siri az ƣarb voridşaviji şamol va çarajonhoi uqjonusiji garm (Golfstrim, Kurosio) nohijahoi çuƣrofijoī vase' şudaand va ba samti şimol çoj ivaz namudaand, vale dar baxşhoi nazdiuqjonusiji şarqī çarajonhoi sardi uqjonusī hududi nohijahoro dar çanub tang kardaand. Dar baxşhoi xuşkiji nohijahoi Avruosijo beşadaştho, daştho, nimbijobonho va bijobonho vase' pahn şudaand, vale dar Amrikoi Şimolī dar robita ba naqşi moneaviji Kordilera gustarişi submeridianī dorand.

Mintaqahoi subtropikī masohati 21,6 mln km² jo 14,5 darsadi xuşkiro işƣol mekunand. Baroi onho ivaz­şaviji xele murakkabi nohijaho xos ast, ki bo daraçai gunogun va xususijati namnokī aloqamand meboşad. Dar Nimkurai şimolī mintaqai subtropikī az maçmūi tomi nohijaho va spektrhoi balandi landşaftho iborat buda, soxtori nohijaviji mintaqai subtropikī dar Nimkurai çanubī xele soda ast. Dar baxşi nazdiuqjonusiji ƣarbiji hamai materikho nohijahoi beşahoi hameşasabzi da­rax­toni duruştbarg inkişof joftaand, dar baxşi xuş­kī nimbijobonu bijobonho doman gusturdaand, ki dar Nimkurai şimolī masohati vase'ro işƣol mekunand. Hangomi harakat ba sohilhoi şarqiji materikho nim­bijo­bonho va bijobonhoro daştho va prerijaho (daşthoi vase' dar Amrikoi Şimolī) ivaz karda, tadriçan ba beşahoi omextai namnok tabdil mejoband.

Mintaqahoi tropikī masohati 29,1 mln km² jo 19,5 darsadi xuşkiro işƣol mekunand. Dar in mintaqaho landşafthoi garmu xuşki bijobonī va nimbijobonī inkişof jofta, dar Afriqo, Avstralija, Osijo, incunin Amrikoi Çanubī masohati vase'ro faro giriftaand. Ba tufajli gardişi ustuvori bodi xuşk (passatī) dar sohilhoi ƣarbiji materikho bijobonhoi sohiliji nisbatan sernam (Atakama, Namib) taşakkul joftaand. Dar Nimkurai çanubī dar sohilhoi ƣarbiji materikho zeri ta'siri çarajoni sardi uqjonusī sarhaddi mintaqai tropikī ba şimol nazdik meşavad. Dar kanorahoi şarqiji materikho dar hududhoi mintaqahoi tropikī beşahoi mavsimī va namnoki doimī taşakkul mejoband.

Mintaqahoi subekvatorī masohati 19,6 mln km² jo 13,1 darsadi xuşkiro işƣol mekunand. Muvofiqi afzoişi namnokiji umumī az zonahoi tropikī to ekvator savannahoi bijobonşuda, beşahoi sirak, buttazorho, be­şahoi namnoki hameşasabz va namnoki mavsimī ham­digarro dar masohati vase' ivaz mekunand. Dar Afriqo va Amrikoi Çanubī ivazşaviji vasei arziji nohijaho ravşan ma'lum ast. Dar Osijo dar robita ba gardişi atmosfera va naqşi moneaviji relef hududi nohijaho beştar tamojuli submeridianī dorad.

Mintaqai ekvatorī dar masohati 6,4 mln km² jo 4,4 darsadi xuşkī, dar Amrikoi Çanubī, Afriqo va Osijo doman gusturdaast. Soxtori nohijaviji mintaqa xele soda ast: dar hududi on nohijahoi beşahoi hameşasabzi serboron mavçudand, ki az şimol, şarq va çanub bo nohijahoi beşahoi hameşasabzi omexta bo daraxtoni bargrez faro girifta şudaand.

Ta'rixi geologiji Zamin

Dar tūli beş az 4,54 mlrd soli mavçudijat sajjorai Zamin tahavvuloti murakkabro az sar guzaronidaast. Fahmişi jagonai ta'rixi geologiji Zamin, baxusus davrahoi ibtidoiji inkişofi sajjora vuçud nadorad. Ta'rixi geologiji Zamin daqiqan az 1 mlrd sol peş oƣoz mejobad. Dar ta'rixi inkişofi geologiji Zamin davrahoi vend (600—535 mln sol peş), kembrij (535—490 mln sol peş), ordovik (490—443 mln sol peş), silur (443—418 mln sol peş), devon (418—360 mln sol peş), angiştsang (360—295 mln sol peş), perm (295—251 mln sol peş), trias (251—200 mln sol peş), jura (200—145 mln sol peş), taboşir (145-65 mln sol peş), paleogen (65-23 mln sol peş), neogen (23-1,8 mln sol peş), davrai corumin (1,8 mln sol peş — to imrūz)-ro çudo mekunand. Davraho dar erahoi paleozoj (535—251 mln sol peş), mezozoj (251-65 mln sol peş) va kajnozoj (65 mln sol peş — to imrūz) muttahid şudaand. Porahoi kalontarini ta'rixi geologiji Zamin — eonho (mas. fanerozoj — 535 mln sol peş) va arkonho [arxejho (to 2,5 mln sol peş) va proterozoj (2,5-0,535 mln sol peş), ki dar tokembrij çudo karda meşavand] dar barobari erahoi paleozoj, mezozoj va kajnozoj ba davrahoi buzurgi inkişofi olami organikiji Zamin muvofiqat mekunand.

Dar davrai toarxej (to 4 mlrd sol peş), ki davo­moti onro ba'di akkretsija olimon az 10 to 150 mln sol muajjan kardaand, Zamin xele garm va gudoxta bud. On ba hastai filizziji moe' (asosan ohan) va mantijai silikatī, ki qismi boloiji on «uqjonusi tafta»-i ƣafsiaş jakcand sad km bud, çudo meşud. Massai aso­siji ob jak qismi atmosferai qadimiji az buƣi ob va gazho (asosan gazi karbon va nitrogen) tarkibjofta bud. Ba'ze olimon nisbatan der­tar dar natiçai begazşaviji qa'ri Zamin dar rafti tadriçan sardşaviji sajjora ba vuçud omadani atmosferaro taxmin mekunand.

Zamin dar davomi 1 mlrd sol bo sur'ati 100°S ba sardşavī sar kard. Hangomi sardşaviji «uqjonusi tafta» dar sathi on qişri saxt — qişri ibtidoiji zaminī, şojad, tarkibaş bazaltī ba vuçud omad. Zamin az çonibi şihob­poraho bombaboron şud, ki dar natiçai on dar rūji Zamin tanūrahoi serşumori andoza­aşon gunogun taşakkul joftand. Dar çojhoi aftişi şihobporaho gudozaho çorī şudand. Vaqte ki harorati Zamin az harorati çūşişi ob past şud, az atmosferai qadimī miqdori zijodi ob borid, ki on uqjonusi Olamro ba vuçud ovard: ob dar natiçai sardşavī va şūşabandiji mantija qisman çudo şud.

