İçeriğe atla

Bangladeş Soykırımı

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Bangladeş Soykırımı
Bangladeş Kurtuluş Savaşı
Savaş başladıktan hemen sonra fotoğraflanan Rayerbazar ölüm alanı, Bengalli milliyetçi entelektüellerin cesetlerini gösteriyor (Fotoğrafı çeken: Raşid Talukdar, 1971)
BölgeDoğu Pakistan
Tarih26 Mart - 16 Aralık 1971
(8 ay, 2 hafta ve 6 gün)
HedefBengalliler
Saldırı türü
Soykırım, tehcir, etnik temizlik, toplu öldürme, soykırım tecavüzü
ÖlüTahmini 300.000[1] ile 3.000.000 arasında[2][3][4]
İşleyenlerPakistan Ordusu
SebepIrkçılık
Makale serilerinden
Yerli halklar
Osmanlı toplu katliamları
Sovyet
İkinci Dünya Savaşı
Soğuk Savaş
Sömürge sonrası Afrika
Modern

Bangladeş Soykırımı, 26 Mart 1971'de, Batı Pakistan'ın egemen olduğu Pakistan hükûmeti, Bengallilerin kendi kaderini tayin etme çağrılarını bastırmak için ülkenin Doğu Pakistan'ına (şimdiki Bangladeş) askeri bir baskıya başladığında - Işıldak Operasyonu -[5] başladı.[6] Dokuz ay süren Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasında, Pakistan Silahlı Kuvvetleri ve Cemaat-i İslamiden Pakistan yanlısı İslamcı milisler[7] 300.000 ile 3.000.000 arasındaki Bengalliyi öldürdü[2][3][8] ve sistematik bir soykırım tecavüzü[9][10] kapsamında 200.000 ile 400.000 arasında Bengalli kadına tecavüz etti.[8][11][12] Bangladeş Hükûmeti, soykırım sırasında 3.000.000 kişinin öldürüldüğünü ve bunun da Holokost'tan bu yana yaşanan en büyük soykırım olduğunu belirtiyor.[13][14][15]

Kadınlara yönelik eylemler, Bengalli kadınların gonimoter maal (Bengalcede "kamu malı" anlamına gelir) olduğunu ilan eden Pakistan'ın dini liderleri tarafından desteklendi.[16] Çatışmanın bir sonucu olarak, sekiz ile on milyon arasındaki insan[17] komşu Hindistan'a sığınmak için ülkeden kaçtı. 70 milyon sivilden 30 milyona yakınının ülke içinde yerinden edilmiş olduğu tahmin edilmektedir.[8][18] Savaş sırasında Bengalliler ve Urduca konuşan Bihariler arasında etnik şiddet de vardı.[19] Bihariler, Bengalli çeteler ve milislerden misillemelerle karşı karşıya kaldılar[20] ve 1000[21] ile 150.000[22][23] arasındaki Bihari öldürüldü.

Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasında yaşananların bir soykırım olduğu konusunda akademik bir görüş birliği vardır;[24] ancak öldürmelerin bir soykırım olduğunu inkâr eden bazı akademisyenler ve yazarlar da vardır.[25]

Arka plan

[değiştir | kaynağı değiştir]
21 Şubat 1953, Dil Hareketi Günü'nde yürüyen Dakka Üniversitesinin kız öğrencileri.

Hindistan'ın bölünmesinin ardından, yeni Pakistan devleti, Hindistan topraklarının 1600 kilometresi ile ayrılmış iki kanadıyla coğrafi bir anomaliye sahipti.[26] Kanatlar sadece coğrafi olarak değil, aynı zamanda kültürel olarak da ayrılmıştı. Batı'nın yetkilileri, Doğu'daki Bengalli Müslümanları "fazla Bengalli" ve İslamî uygulamalarını "aşağı ve saf olmayan" olarak gördüler ve bunun Bengallileri güvenilmez "dindaşlar" yaptığına inanıyorlardı. Bu kapsamda Batı Pakistan'daki politikacılar, Bengallileri kültürel olarak zorla asimile etmek için bir strateji başlattılar.[27]

Bengal halkı Pakistan'da demografik olarak çoğunluktu ve Doğu Pakistan tahmini 75 milyon kişiden oluşurken, ağırlıklı olarak Pencapça konuşulan Batı Pakistan ise 55 milyon kişiydi.[28] Doğu'daki çoğunluk Müslümandı, büyük azınlık Hindular, Budistler ve Hristiyanlardı. Batı, Doğu halkını ikinci sınıf vatandaş olarak görüyordu ve 1971'de Doğu Pakistan'da Pakistan güçlerinin başında görev yapan Emir Abdullah Han Niyazi; Bengallileri, Peştunlar ve Pencaplılar seviyesine eşit olmayanlar olarak nitelendirdi.

1948'de, Pakistan'ın kurulmasından birkaç ay sonra, Genel Vali Muhammed Ali Cinnah, o sırada Pakistan nüfusunun yalnızca yüzde dördü Urduca konuşuyor olsa da[29] Urducayı yeni kurulan devletin ulusal dili olarak ilan etti.[30] Doğu Bengal halkının vilayet dilinin ne olacağını seçebileceğini belirtti ve Urducanın Pakistan'ın ulusal dili olarak kullanılmasına karşı olanları komünistler, hainler ve devlet düşmanları olarak damgaladı.[31][32] Ardışık hükûmetlerin Bengalceyi ikinci ulusal dil olarak tanımayı reddetmesi, Bengalce hareketinde doruğa ulaştı ve Doğu'da iktidardaki Müslüman Birliğine alternatif olarak yeni kurulan Avami Birliğine verilen desteği güçlendirdi.[33] Doğu Pakistan'ın başkenti Dakka'da 1952'de düzenlenen bir protesto zorla dağıtıldı ve birkaç protestocunun ölümüyle sonuçlandı. Bengalli milliyetçiler, ölenleri davaları için şehit olarak gördüler ve şiddet, ayrılma çağrılarına yol açtı.[34] 1965 Hint-Pakistan Savaşı, ordunun Doğu'nun savunulması için fazladan birlik tahsis etmemesi nedeniyle daha fazla mağduriyete neden oldu.[35] Bu, 1965 ihtilafı sırasında Hindistan'ın saldırması durumunda milletlerini savunmasız gören[36][37] ve Pakistan Cumhurbaşkanı Eyüb Han'ın eğer bu durum Keşmir'i kazanmak anlamına geliyorsa Doğu'yu kaybetmeye istekli olduğunu gören Bengalliler için bir endişe meselesiydi.[38]

12 Kasım 1970'te patlak veren Bhola Kasırgası'na verilen yavaş tepki, geniş ölçüde, Aralık 1970 genel seçimlerinde katkıda bulunan bir faktör olarak görülüyor.[39] Şeyh Mucibur Rahman başkanlığındaki Doğu Pakistan merkezli Avami Birliği, Pakistan'ın kuruluşundan bu yana Doğu Pakistan'ı kapsayan ilk demokratik seçimde ulusal bir çoğunluk kazandı. Ancak Batı Pakistan müesses nizamı Bengallilerin bir hükûmet kurmalarını engelledi.[40] Cumhurbaşkanı Yahya Han, Zülfikar Ali Butto'nun teşvikiyle[41] Avami Birliğini yasakladı ve sıkıyönetim ilan etti.[42] Pakistan Ordusu Ramna Kali Mandir'i (tapınak) yıktı ve 85 Hindu'yu öldürdü.[43] 22 Şubat 1971'de General Yahya Han'ın "Onların üç milyonunu öldür, gerisi bizim elimizden yiyecektir." dediği bildiriliyor.[44][45][46]

Bazı Bengalliler birleşik bir Pakistan'ı desteklediler ve ayrılmaya karşı çıktılar.[47] Hint akademisyen Sarmila Bose'a göre, bu Pakistan yanlısı Bengalliler önemli bir azınlığı oluşturuyorlar ve İslami partileri içeriyorlardı. Ayrıca, vilayet özerkliği elde etmeyi umut eden birçok Avami Birliği seçmeni ayrılmayı arzu etmemiş olabilir.[48] Ek olarak, bazı Bengalli subaylar ve askerler Pakistan Ordusuna sadık kaldılar ve diğer Batı Pakistanlı askerlerle birlikte Hindistan tarafından savaş esiri olarak alındılar.[49] Böylece, Sarmila Bose'a göre, bağımsızlık yanlısı savaşçıları öldüren ve onlara zulmeden birçok rejim yanlısı Bengalli de vardı.[49] Sydney Schanberg, Haziran 1971'de Pakistan Ordusu tarafından silahlı sivil birliklerin kurulduğunu bildirdi. Çoğu Bihari ve Urduca konuşanlar iken, sadece bir azınlığı Bengalce konuşanlar idi. Yerel bilgiye sahip birlikler, Pakistan Ordusunun soykırım uygulanmasında önemli rol oynadı.[50] Amerikalı yazar Gary J. Bass, Pakistan'ın dağılmasının kaçınılmaz olmadığına inanıyor ve 25 Mart 1971'i, askeri operasyonların başlamasıyla Bengalliler için birleşik bir Pakistan fikrinin sona erdiği nokta olarak tanımlıyor.[51] John H. Gill'e göre, savaş sırasında Pakistan yanlısı Bengalliler ile bağımsızlık yanlısı Bengalliler arasında yaygın bir kutuplaşma olduğundan, bu iç savaşlar günümüz Bangladeş'inin iç siyasetinde hâlâ devam ediyor.[52]