Ba plitaho (porcaho)-i andozaaşon xurd taqsimşaviji litosferai ibtidoī qarib 4,3-4 mlrd sol peş ba amal omad, ki ba on selhoi konveksionī dar mantija va balandşaviji çarajoni moddahoi garmşudai qa'riji mantija musoidat namudand. Ƣajr az in dar natiçai çorişaviji gudozai tarkibi favqulasosī qit'aho bo litosferai ibtidoī zic taşakkul joftand, ki onho ba mantijai poi­niji qisman gudoxtaşuda furū raftand. Tektonikai «ça­ninī»-i plitaho sar şud. Dar nohijahoi az ham durşaviji plitaho qişri uqjonusiji nav va dar nohijahoi nazdikşaviji plitaho mavze'hoi zicşaviji litosferai ibtidoī pajdo şudand. Dar nohijahoi zicşaviji lito­sferai ibtidoī, çojhoi zicşaviji tektonikī va ƣafs­şaviji qişri bazaltiji ibtidoī manba'hoi taftai an­dezitī pajdo şudand, ki baroi taşakkuli moddahoi qiş­ri kontinentī (xuşkī) hamcun asos xidmat kardand.

Dar davrai arxej (qarib 4-2,5 mlrd sol peş) qismi zijodi rūji Zaminro uqjonus bo qişri bazaltī işƣol kard, ki dar hududhoi on kamonakhoi andezitiji serşumori vulkanī, incunin puştakūhhoi vulkaniji doxiliplitavī va bajniplitaviji gunai Islandijai hozira mavçud budand. Mantijai boloī nisbat ba mantijai hozira garmtar bud va plitahoi litosferiji dar mantija furūrafta ba mantijai poinī furū narafta, tez garm meşudand. Az mantija miq­dori zijodi gudozai tarkibi favqulasosī gudoxta meşud. Dar ravandi furūravī fazoi bajni kamonakho tadriçan kam şuda, barxūrdi kamonakhoi vulkanī ba amal omad, ki natiçai on pajdoşaviji qit'ahoi qişri kontinentiji ibtidoī («hasta»-i qit'ahoi ojanda) meboşad. Dar oxi­ri arxej dar hududhoi qit'ahoi muttahidşudai qiş­ri kontinentī kūlu darjoho mavçud budand, çildhoi plat­formaviji ibtidoī (ohaksang dar çanubi Afriqo va ƣar­bi Avstralija) ƣun şudand. Dar intihoi arxej dar natiçai barxūrdi «hastaho»-i serşumor bo qişri kon­tinentiji ibtidoī va magmatizmi kalij-natriji granitoidiji ka­lon­miqjos qit'ahoi vase' (jo avvalin dar ta'rixi Zamin fav­qulkontinenti Monogej, ki onro Pangej 0 niz menomand) taşakkul joftand. Dar davomi inkişofi arxejiji Zamin 50- 70 % (şojad beştar)-i haçmi moddahoi hozirai qişri kontinentho taşakkul joftaast. Dar davomi arxej obi uqjonus tadriçan sard şud. Hududi 2,5 mlrd sol peş bo naxustin jaxbandiji umumī — jaxbandiji Guron maşhur ast. Tavvasuti fa'olijati hajotiji bakterijahoi sianī dar atmosferai Zamin bori naxust oksigeni ozod pajdo şud.

Dar davrai proterozoju fanerozoj (2,5-0 mlrd sol) dar natiçai sardşaviji umumiji Zamin plitahoi litosferiji dar mantija furūrafta ba qismhoi poiniji on rasidand; in boisi tanzimi tamomi nizomi çoji­vazkuniji garmī dar mantija va pajdoişi davrahoi xuş­kiji buzurgi tektonikiji darozmuddat gardid. Dar davomi in davrai inkişofi geologiji Zamin qit'ahoi xuşkī zavol va az nav taşakkul joftand, uqjonusho pajdo va nest şu­dand. Bo takrorşavī dar 750 mln sol qit'ahoi buzurgi xuşkiji ustuvor taşakkul joftand. Qit'ahoi xuşkiji buzurgi kamtar ustuvor, ehtimol, dar mijonai davrahoi favqulkontinentī (2125, 1375 va 625 mln sol peş) pajdo şudaand. Haçmi mijonai plitahoi litosferī va ƣafsiji onho tadriçan zijod va şumorai plitaho kam şud. Tarkibi qişri uqjonusī az komatiitu bazaltī ba bazaltī mubaddal gardid. Dar mintaqahoi barxūrdi xuşkiho va dar kanorahoi fa'oli xuşkiho dar natiçai ravandhoi cindorşavī, metamorfizm va granitşaviji ƣafsihoi tahşinī va vulkaniji dar uqjonusho ƣunşuda porahoi navi qişri kontinentī taşakkul joftand; mintaqahoi kūhiji cindor ba vuçud omadand. Dar 2,5 mln soli oxir davrahoi garmşavihoi umumī bo davrahoi sardşavihoi kūtohmuddat (cand vaqt dar tokembriji ibtidoī, ba'd 700—600, 455—445, 325—290, va 10-0 mln sol peş) ivaz şudand, ki boisi jaxbandihoi rūji Zamin gardidand. To 2,5 va na dertar az 1,0 mlrd sol peş (ba ehtimoli zijod 1,7 mlrd sol peş) hastai Zamin çudo şud.

Dar avvali proterozoji ibtidoī xuşkiji buzurgi oxiri arxej dar natiçai pajdo şudani rifhoi kontinentī va minba'd ba rifhoi bajnikontinentī tabdil joftani onho va oƣozi pajdoşaviji qişrhoi uqjonusiji nav az bajn raft. Havzahoi uqjonusiji pajdoşuda, ki xuşkihoro çudo karda, mintaqahoi serharakati proterozoji ibtidoiro ba vuçud ovardaand, az rūji davrai Vilson inkişof joftaand. Bastaşaviji havzahoi uqjonusī dar natiçai barxūrdi blokhoi xuşkiji onhoro mahdudkunanda dar oxiri pro­terozoj (1,8-1,6 mln sol peş) boisi pajdoişi xuşkiji buzurgi na­vi Megagej (onro Pangeji I niz menomand) gardid. Dar oxiri dav­rai cindorşavī (az rūji çadvali stratigrafiji bajnalmilalī — ibti­doi mezozoj va proterozoj) xuşkiji buzurg pora-pora va dar oxiri davrai cindorşavī (oxiri mezozoj va proterozoj, qarib 1 mlrd sol peş) Rodinija jo Pangeji II pajdo şud. Dar ibtidoi davrai cindorşaviji oxirin (ibtidoi paleoproterozoj) Rodinija ba Lavrentija (platformai Amrikoi Şimolī), Baltika (platformai Avrupoi Şarqī), Sibir (platformai Sibir), Sino-Koreja (platformai Xi­toj, Koreja), Janszi (platformai Xitoji Çanubī), Tarim (massivi Ta­rim), Barens-Giperborej (platformai farzijaviji Giperborej) va ba daraçai zijod ba Gondvanai muttahid (platformahoi çanubī — Amrikoi Çanubī, Afriqo, Hin­duston, Avstralija, Antarktidaro muttahid kard) taqsim şud. Xuşkihoi qadimī ba havzahoi uqjonusiji nav taqsim şudand, ki onho ba'd mintaqahoi serharakati fanerozoj: Protojapetus (mintaqai Anlantikai Şimo­lī), Prototetis (mintaqai bahri Mijonazamin), uqjonusi Paleoosijoī (mintaqai Ural-Oxota)-ro ba vuçud ovardand. Hamai porahoi xuşkiro, ehtimol, uqjonusi Prapatsifik ihota mekard, ki dar sarhaddi on bo materikho min­taqai serharakati uqjonusi Orom inkişof joft. Dar oxi­ri proterozoj va paleozoj mintaqahoi serharakat tahavvuloti murakkab va bisjordavraro az sar guzarondand. Xotimajobiji inkişofi onho (ƣajr az mintaqai uqjonusi Orom) dar natiçai bastaşaviji uqjonusho va barxūrdi xuşkihoi qadimī dar avvali mezozoj boisi taşakkuli xuşkiji buzurgi Pangej gardid.