Işıldak Operasyonu

[değiştir | kaynağı değiştir]

Işıldak Operasyonu, Pakistan Ordusu tarafından Doğu Pakistan'daki ayrılıkçı Bengal milliyetçi hareketinin unsurlarını engellemek için Mart 1971'de gerçekleştirilen planlı bir askeri operasyondu.[53] Pakistan devleti, Mart ayı başlarında Bengallilerin Bihari karşıtı şiddeti sebebiyle Işıldak Operasyonu'nu başlatmayı meşru buldu.[54] Batı Pakistan'daki hükûmet tarafından emredilen bu operasyon, Kasım 1970'te başlatılan Blitz Operasyonu'nun devamı olarak görülüyordu. 1 Mart 1971'de Doğu Pakistan valisi Amiral Seyyid Muhammed Ahsen, Doğu Pakistan'daki askerî harekâta katılmamasının ardından değiştirildi.[55][56] Halefi Sahabzade Yakub Han, Doğu Pakistan'daki bir isyanı ve askerî harekâtla ilgili anlaşmazlığı bastırmak için asker kullanmayı reddettikten sonra istifa etti.[57][58]

Hint akademisyen Sarmila Bose'a göre,[59][60] Ulusal Meclisin 1 Mart'ta ertelenmesi, 1-25 Mart döneminde Bengalli protestocular tarafından yayılan ve Pakistan hükûmetinin vilayetin çoğu üzerindeki kontrolünü kaybettiği yaygın kanunsuzluğa yol açtı. Bose, bu 25 günlük kanunsuzluk dönemi boyunca, Bengallilerin Bengalli olmayanlara yönelik saldırılarının yanı sıra - Bose ve Anthony Mascarenhas'a göre - Işıldak Operasyonu'nun 25 Mart'taki başlangıçına kadar büyük bir kısıtlama gösteren Pakistan askerî personeline yönelik saldırıların yaygın olduğunu iddia ediyor.[61] Bose, kitabında Pakistan Ordusunun yaptığı vahşeti de anlattı.[62] Anthony Mascarenhas'a göre, Pakistan Ordusunun eylemleri, Bengallilerin uyguladığı şiddete kıyasla "tamamen daha kötü ve daha büyük ölçekte" idi.[63]

25 Mart 1971 gecesi Pakistan Ordusu Işıldak Operasyonu'nu başlattı. Time dergisi, Işıldak Operasyonu'ndaki rolü nedeniyle General Tikka Han'ı "Bengal Kasabı" olarak adlandırdı.[64] Operasyonun hedefleri arasında Dakka Üniversitesi gayrimüslim öğrencilerin yurdu olan Jagannath Hall, Rajarbagh Polis Hatları ve Doğu Pakistan Tüfeklerinin karargahı olan Pilkhana yer aldı. Dakka Üniversitesi yurtlarında yaklaşık 34 öğrenci öldürüldü. Hindu nüfusun çoğunlukta olduğu eski Dakka mahallelerine de saldırı düzenlendi. Amerikalı bir gazeteci olan Robert Payne, o gece 7000 kişinin öldürüldüğünü ve 3000 kişinin tutuklandığını tahmin ediyor.[65] Pakistan Ordusunun düzenlediği operasyonda Dakka Üniversitesinin öğretmenleri öldürüldü.[66] Şeyh Muciburrahman, 25 Mart'ta Pakistan Ordusu tarafından tutuklandı.[67] Ramna Kali Mandir, Mart 1971'de Pakistan Ordusu tarafından yıkıldı.[68]

Orijinal plan, 26 Mart 1971'de büyük şehirlerin kontrolünü ele geçirmeyi ve ardından bir ay içinde tüm siyasi veya askeri muhalefeti[69] ortadan kaldırmayı öngörüyordu. Uzun süreli Bengal direnişi Pakistanlı planlamacılar tarafından beklenmiyordu.[70] Işıldak Operasyonu'nun ana aşaması, Mayıs ortasında Bengal'in elindeki son büyük şehrin düşmesiyle sona erdi. Kırsal alan hâlâ neredeyse eşit bir şekilde çekişme halindeydi.[71]

Bangladeş Soykırımı'nın ilk raporu Batı Pakistanlı gazeteci Anthony Mascarenhas tarafından 13 Haziran 1971'de Londra'da Sunday Times'da "Soykırım" başlığıyla yayınlandı. Şöyle yazdı:

"Köyden köye ve kapı kapı dolaşan Hinduları gördüm, üstünkörü bir 'muayene' sünnetsiz olduklarını gösterdikten sonra kurşuna dizildiler. Comilla'daki Circuit House'un (sivil yönetim merkezi) yerleşkesinde dövülerek öldürülen adamların çığlıklarını duydum. Kamyonlar dolusu başka insan hedefi gördüm ve onlara yardım etmek için insanlığa sahip olanlar, karanlık ve sokağa çıkma yasağı örtüsü altında 'bertaraf için' çekildiler."[72]

Bu makale, dünya kamuoyunun Pakistan aleyhine dönmesine yardımcı oldu ve Hindistan Hükûmetini müdahale etmeye kararlı bir şekilde teşvik etti.[63] 2 Ağustos 1971'de Time dergisi muhabiri, Pakistan ordusunun Doğu Pakistan'daki yıkımının ayrıntılı açıklamasını içeren bir yazı gönderdi. Şehirlerin tüm bölümlerinin topçu atışları ve hava bombardımanlarından zarar gördüğünü yazdı. Yazıda şunları yazdı:

"Askerlerin Eski Şehir'in bazı bölümlerini alev makineleriyle ateşe verdiği ve ardından ateş çemberinden kaçmaya çalışırken binlerce kişiyi makineli tüfekle vurduğu Dakka'da, yaklaşık 25 blok buldozerle boşaltıldı ve açık alanlar tıklım tıklım varoşların ortasında uyumsuz bir şekilde ayarlandı."

Üst düzey bir Amerikalı yetkilinin "Polonya'daki Nazilerin günlerinden bu yana en inanılmaz, hesaplanmış şey" dediği aktarıldı.[73][74]

Amerikalı diplomat Archer K. Blood, Blood Telgrafı'nda Richard Nixon yönetiminin durumu görmezden gelmesini ele alan bir yazı kaleme aldı: "Pakistan ordusunun desteğiyle, Bengalli olmayan Müslümanlar sistematik bir şekilde yoksul insanların mahallelerine saldırıyorlar, Bengallileri ve Hinduları öldürüyorlar."[75][76]

Tahmini ölüm

[değiştir | kaynağı değiştir]
Kurtuluş Savaşı Müzesi'nde 1971 Soykırımı'ndan İnsan Kalıntıları ve Savaş Malzemeleri

En uç iddia olarak, Bangladeşli yetkililer 3 milyon kadar insanın öldürüldüğünü iddia ediyorlar. En düşük tahmin, rakamın 26.000 sivil kayıp olduğunu iddia eden resmi Pakistan Hükûmeti soruşturması olan tartışmalı Hamoodur Rahman Komisyonundan geliyor.[77][78] 3 milyon rakamı Bangladeş kültürüne ve edebiyatına yerleşmiş durumda.[79] Bangladeş'in ilk dışişleri bakanı Seyyid A. Karim, rakamın kaynağının Sovyetler Birliği Komünist Partisinin haber kolu Pravda olduğunu iddia ediyor.[79] Bağımsız araştırmacılar, ölü sayısının 300.000 ile 500.000 kişi civarında olduğunu tahmin ederken diğerleri zayiat rakamının 3 milyon olduğunu tahmin ediyorlar.[8][63][80][81] CIA ve ABD Dışişleri Bakanlığı, soykırımda 200.000 kişinin öldürüldüğünü tahmin ediyor.[82][83]