Dar natiçai taqsimşaviji Pangej dar hududi jurai ibtidoī va mijona (qarib 175 mln sol peş) uqjonushoi hozirai Atlantik, Hind, Jaxbastai Şimolī, incunin uqjonusi Neotetis ba vuçud omadand. Kuşodaşaviji uqjo­nusho dar bisjor mintaqahoi Zamin dar davrai taboşir ba vulkanizmi trappī (muzofoti trappiji Parana dar Am­rikoi Çanubī, Etendek dar Afriqo, Dekan dar nimçazirai Hinduston va ƣajra) sabab şud. Hangomi bastaşaviji Neo­tetis, ki dar hududhoi on xuşkihoi xurdi serşumor — «xuşkihoi kandaşuda»-i Gondvana (ki in uqjonusro ba havzahoi alohida çudo kardand) mavçud budand, mintaqai serharakati Alpu Himoloj taşakkul joft. Havzahoi az qadim boqimondai Neotetis pastxamihoi Ion va Levantin dar qismi şarqiji bahri Mijonazamin meboşand. Dar erai mezozoj dar natiçai rifpajdoşavī dar pasi kamonakhoi vulkaniji çaziraho pastihoi Cernomorijai Şarqī, Cernomorijai Ƣarbī, Qafqozi Çanubī va dar erai kajnozoj pastihoi ƣarbiji bahri Mijonazamin (pastihoi Alçazoir, Tirren va ƣajra) taşakkul joftand. Masohati uqjonusi Orom dar davomi mezozoj va kajnozoj az hisobi ba samti on harakat kardani xuşkihoi hamhudud kam şud. Dar mintaqai serharakati uqjonusi Orom dar mezozoj va kajnozoj hodisahoi muhimmi tektonikī ba amal omadand. Barxūrdi kamonakhoi çaziravī bo kanori Amrikoi Şi­molī va Amrikoi Çanubī dar oxiri mezozoj boisi ta­şakkuli kūhhoi cindori Kordilera va cindorşaviji And­hoi Markazī gardid. Taqr. dar hamin vaqt dar natiçai barxūrdho dar kanori şimoliji Osijo mintaqai cindori Cukotkai Bolo pajdo şudaast. Hodisahoi tektonikī dar davrai mezozoj tamomi muzofoti şarqiji Osijoro faro girifta budand.

Dar oxiri kajnozoj, dar davrai tektonikiji navi in­kişofi Zamin soxtori hozira va relefi Zamin komilan şakl gi­rift. Barxūrdi bardavomi xuşkihoi buzurgi Hin­duston bo Avruosijo boisi pajdoişi balandtarin kūhhoi Hi­moloj va taşakkuli kūhhoi mintaqai Osijoi Markazī (Hindukuş, Qaraqorum, Pomir, Tijonşon, Kunlun, Nan­şan, Sinlin, Oltoj, Sajana, kūhhoi Nazdi Bajkal va Pasi Bajkal) gardid. Dar qismi şimolu şarqiji in mintaqa silsilaxarsangi zeriobiji Bajkal pajdo şud. Ba samti şimol çojivazkuniji plitai Arabiston boisi pajdoişi xaliçi Adan va bahri Surx gardida, onro az plitai Afriqo çudo kard. Ba samti şimolu ƣarb çoivazkuniji jak qismi nimçazirai Arabiston boisi qadafroziji silsilakūhho dar çanubu ƣarbi Osijo (az çumla Qafqozi Kalon va Xurd) gardid. Dar sarhaddi miotsen va pliotsen dar uqjonusi Olam silsilai hozirai q-kūhhoi mijoniuqjonusī taşakkul joft, ki Antarktidaro az Amrikoi Çanubī çudo kard. Dar davrai corumin nohijahoi şimoliji Avrupo va Amrikoi Şimoliro qabathoi serşumori barf pūşondand.

Ta'rixi inkişofi olami organikī dar Zamin

Tasav­vuroti hozira dar borai davrahoi avvali inkişofi hajot dar Zamin asosan farzijavī meboşand, cunki davrai sin­tezi abiogenī va tahavvuloti pajvasthoi organikī az hududhoi az çihati geologī huççatikunonidai ta'rixi Zamin (qarib 4 mlrd sol peş) berun mebarojand. Ehtimol, in ravandho ba davrai sajjorai naxustin taalluq dorand va şojad şakli avvalini tohuçajraviji hajot dar rūji Zamin makoni muvaqqatiji assamblejahoi xudhosilkunandai molekulahoi kislotahoi ribonukleat (KRN) budand, ki dar sathhoi namnok dar natiçai xuşk şudani havzhoi xurd pajdo şudaand. Dar in asos şaklhoi beştar ustuvor va servazifai KRN (ba nom ribotsitho) pajdo şudand, ki dar xud moddahoi hidrofibiro sintez va adsorbsija karda tavonistand. Pajdoişi dastgohi sintezi safeda va kislotahoi dezoksiribonukleat (KDN) baroi tahavvuloti biologī şaroit muhajjo kardand.

Ta'rixi inkişofi hajot dar Zamin az rūi boz­jofthoi boqimondai organizmho va izi fa'o­li­jati hajotiji onho, ki dar tahnişasthoi çins­hoi kūhī boqī mondaand, az nav barqaror karda me­şavad.

Dar ibtidoi arxej dar şaroiti atmosferai gazi karbon va nitrogenaş nisbatan zic va harorataş xele baland avvalin prokariotho pajdo şudand. Qadimtarin boqimondahoi onho dar çinshoi metamorfiji Grenlandija (sinna­şon qarib 3,85 mlrd sol) darjoft gardidand. Organizmhoi avvali arxej (sinnaşon qarib 3,5 mlrd sol) gurūhhoi gunoguni arxebakterijaho va bakterijaho meboşand. Dar oxiri arxej qis­man az atmosfera çudoşaviji CO2, pasşaviji fişor va harorati atmosfera ba amal omad. Çamoai prokariothoi garmidūst çoji xudro ba şaklhoi sardidūst dodand, mikroorganizmhoi fotosintezkunanda (asosan bakterija­hoi sianī) pahn şudand. Dar oxiri arxej (qarib 2,7-2,5 mlrd sol peş), ehtimol, eukariotho, az çumla obsabzho pajdo şudaand.

Dar davrai proterozoj namudhoi gunoguni eukari­otho ba qajd girifta şudaand: qarib 2,3-2 mlrd sol peş allakaj zanbūruƣhoi mikroskopī vuçud doştand, qarib 1,8 mlrd sol peş rustaniho va hajvonoti huçajrador (isfançiho) pajdo şudand. Misli arxej dar proterozoj ƣunşaviji mahsuloti fa'olijati hajotiji bakterijahoi si­anī va digar bakterijaho ba amal omad. Qadimtarin bozjofthoi boqimonda va izi harakati hajvonoti ser­huçajrai hufrador ba nimai jakumi proterozoj (qa­rib 1,5-1 mlrd sol) taalluq dorand. Qadimtarin rūda­kovokhoi farzijavī az tahnişasthoi sinnaşon qarib 1,5 mlrd sol peş ma'lumand. Taqr. 1,3-1 mlrd sol peş dar natiçai mu'tadilşaviji tarkibi namak va haçmi obi bahrho af­zoişi tezi namudhoi gunoguni eukariotho sar şud.