Bangladeş Soykırımı'nda öldürülenlerin kemik yığını

Sarmila Bose'un tartışmalı kitabı Ölü Hesaplaşma: 1971 Bangladeş Savaşı Anıları'na göre sayı, 50.000 ile 100.000 arasında bir yerdedir.[84][85] Ancak kitabı gazeteciler, yazar ve görsel sanatçı Naeem Mohaiemen, Durham Üniversitesinde antropolog olan Nayanika Mookherjee ve diğerleri tarafından sert eleştirilere maruz kaldı.[84][86][87][88]

1976'da Bangladeş, Uluslararası İshalli Hastalıklar Araştırma Merkezi, Noakhali, Matlab'da kapsamlı bir nüfus araştırmasına girişti ve burada toplam 868 savaş zamanı aşırı ölüm kaydedildi. Bu, tüm Bangladeş'te tahmini toplam ölüm sayısının yaklaşık 500.000'e çıkmasına neden oldu.[79] Bu çalışmaya dayanarak, 2008 yılında British Medical Journal, Ziad Obermeyer, Christopher JL Murray ve Emmanuela Gakidou tarafından yürütülen ve çatışma sonucunda 125.000 - 505.000 sivilin öldüğünü tahmin eden bir çalışma yürütmüştür.[79] Yazarlar, bunun Uppsala Üniversitesi ve Barış Araştırmaları Enstitüsü, Oslo tarafından yapılan önceki 58.000 tahmininden çok daha yüksek olduğunu belirtiyorlar.[89] Bu rakam, Bangladeşli yazar Ahmed Şerif'in 1996'da "siyasi avantajlar elde etmek için gerçeği gizlediklerini" ekleyen açıklamalarıyla destekleniyor.[90] Amerikalı siyaset bilimci Richard Sisson ve Leo E. Rose, tüm taraflarca öldürülen 300.000 kişi gibi düşük seviye bir tahminde bulunur ve bir soykırımın meydana geldiğini reddederken, Amerikalı siyaset bilimci RJ Rummel Bangladeş'te yaklaşık 1.5 milyon kişinin öldüğünü tahmin ediyor.[91] Hint gazeteci Nirmal Sen, öldürülen toplam sayının yaklaşık 250.000 olduğunu ve bunların arasında yaklaşık 100.000'inin Bengalli ve geri kalanının Bihari olduğunu iddia ediyor.[90]

Christian Gerlach'ın 2018 tarihli bir makalesi, Doğu Pakistan'daki savaştan kaynaklanan toplam ölümlerin yarım milyonu biraz aştığını ve 1 milyonu geçemeyeceği sonucuna vardı,[92] ölümlerin çoğunluğunun "açlık, yokluk ve yorgunluktan" ölen kırsal kesim sakinleri olduğunu ve çatışmayı takip eden yılda birçok ölüm meydana geldiğini de sözlerine ekledi.[92] Gazete, Avami Birliğinin 200.000 üyesinden 17.000'inin öldürüldüğünü ve Birlik liderlerinin 167'den 15'e 20'lik bir ölüm oranı yaşadığını belirtiyor.[92] Makale ayrıca, Bengal entelijansiyasını yok etmek için koordineli bir girişim olduğunu istatistiksel kanıtlara dayanarak reddediyor: "Bangladeş propaganda bakanlığı tarafından yayınlanan veriler kabul edilirse tüm üniversite profesörlerinin yüzde 4,2'si, tüm kolej öğretmenlerinin yüzde 1,4'ü, tüm ortaokul ve ilkokul öğretmenlerinin yüzde 0,6'sı ve tüm öğretim personelinin yüzde 0,6'sı öldürüldü. Yukarıda belirtilen Eğitim Bakanlığı verilerine göre, tüm öğretim personelinin yüzde 1,2'si öldürüldü. Bu, bir imha kampanyasının pek bir kanıtı değil."[92]

Öldürülenlerin çoğu, Razakarlar, Eş-Şems ve El-Bedir güçleri de dahil olmak üzere Batı Pakistan Ordusu tarafından oluşturulan radikal dini paramiliter milislerin kurbanlarıydı.[93][94] Bangladeş'te çok sayıda toplu mezar vardır[95][96] ve daha fazlası sürekli olarak keşfedilmektedir (örneğin, Ağustos 1999'da keşfedilen, şehrin Mirpur bölgesinde bulunan Dakka'daki bir caminin yakınındaki eski bir kuyudaki gibi).[97] Dakka'daki Amerikan Konsolosluğundan Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanlığına gönderilen telgraflarda belgelenen Bengalis'teki savaşın ilk gecesi, Dakka Üniversitesi öğrencilerinin ve diğer sivillerin ayrım gözetmeksizin öldürülmesine tanık oldu.[98]