Dar davrai vend (qarib 600—535 mln sol peş) çonvaroni gunoguni serhuçajrai narmbadan inkişof joftand, ki ba'ze az onho ba hajvonoti bemuhrai hozira monand budand: meduzaho, marçonhoi haştpoi narm, pahn­kirmho, halqakirmho, bandpojho, narmbadanho, xor­pūs­ton. Dar in davra avvalin hajvonhoi buzurgçussa (daroziaşon beş az 1 m) pajdo şudand. Dar ba'ze gurūhi çonvaron ustuxonbandiji organikī vuçud doşt.

Dar davomi proterozoj tadriçan miqdori O2 zijod va miqdori gazi karbon dar atmosfera kam şud, nizomi namaki hidrosfera taƣjir joft. Ehtimol, dar robita ba in ravandho dar davomi davrahoi vend va kembrij (qarib 542—535 mln sol peş) bisjor organizmho baroi taşakkuli ustuxonbandiji mineralī (ohakī, silitsijī, fosforī) qobilijat pajdo kardand. Şojad, qobilijati taşakkuldihiji ustuxonbandī sababi asosiji «tarkişi tahavuloti»-i kembrijī gardid, ki dar rafti on nav'hoi asosiji hajvonoti serhuçajra pajdo şudand va çamoai bentosiji bahrī (nigar Bentos) taşakkul joft.

Dar davrai kembrij (qarib 535—490 mln sol peş, dar ibtidoi paleozoj) bori avval gurūhi zijodi hajvonoti gunogun ba qajd girifta şudand, ki ba'dtar vase' pahn gardidaand: foraminiferaho, radioljarijaho, konuljatho, narmbadanhoi gunogun, trilobitho, kitfpojho, xorpūs­ton, graptolitho, konodontho va ƣ. Arxeotsiatho sirf baroi hamin davra xossand. Dar mijonai kembriji avval (qarib 526 mln sol peş) pardadoron, xordadoroni be kosaxonai sar va muhradoroni mohişakli qadimī ba qajd girifta şudaand. Dar oxiri kembrij çonvaroni beçoƣi biniaşon dusūroxa pajdo şudand. Dar sohilho dar in vaqt çamoahoi bakterijavu obsabzho, zanbūruƣho, gulsangho va çonvaroni bemuhrai rūjizaminiji qadimī (kirmho va hazorpojon) vuçud doştand; bo iştiroki on­ho xoki soda taşakkul joft. Ba'd (dar davomi tamomi fanerozoj) asosan dar natiçai tahavvuloti gurūhhoi dar davrai kembrij pajdoşuda biotaho nav şudand. Omil­hoi asosiji in ravandho sajri qit'aho, taƣjiroti iqlim, tasallut va tanazzuli bahrho budand.

Dar davrai ordovik (qarib 490—443 mln sol peş) hamai sinfhoi asosiji hozirai çonvaroni bemuhrai bahrī pajdo şudand. Nav'hoi gunoguni tabuljatho, tribolitho, evripteridho, kitfpojho, graptolitho, narmbadanhoi du­palla, şikampojho va sarpojho vuçud doştand. Mar­çonhoi corpo va stromatoporatho, narmbadanhoi belpo, mşankaho, savsanhoi obī, xorpuşthoi bahrī, sitorai bahrī, ofiuraho, pufakhoi bahrī, hajvonoti qanotu ƣal­samador, telodontho va çoƣdahonhoi qadimī pajdo şu­dand. Bo iştiroki marçonho va stromatoporatho avva­lin xarsanghoi zeriobī ba vuçud omadand. Dar oxiri ordovik rustanihoi rūjizaminī pajdo şudand. Dar intihoi davra jaxbandiji buzurg ba amal omad va bisjor gurūhhoi çonvaroni bahrī (qarib 60 darsadi çinsho) nobud gardidand.

Dar davrai silur (qarib 443—418 mln sol peş) tamomi gurūhhoi çonvaroni bemuhra taşakkul joftand va naxustin muhradoroni sodatarin va rustanihoi rag­dor pajdo şudand. Pajdoişi pūşiş az rustanihoi rag­dor erozijai xokro xele kam karda, ba taşakkuli xoki mustahkam va pajdoişi havzhoi obaşon şirin musoidat kard.

Dar nimai duvvumi paleozoj (qarib 418—251 mln sol peş) dar uqjonusho va obanborhoi xuşkī nav'hoi gunoguni mohī pajdo şudand va dar xuşki rustanihovu hajvonot vase' pahn gardidand. Dar in vaqt dar natiçai çojvazkuniji porcaho (blokho)-i xuşkī dar Nimkurai şimolī tafriqai biogeografiji biotahoi bahr va xuşkī şiddat joft. Dar davrai devon (qarib 418—369 mln sol peş) az hajvonhoi bahrī graptolitho, qisman trilobitho murda nahangho, goniotitho, braxiopodaho, marçonho naş'unamo joftand. Narmbadanhoi dupal­la va şikampojho, nautiloidejaho, mşankaho, foramini­fe­raho misli peştara zindagī mekardand. Xususan xar­cangşakloni azim benihojat inkişof joftand. Dar in davra qarib tamomi gurūhhoi asosiji mohiho (dubah­raho, zirehpūstho, pançabolho) va sonitar dar xuşkī haşaroti avvalin, obxokiho (stegotsefalitho) pajdo şudand. Rustanihoi buƣumpoja va saraxsşakl vase' pahn gardidand. Dar oxirhoi davra rustanihoi luctuxmi sodatarin niz ba vuçud omada, psilofitho murda nest şudand. Hamzamon taqr. dar hamin vaqt to 50 darsadi çins va qarib 15 darsadi oilahoi hajvonoti bahrī (az çumla telodontho) az bajn raftand, dar oxiri devon 60 darsadi çinsho va beş az 20 darsadi oilahoi mavçudbuda nest şudand, hamai plakodermaho, hajvonhoi biniaşon dusūroxa va aksarijati hajvonoti beçoƣi biniaşon jak­sūroxa nobud gardidand.

Dar davrai angişt (karbon, qarib 360—295 mln sol peş) maxsusan xazandaho, obxokiho, haşarot va çon­varoni bahrī — foraminiferaho (fuzuliniho), mşan­kaho, bra­xio­podaho, krinoidejaho, blastoidejaho, xor­puşthoi bah­rī, marçonho, narmbadanoni gunogun inkişof joftand. Dar intihoi davrai avvali angişt qismi zijodi çinshoi ammonitho, to 80 darsadi çinshoi marçon va jak qator çonvaroni bemuhra murdand, tarkibi çinsiji konodontho komilan ivaz şud. Olami nabototi davrai angişt az ka­la­mithoi azim va munmunaho (lepidodendronho va sigilljarijaho), kordaitho va paporotnikho (saraxsho)-i daraxtmonand iborat bud. Dar oxiri in davra avvalin daraxtoni sūzanbarg pajdo şudand. Qarib tamomi xuş­kiro in guna daraxton faro giriftand. Farovoniji na­botot, iqlimi garmi sernam va botloqzoru murdobahoi bisjor boisi pajdoişi qabathoi ƣafsi angiştsanghoi materikho şudand.

Olami organikiji davrai perm (qarib 295—251 mln sol peş) ba olami organikiji davrai angişt şabohat doşt. Dar bahrho fuzulinidho, marçonho, mşankaho, bra­xiopodaho, foraminiferaho va ƣ., az muhradoron mohihoi pançabolu nahangmonand va digar mohiho bisjor budand. Ba sababi vus'at joftani masohati xuşkī namudi hajvonot va rustanihoi xuşkī niz afzud. Hajvonhoi xuşkī asosan obxokiho (stegotsefalho), xazandaho (pareo­zavrho, dinatsefalho) va haşarotho budand. Rustanihoi olitaşakkul bori avval dar obbaxşho pajdo şudand. Az rustanihoi rūizaminī kordaitho va pteridospermaiho incunin rustanihoi luctuxm vase' pahn gardidand. Dar oxiri davrai perm ba'ze gurūhhoi hajvonhoi bemuhra (marçonhoi corpo, tribolitho, fuzuliniho, tabuljatho, xorpuşthoi bahriji qadimī) va bisjor namudhoi nabototi davrai angişt tamoman barham xūrdand.

Erai mezozoj (qarib 251-65 mln sol peş) davrai inki­şofi olami hajvonotu nabototi komilan taçdidşuda bud. Dar davrai trias (qarib 251—200 mln sol peş) dar bahrho gurūhhoi navi foraminiferaho va radiolarijaho, marçonhoi şaşpo pajdo şudand, namudhoi gunoguni narmbadanhoi şikampoj, dupalla va sarpoj zijod şud. Dar havzho mohihoi ustuxondor va xazandahoi obī: sangpuşt, timsoh, plakodoitho, ixtiozavrho va pleziozavrho, dar xuşkī gurūhhoi hozirai obxokiho, xazandahoi guno­gun, az çumla pterozavrho va dinozavrho pajdo şudand. Dar oxiri trias az sinodontho şirxūrho va az xazandahoi majdai arxizavromorfī parandaho ba vuçud omadand. Olami nabototi davrai trias asosan az saraxsho, si­kadofitho, ginkgoho va sūzanbargho iborat bud. Dar oxiri trias (qarib 203—200 mln sol peş) qarib 50 darsadi çinsho va 20 darsadi oilahoi çonvaroni bahrī murdand, konuljatho, konoditho va bisjor gurūhhoi mohiho va xazandagoni obī, dar xuşkī jak qator gurūhhoi obxokiho va xazandaho nest şudand.

Olami organikiji davrai jura (qarib 200—145 mln sol peş) ba olami organikiji davrai trias monandī doşt. Olami hajvonoti bahrho asosan az narmbadanho — sar­pojho (amonitho, belemnitho), narmbadanhoi dupalla va şikampojho, incunin marçonho, sūzanpūstho, band­pojho, foraminiferaho, mohihoi ustuxondor va ƣ. iborat budand. Ba'ze xazandaho — ixtiozavrho, pleziozavrho dar bahrho mezistand. Dar xuşkihoi davrai jura hamon rustanihoi luctuxmi davrai trias, ja'ne ginkgoho, bennettitho, sa­govnikho, munmunaho (plaunaho), sūzanbargho, saraxsho, cilbandiho va ƣ. merūidand. Dar davomi davra jagon gurūhi kaloni nabotot na barham xūrdaastu na pajdo şudaast. Faqat çinsu namudi luctuxmho xele taƣjir joftaand. Dar xuşkihoi davrai jura xazandahoi azimçussai alafxūr (diplodok, stegozavr, brontozavr) va xazandahoi daranda (seratozavr, allozavr), incunin kaltakaloshoi paron — pretozavrho, şirxūrhoi majda zindagī mekardand. Avvalin paranda — arxeopterixs va şapalakho dar hamin davra pajdo şudaand.

Dar davrai taboşir (qarib 145-65 mln sol peş) dar bahrho dar bajni hajvonoti muhrador nahangho, mo­hihoi ustuxondor, ixtiozavrho, pleziozavrho, plio­zavrho va mozazavrho bartarī doştand; dar bajni be­muhraho — namudhoi gunoguni ammonitho, belemnitho, narmbadanhoi dupalla, kitfpojho va xorpuşthoi bahrī. Dar xuşkihoi in davra asosan xazandaho (kaltakalosho)-i daranda (dinozavr, pterozavr, rontozavr, tirannozavr, tarbozavr), alafxūr (iguanodon, traxodon) va paron (pteranodon) zindagī mekardand. Bisjoriji onho, maxsusan dinozavrhoi daranda xele kalonçussa budand (qadaşon to ba 4-6 m va daroziaşon to ba 25 m merasid). Dar oxiri davra kaltakaloshoi bahrī — mozozavrho (daroziaşon to 12 m) pajdo va bisjor gurūhhoi xossi hajvonhoi erai mezozoj (ammonitho, belemnitho, inotseramho, dinozavrho, pleziozavrho va ƣajra) nest şudand. Nabototi ibtidoi davrai taboşirro asosan rustanihoi luctuxm (sagovnikho, ginkgoho, sūzanbargho, bennettitho va ƣajra) taşkil medodand. Dar mijonai davra naxustin rustanihoi pūşidatuxm va dertar rustanihoi guldor pajdo şudand, ki dar oxiri davra dar olami nabotot mavqei asosī pajdo kardand. Çinshoi serşumori rustanihoi pūşidatuxm (magnolija, ƣor, cinor, bulut va ƣajra) to davrai mo omada rasidand.

Erai kajnozoj (65 mln sol peş — to zamoni hozira) — erai şirxūron, parandaho, mohihoi ustuxondor va narmbadanho meboşad. Dar nimai avvali paleogen ob­xokihoi davrai hozira ba vuçud omadand. Maxsusan mohihoi ustuxondor bisjor budand. Namudhoi sodata­rini şirxūron afzudand. Az zamoni eotsen sar kar­da haşarotxūron, xojandaho, primatho, darandaho, sum­dor­ho, xartumdorho, kitşaklho va ƣ. pajdo şudand. Olami nabototi davrai paleogen asosan az rustanihoi pūşidatuxm va luctuxm iborat bud. Dar zamoni eotsen dar Nimkurai şimolī dastbolho, zargūşşaklho, hajvon­hoi çuftsum va toqsum, incunin otrjadhoi hozirai paran­daho pajdo şudand. Dar bahrho kitşaklhoi qadimī va xukhoi obī zindagī mekardand. Dar oxiri zotsen gu­rūh­hoi darandahoi dar ibtidoi paleogen hukmron mavçud budand, bisjor hajvonhoi kūhondor nest şudand, şumorai namudhoi xojandagon xele afzud. Namojandai asosiji hajvonhoi toqsum tapirşaklho, karkadanşaklho, brontoterijaho, xalipkoterijaho, aspşaklhoi qadimī bu­dand. Hajvonoti çuftsumi gunogun inkişof joftand va hajvonhoi ƶovanda pajdo şudand. Dar sarhaddi eotsen va oligotsen gurūhhoi qadimiji şirxūron, incunin mikrorganizmhoi planktonī va xorpuşthoi bahrī nobud şudand. Dar zamoni oligotsen (qarib 34-23 mln sol peş) dar natiçai sardşaviji umumī va şiddatjobiji iq­limi mintaqaho çoji beşahoi garmseri daraxtoni du­palla va naxlzorhoro beşahoi daraxtoni sūzanbarg va pahnbarg ivaz namudand, alafzorhoi hamvoriho vus'at pajdo kardand. Aksari oilahoi hozirai parandaho va şirxūron, kaşalothoi dandondor va mujlabdor pajdo şudand. Buzurg tarin darandahoi oligotsen kreodontho budand.