16 Aralık 2002'de, George Washington Üniversitesi Ulusal Güvenlik Arşivi, çoğunlukla ABD büyükelçiliği yetkilileri ile Dakka ve Hindistan'daki USIS merkezleri ve Washington DC'deki yetkililer arasındaki iletişimlerden oluşan, gizliliği kaldırılmış bir belgeler koleksiyonu yayınladı.[98] Bu belgelerde Bangladeş'teki diplomatik kurumlarda çalışan Amerikalı yetkililer, o sırada bilgi sahibi oldukları olayları tanımlamak için seçici soykırım[99][100] ve soykırım (bkz. Blood telgrafı) terimlerini kullandılar. Nixon yönetimine bildirilen olayların tam kronolojisi, Dışişleri Bakanlığının web sitesinde bulunabilir.[101]

İslamcı milisler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Cemaat-i İslami partisi[102] ve diğer bazı Pakistan yanlısı İslamcılar, Bangladeş'in bağımsızlık mücadelesine karşı çıktılar ve İslami dayanışma dışında Pakistan devleti ve silahlı kuvvetleriyle işbirliği yaptılar.[103][104] Siyaset bilimci Peter Tomsen'e göre Pakistan gizli servisi, siyasi parti Cemaat-i İslami ile birlikte milliyetçi harekete karşı operasyonları yürütmek için El-Bedir ("ay") ve Eş-Şems ("güneş") gibi milisler kurdu.[105][106] Bu milisler, diğer suçların yanı sıra savaşmayan kişileri hedef aldı ve tecavüz ettiler.[19] Razakarlar olarak bilinen yerel işbirlikçiler de vahşete katıldılar. Terim o zamandan beri batıdaki "Yahuda" terimine benzer aşağılayıcı bir terim haline geldi.[107]

Seçimi kaybeden Müslüman Birliği, Nizam-ı İslam, Cemaat-i İslami ve Cemaat Ulema Pakistan üyeleri, orduyla işbirliği yaptı ve onlar için istihbarat örgütü olarak hareket etti.[108] Cemaat-i İslami üyeleri ve bazı liderleri, tecavüz ve hedefli cinayetlerde Pakistan güçleriyle işbirliği yaptılar.[109] Bedir ve Şems'in gaddarlıkları dünya çapında haber ajanslarının dikkatini çekti; katliamlar ve tecavüzler geniş çapta rapor edildi.[106]

Aydınların öldürülmesi

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: 1971 Bengalli aydınların öldürülmesi

Savaş sırasında Pakistan Ordusu ve başta Cemaat-i İslami olmak üzere yerel işbirlikçileri, önde gelen Bengalli aydınları sistematik bir şekilde infaz etti. Dakka Üniversitesinden bir dizi profesör, savaşın ilk birkaç gününde öldürüldü.[110][111] Ancak, entelektüellerin hedefli öldürülmesinin en uç vakaları savaşın son birkaç gününde gerçekleşti. Profesörler, gazeteciler, doktorlar, sanatçılar, mühendisler ve yazarlar, Pakistan Ordusu ve Dakka'daki Razakar milisleri tarafından, gözleri bağlı bir biçimde Mirpur, Mohammadpur, Nakhalpara, Rajarbagh ve şehrin farklı bölgelerindeki diğer yerlerdeki işkence hücrelerine götürüldüler. Özellikle Rayerbazar ve Mirpur'da toplu olarak idam edildiler.[112][113][114][115] İddiaya göre Pakistan Ordusu ve onun paramiliter kolu el-Bedir ve Şems güçleri doktorlar, öğretmenler, şairler ve bilim adamlarından oluşan bir liste oluşturdu.[116][117]