Dar davrai neogen mintaqahoi bioçuƣrofijoiji ho­zira taşakkul joftand, olami hajvonoti rūi Zamin ba zamoni hozira nazdik şud. Dar natiçai muttahidşaviji materikhoi çudogona va jo qismhoi onho, incunin robitahoi ba'diji olami hajvonot bisjor hajvonhoi muhradori xuşkī nobud va ba'ze gurūhho xele pahn şudand. Dar zamoni miotsen ba Afriqo az Avruosijo gurbaşaklho, gurgho, karkadanho, xalikoterijaho, gurozho, kovokşoxon, zarrofaho va ba Avruosijo az Afriqo xartumdoron (mastonditho, dino­terija) va majmunho, incunin aspşaklho az Amrikoi Şi­molī vorid şudand. Dar natiçai mutobiqşaviji da­randahoi hozira kreodontho tamoman nobud gardidand. Dar oxiri miotsen (qarib 10-5,5 mln sol peş) bisjor çinshoi hozirai şirxūron pajdo şudand. Çamoahoi serşumori hajvonoti alafxūr va daranda dar şaroiti landşafthoi kuşodi seralaf zindagī mekardand. Hodisai mu­him dar miotsen pajdoişi gominoidho — nijo­goni odam va majmunhoi odamşakl bud. Dar pliotsen (qarib 5,3-1,8 mln sol peş) asosan hajvonoti şirxūri hozira ta­şakkul joftand. Ba Amrikoi Çanubī bisjor namojandagoni hajvonoti Amrikoi Şimolī vorid şuda, bisjor gurūhhoi xossi in çoro tang karda barovardand; dar Avstralija xojan­daho maskun şudand. Dar Avruosijo va Afriqo gipparionho, mastodontho, karka­danho, gurozho, gavaznho, kovokşoxon, gurg­ho, kaftorho, gurbaşaklho vase' pahn gar­di­dand. Hajvoni xossi hamonvaqtai daşthoi vasei Avruosijo asphoi sepança — gipparionho budand. Qarib 2,4 mln sol peş namojandagoni çinsi odam pajdo şudand (nigar Antropogenez).

Dar davrai corumin — antropogen (qarib 1,8 mln sol peş sar şudaast) taşakkuli soxtori bioçuƣrofijoiji hozirai olami nabototu hajvonot ba oxir rasid. Dar zamoni plejstotsen (qarib 1,8-0,01 mln sol peş) dar natiçai jaxbandiji buzurg olami nabotot va hajvonti Nimkurai şimolī saxt taƣjir joft. Dar arzhoi az xat­ti istivo dur nabototi tundra taşakkul jofta, dar mintaqahoi ba xatti istivo nazdik dar davrahoi sardu xuşk rustanihoi tundraju daştī pajdo şu­dand. Dar Amrikoi Şimolī mastodontho, mamontho, palanghoi şamşerdandon, mega­terijaho va gliptodontho vase' pahn şudand. Dar Avruosijoi Şimolī mamontho, karka­danhoi paşmdor, elasmoterijaho, gavaznhoi şoxkalon, bizoni ib­tidoī, govmeş, şe­ri maƣoraī, kaftori maƣoraī zindagī mekar­dand. Dar in davra odami hozira — Homo sapiens az çihati biologī va içtimoī taşakkul joft. Dar hududi zamonhoi plejsto­t­sen (tah­nişasthoi pirjaxofarida) va golotsen (beş az 10 hazor sol peş) bisjor şirxūrhoi ka­loni davrai jaxbandī murdand. Dar davrai golotsen ba olami organikiji Zamin omilhoi antropogenī ta'siri buzurg rasonidand. Ni­gar niz Davrai corumin.

Odam va Zamin

Nazdiktarin nijogoni odam dar Zamin taqr. 6 mln sol peş dar Amrikoi Şarqī pajdo şuda­and. Muvofiqi bozjofthoi navin odami qadimtarin, ba istiloh gominid taqr. 2 mln sol peş zista budaast. Sol­hoi 1973-74 bozjofthoi Xadara (Efiopija) va Tanzanija (1975) isbot kardand, ki nijogoni gominidho 3-3,5 mln sol peş az in pajdo şudaand. Odami surati hozira (Homo sapiens — odami sohibfikr) taqr. 40 hazor sol peş dar oxiri paleolit taşakkul joftaast. Mas'alai çoji pajdoişi odam hanūz aniq hal naşudaast. Jak gurūh olimon Afriqoro ma'voi odami naxustin medonand, gu­rūhi digar — Avruosijo va sevvumiho — atrofi bahri Mjonazaminro. Muvofiqi bozjoftho qadimtarin odam dar Osijoi Çanubu Şarqī 1,8-1,7 mln sol peş, Qafqoz 1,7 mln sol peş, Avrupo 800 hazor sol peş, Avstralija 62 hazor sol peş, Amriko 30 hazor sol peş pajdo şudaast. Mustamlikakuniji çazirahoi uqjonusho dar zamoni ta'­rixī sar şudaast: çazirahoi Karib — 6 hazor sol peş, Gvinejai Nav, Fiçi, Samoa — 3,4-4 hazor sol peş, Gavaj, Zelandijai Nav, Madagaskar −1,5 hazor sol peş.

Dar ravandi istehsoloti çam'ijatī odam ba muhiti tabiiji atrofaş ta'sir rasonidaast va dar on naqşi mehnati candin nasli odamone, ki dar şaroiti for­matsijahoi çam'ijatiju iqtisodiji muxtalif umr ba sar burdaand, boqī mondaast. Şaklhoi ta'siri odam ba ta­biat gunogunand. Naxustin digarguniji kalonmiqjosi antro­pogenī bo istifodai otaş baroi himoja az darandagon va şikori dastaçam'ī aloqamand ast. Az çonibi odam zijod isifoda burda şudani otaş boisi taşakkuli bisjor gunahoi ba nom pirogeniji rustaniho dar qit'ahoi gunogun gardid. Dar davomi plejstotsen va ibtidoi golotsen odam na kamtar az sadho namudi şirxūrhoi kalonçussai alafxūr (az çumla, mamontho, mastodontho — hajvonoti filmonand, stegodontho, elasmoterijaho, sivaterijaho)-ro nest kard. Dar natiçai in ba nom «inqilobi mezolitī» qismi zijodi sistemahoi ekologiji rūizaminī xele taƣjir joftand; omili asosiji in taƣjirot na xudi otaş, balki istifodai zijodi on («gardişi otaş») bud, ki onro odami qadimī muajjan mekard.

Davrai digari ta'siri miqjosan buzurgi odam ba ta­bi­at guzariş az çam'ovariji ƣizoi tabiī va şikor ba tarzi hajoti nimmuqimī va muqimī az hisobi parvarişi rustaniho va xonagī kardani hajvonot meboşad. Corvo­doron va kişovarzoni qadim nisbat ba on ki xudaşon iste'mol menamudand, ba har sari aholī beştar mahsulot istehsol mekardand; guzariş ba iqtisodijoti istehsolī ba amal omad, ki boisi muqimişavī va tez afzudani şumorai aholī gardid. Şumorai aholiji Zamin soli 1804 — 1 mlrd, 1960 — 3 mlrd, 2006 — 6,5 mlrd, ijuni soli 2017 — 7,55 mlrd nafarro taşkil dod. Afzoişi az hama zijodi aholiji Zamin ba mijona va nimai 2-jumi sadai XX rost meojad. Taxmin mekunand, ki dar davomi 20-30 soli ojanda şumorai aholiji Zamin tadriçan kam şuda, ba'd ba 9-11 mlrd merasad. Dar solhoi nazdik afzoişi aholī beştar dar Hinduston (1,9 %), Xitoj (1,1 %), Pokiston, Nigerija va kamşaviji aholī dar Rusija, Uk­raina, Çopon, Italija va digar mamlakatho ba amal meojad.

Istifodai sarvathoi tabiī

Şu­mo­rai aholī maçmūi talaboti çomearo dar sarvathoi barqarorşavanda (sarvathoi bio­logī, obī, atmosfera, xok, energijai Oftob) va barqarornaşavanda (sarvathoi mineralī)-i tabiat muajjan mekunad. Vus'ati namudhoi navi istehsolot, inkişofi naqlijot, bozso­ziji landşaftho (manzaraho) va ƣ. sarf gar­didani miqdori zijodi sarvathoi tabiī, şid­datjobiji fişori antropogenī ba bisjor sistemahoi tabiiro talab mekunad, ki bisjor vaqtho boisi azbajn raftani onho megardad.

Iste'moli sarvathoi biologī hanūz az davrahoi avvalini taşakkuli insonijat şak­li az hama muhimmi robitai mutaqo­bilai odam va tabiat şud. Odam dar davrahoi avvali tahavvuloti xud hamcun namojandai olami zinda jakço bo xūroki omexta mahsu­loti avvalija (nabotī) va duvvumdaraça (haj­vonotī)-i sistemahoi ekologiro istifoda meburd. Odamoni muqimiji Avstralija, Osijoi Çanubu Ƣarbī, Afriqo va Amrikoi Çanubī qarib to zamoni mo hamin tavr zindagī mekardand. 10 hazor sol peş nijogoni mo dar Afriqo, çanubi Avruosijo va Amriko ba parvarişi rustaniho va xonagī kardani hajvonot sar kardand.

Odam hangomi guzariş az iqtisodijoti so­dai azxudkunanda ba iqtisodijoti isteh­solkunanda ba sohai iste'moloti xud amalan tamomi zaxirahoi barqarorşavandaro doxil kard. Dar borai miqjosi navsozihoi ba'diji sistemahoi ekologiji tabiī az rūi holati hozirai manzarahoi bahri Mijonazamin, Osijoi Peş va Markazī, Afriqoi Şimolī, ki dar in çoho az ibtidoi hazorsolai 1-umi to m. rustaniho va bisjor namudhoi hajvonot nest va dar hama ço zaminho bodles şudaand, hukm kardan mumkin ast. Dar in ço buttazorhoi sanglox, nimbijobonho va hatto bijobonho (az çuml, dar bajni d-hoi Daçlavu Furot, vodihoi d-hoi Nil va Atrek) taşakkul joftaand.

Istifodai sarvathoi barqarorşavanda, vajron kar­dani sistemahoi ekologiji tabiī dar natiçai vus'atjobiji istehsoloti agrariji ekstensivī, az çumla zamindorī dar zaminhoi reşakanşuda va sūzondaşudai beşahoi tabiī, boisi xosijathoi globalī gardid. Hanūz dar ibtidoi sadai XX majdoni zaminhoi kiştşavanda 7 mln km² jo 5 darsadi xuşkiji baroi kişovarzī muvofiqro taşkil medod. Dar davomi 100 sol majdoni kişt to 15,1 mln km² zijod şud. Holati carogohho dar ibtidoi sadai XXI beştar falokatovar şud. Sistemahoi ekologiji tabiiji baroi carogoh muvofiq dar majdoni 34 mln km² purra navsozī şudand. Mas., dar hamvorihoi Amrikoi Şimolī zamone to 50 mln bizon zindagī mekard (ba'di ƣasbi avrupoiho dar oxiri sadai XIX sarşumori onho to 1 hazor sar kam şud, ja'ne komilan nobud şud), holo tanho dar IMA qarib 100 mln sar corvoi xonagī ba hisob girifta şudaast. Carogohhoi tabiie, ki az hajvonoti vahşī girifta şu­dand, bodles şuda, rustanihoi tabiī va mahsulnokiji xudro gum kardaand.

Qarib 20 darsadi zaminhoi kişovarziro zaminhoi obī taşkil medihand. Masohati zaminhoi obī zijod meşavad va muvofiqan sarfi obi şirin (ba zaxirai ob dar sadai XXI talabot xele zijod şud va dar ojanda on metavonad dar sodiroti ba'ze mamlakatho mavqei muhimro işƣol na­mojad) meafzojad. Dar Zamin baroi istifodai xoçagī kamtar az 1 % obi şirin dastras ast. Qismi zijodi darjoho va kūlho iflos şudaand. Iste'moli voqeiji ob dar Zamin dar jak sol beş az 9000 km³ (70 % dar kişovarzī, 22 % dar sanoat, 8 % baroi ehtijoçoti maişī)-ro taşkil medihad. Ta'minoti obi bargardanda ba hisobi mijona — hamagī 10 %. Mam­lakathoi gunogun az 1 to 100 darsadi zaxirahoi obhoi rūizaminiji xudro istifoda mebarand. Dar Arabistoni Saudī, Isroil, Kuvajt in nişondihanda az hisobi is­tifodai obhoi artezianī, şirinkuniji obi bahr va man­ba'hoi berunī jakcand marotiba zijodtar ast. Beş az 6300 km³ ob dar dahho hazor obanbor çam' meşavad. Bun­jodi darƣotho boisi tanzim va kam şudani obi bisjor darjoho, vajron şudani sistemahoi ekologiji darjobodho, kambudi obi şirin va iflosşaviji duvvumborai ob'ekt­hoi ob gardid. Dar rūi Zamin qarib jak mlrd odamon ba obi oşomidaniji bosifat dastrasī nadorand. Imrūz mas'alai ta'mini aholiji Zamin bo obi tozai oşomidanī ba jake az mas'alahoi globalī tabdil joftaast.

Dar oxiri sadai XX dar rūi Zamin beşaho beş az 38 mln km² jo 28,4 darsadi xuşkiro işƣol mekardand. Dar dahsolai oxiri sadai XX dar natiçai fa'olijati xoçagiji odam dar çahon 940 hazor km² (har sol qarib 0,3 %) beşaho nobud karda şudand. Qismi zijodi beşaho dar natiçai sūxtor nobud meşavand; solhoi oxir sūxtani beşaho xususijati xatarzoro giriftaast.

Ta'siri çahonişaviji (globalii) odam ba atmosfera peş az hama bo inkişofi energetika aloqamand ast. Hamzamon bo istifodai O₂-i atmosfera on bo oksidhoi nitrogen, sulfur va karbon (mas., hangomi iste'moli 12,9 kg O₂ qarib 10 m³ gazhoi dar bolo nomburda, incunin sulfid xoriç meşavand) iflos meşavad. Odam ba istifodai sarvathoi tabiī — sūzişvorī (naft, gaz, angiştsang, varaqsanghoi sūzanda), ma'danhoi filizzoti sijohu ranga va ƣ. nisbat ba sarvathoi barqarorşavanda xele dertar sar kard. Odam istixroç va istifodai sar­vathoi tabiiro jod girifta, ba marhalai inqilobi sano­atī doxil şud. Agar haçmi iste'moli sarvatho dar har 30 sol du marotiba afzojad, zaxirai ba'ze ma'danho taxmi­nan tanho baroi cand dahsola kifoja mekunad.

Oqibathoi ta'siri antropogenī ba sistemai ekologiji Zamin

Ta'siri fa'olijati xoçagiji odam ba tabi­ati zindai Zamin dar sadai XX miqjosi vase'ro faro girift va boisi nestşaviji bisjor namudhoi organizmho gardid. Ba har cahor namudi şirxūrho va har haşt namudi paran­daho xatari nestşavī tahdid mekunad. Dar davomi se sadsolai oxir ba dasti odam nest şudani beş az 400 namudi rustaniho daqiq ma'lum ast. In ravand, şojad, ba na kamtar az 10 hazor namudi hajvonoti muhrador daxl doşta boşad.

Dar oxiri sadai XX dar rūi Zamin 63 darsadi sathi xuşkī (ba istinoi pirjaxho, bijobonhoi qutbī, balandkūhho va nişebihoi rostfuromada) vajron şuda, qarib 40 darsadi on komilan taƣjir jof­taast. Dar Avrupo ba hissai sis­temahoi ekologiji antropogenī 85 darsadi xuşkī, dar Afriqo — 51 %, dar Osijo — 57 %, dar Avstralija — 40 %, dar Amrikoi Şimolī — 45 % rost meojad. Dar bisjor mamlakatho hissai sistemahoi ekologiji tabiiji boqimonda az 5-7 zijod nest. Dar aksarijati mamlakathoi Avrupoi Ƣarbī, Markazī va Çopon onho tamoman vuçud nadorand. Han­gomi bo sistemahoi ekologiji antropogenī ivaz şudani sistemahoi ekologiji tabiī, odatan, qobilijati in'ikos­kunandagiji sathi Zamin kam meşavad, ki in boisi tafsidan va garmşaviji umumiji iqlim megardad. Dar in mavrid gardişi namī vajron me­şavad, cunki nabototi tabiiji xuş­kī az hisobi buxor şudani obi rustaniho voridşaviji qismi asosiji namī ba atmosferaro ta'min mekunad. Hangomi xele kam şudani voridoti namī ba atmosfera bijobonişaviji iqlim ba amal meojad. Ƣajr az in, hangomi şaklivazkuniji sistemahoi ekologiji tabiī, odatan, bod­lesī va obşūjşavī şiddat mejobad. Olami nabotot va hajvonoti sistemahoi ekologiji antropogenī kam buda, dar onho hissai namudhoi qadimī buzurg ast.

Dar çahon har sol beş az 300 mlrd t moddaho istixroç va az çoje ba çoji digar intiqol doda meşavand (50 t ba har odam), ki qismi zijodi onho partovho (10 % partovhoi gazu ƣuborşakl, boqimonda — partovhoi saxt)-ro ba vuçud meovarand. Izi partovhoi sanoatiji Xitojro dar pirjaxhoi Grenlandija pajdo kardaand. Iflosşaviji atmosfera (man­ba'hoi asosī — energetika, sanoati filizkorī, naf­tu ki­mijo, naqlijot) ilova ba ta'siri gulxonagī, garmşaviji umumiji iqlim va afzoişi bemorihoi aholī boisi tunukşaviji qabati ozon megardad.

Uqjonusi Olam ba andozai buzurg iflos şudaast, cun­­ki vaj 75 darsadi borkaşonī dar rūi Zaminro ta'min meku­nad. Har sol ba on obhoi çorie, ki dar tarkibaşon naft va mahsuloti naftī, pestitsidho, radionukleidho, paj­vasthoi xlororganikī, filizzoti vaznin va ƣ. dorand, doxil meşavand. Dar natiçai iflosşaviji uqjonusi Olam nizomi ravşanī va kimijoiji qabathoi boloiji ob xalaldor megardad, ki ba mahsulnokiji biologiji on ta'sir mera­sonad.

Vus'at joftani robitahoi iqtisodī boisi iflosşaviji biologiji globalī va şiddatjobiji mubodilai namudho baj­ni mintaqahoi bioçuƣrofijoiji Zamin gardid. Dahho ha­zor namudi nabotot va hajvonot ba introduksijai ta­biī va stixijavī (nomutaşakkilona) kaşida şudand. Pajdoişi namudhoi begona dar Avstralija, Zelandijai Nav, mintaqahoi mu'ta­dili Avruosijo va Amrikoi Şi­molī allakaj boisi xele kam şudani xoçagiho va xa­tarhoi ekologī gardidaast. Iflosşaviji biologī maxsu­san dar havzhoi obaşon şi­rin va bahrhoi doxilī beş­tar zohir meşavad. Aholiji in ço baroi nest kar­dani biosferai aborigenī (qadimī) va kam kardani mahsulnokiji maxzanhoi ob (obanborho) qodirand. Oid ba kam kardani ta'siri antropogenī ba biosferai Zamin candin sozişnoma va konvensijaho ba tasvib rasidand: dar sohai mu'tadilgardoniji iqlim va iflosşaviji atmosfera — Konvensija oid ba hifzi qabati ozon (1985), Konvensija oid ba bahodihiji ta'sirrasonī ba sarhaddi boloiji mu­hiti atrof (1991), Konvensija oid ba taƣjirjobiji iqlim (1992) va Protokol dar borai mahdudkuniji partovi gaz­hoi gulxonagī («protokoli Ki­ot», 1997); dar sohai hifzi gunogunşaklihoi biologī — Konvensija oid ba savdoi bajnalmilaliji namudhoi rustanihoi xudrūj va hajvonoti vahşie, ki ba onho xatari nestşavī tahdid mekunad (1973), Konvensija oid ba hifzi namudhoi kū­ciji hajvonoti vahşī (1983), Kon­ven­sija oid ba gunogunşaklihoi bio­lo­gī (1992); dar sohai hifzi siste­ma­hoi ekologī — Konvensija oid ba bot­loqzorhoe, ki asosan ba sifati makoni zisti parandahoi obī ahammijati bajnalmilalī dorand (1971), Konvensija oid ba hifzi merosi umumiçahoniji farhangī va tabiī (1972), Konvensija oid ba muboriza bo bijobonşavī (1994); dar sohai hifzi muhiti bahrho — Konvensija oid ba tan­zimi kitsajdkunī (az soli 1948 amal mekunad), Konvensija oid ba hifzi mu­hiti bahriji bahri Baltika (1974), Kon­vensijai SMM oid ba huquqi bahrī (1982), Konvensija oid ba hifzi bahri Sijoh az iflosşavī (1992) va ƣ. JuNESKO baroi muhofizati sistemahoi ekologiji xele boarziş va nodir şabakai çahoniji parvarişgohho va ob'ekthoi Merosi umumiçahoniro taşkil mekunad.

Taşabbusi Toçikiston dar halli muşkiloti Zamin

Prezidenti Çumhuriji Toçikiston Emomalī Rahmon baroi halli in muşkiloti globaliji çahon az ibtidoi sadai XXI taşabbus nişon doda, baroi toza nigoh doştani ob va bo obi tozai oşomidanī ta'min namudani aholiji sajjorai Zamin az minbari Assamblejai generaliji SMM se bor peşnihodi bunjodivu çolib kard, ki onhoro aksari­jati kulli mamlakathoi çahon çonibdorī namudand: «So­li 2003 — Soli bajnalmilaliji obi toza», Dahsolai baj­nalmilaliji amalijoti «Ob baroi hajot, 2005—2015», Dahsolai bajnalmilaliji amal «Ob baroi ruşdi ustuvor, solhoi 2018—2028».

Adabijot

• Zamin // Dirham — Zamin. — D. : SIEMT, 2017. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 6). — ISBN 978-99947-33-69-9.