Savaşın dokuz aylık süresi boyunca Pakistan Ordusu, yerel işbirlikçilerin yardımıyla, sistematik olarak tahmini 991 öğretmen, 13 gazeteci, 49 doktor, 42 avukat ve 16 yazar, sanatçı ve mühendisi idam etti.[114] 16 Aralık'ta savaşın resmi olarak sona ermesinden sonra bile, silahlı Pakistan askerleri veya işbirlikçileri tarafından cinayetlerin işlendiğine dair haberler vardı. Böyle bir olayda, önemli film yapımcısı Jahir Raihan 30 Ocak 1972'de Mirpur'da iddiaya göre silahlı Behariler tarafından öldürüldü. Öldürülen insanların anısına 14 Aralık, Bangladeş'te Şehid Buddhijibi Dibosh ("Şehit Aydınlar Günü") olarak anılıyor.[94][114][118]

25 Mart ile 16 Aralık 1971 tarihleri arasında ülkenin farklı yerlerinde öldürülen önemli aydınlar arasında Dakka Üniversitesi profesörleri Dr. Govinda Chandra Dev (felsefe), Dr. Munier Chowdhury (Bengalce edebiyatı), Dr. Mufazzal Haider Chaudhury (Bengalce edebiyatı), Dr. Anwar Pasha (Bengalce Edebiyatı), Dr. M Abul Khair (tarih), Dr. Jyotirmoy Guhathakurta (İngiliz edebiyatı), Humayun Kabir (İngiliz edebiyatı), Rashidul Hasan (İngiliz edebiyatı), Ghyasuddin Ahmed, Sirajul Haque Khan, Faizul Mahi, Dr Santosh Chandra Bhattacharyya[119] ve Saidul Hassan (fizik); Rajshahi Üniversitesi profesörleri Dr. Hobibur Rahman (matematik), Prof Sukhranjan Somaddar (Sanskritçe), Prof Mir Abdul Quaiyum (psikoloji) ve Dr. Mohammed Fazle Rabbee (kardiyolog), Dr. AFM Alim Chowdhury (göz doktoru), Shahidullah Kaiser (gazeteci), Nizamuddin Ahmed (gazeteci),[120] Selina Parvin (gazeteci), Altaf Mahmud (söz yazarı ve müzisyen), Dhirendranath Datta (politikacı), Jahir Raihan (romancı, gazeteci, film yönetmeni) ve Ranadaprasad Saha (hayırsever) vardır.[121][122]

Şiddet

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kadınlara karşı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasında tecavüz

Dokuz ay süren çatışma sırasında toplu tecavüzler için genel kabul gören rakam 200.000 ile 400.000 arasındadır.[8][123][124] Savaş sırasında, Batı Pakistan kaynaklı sözde bir fetva, Bengalli özgürlük savaşçılarının "Hindu" olduğunu ve kadınlarının "savaş ganimeti" olarak alınabileceğini ilan etti.[125][126] Pakistan'ın imamları ve Müslüman dini liderleri, Bengalli kadınların 'gonimoter maal' (savaş ganimeti) olduğunu açıkça ilan ettiler ve bu nedenle Pakistan Ordusu tarafından Bengalli kadınlara tecavüz edilmesini açıkça desteklediler.[16] Savaş sırasında çok sayıda kadın işkence gördü, tecavüze uğradı ve öldürüldü.[127] Hindu kadınlar tecavüz edildikten sonra öldürülürdü ve Bengalli Müslüman kadınlar "saf" Müslümanlar doğurmak için sağ bırakılırdı.[128] Pakistan askerleri tarafından toplu tecavüze uğrayan 17 yaşındaki Hindu gelin de belgelendi.

Gelin çifti için yapılmış olan odaya iki kişi girdi. Diğerleri aileyle birlikte geride kaldı, biri silahını üzerlerine tuttu. Yüksek sesli bir emir ve damadın itiraz eden sesini duydular. Sonra gelin çığlık atana kadar sessizlik oldu... Birkaç dakika sonra askerlerden biri dışarı çıktı, üniforması darmadağındı. Arkadaşlarına gülümsedi. Ekstra odadaki yerini başka bir asker aldı. Ve böylece, altısı da köyün güzeline tecavüz edene kadar devam etti. Sonra altısı da aceleyle ayrıldı. Baba, kızını ipin üzerinde baygın ve kanlar içinde yatarken buldu. Kocası yere çömelmiş, kusmuğunun üzerine diz çökmüştü.[129]

Bangladeşli kaynaklar, tecavüze uğrayan ve binlerce savaş bebeği doğuran 200.000 kadın sayısını aktarıyor. Pakistan Ordusu askerleri ve Razakarlar da Bengalli kadınları Pakistan Ordusu kamplarında seks kölesi olarak tuttu ve birçoğu hamile kaldı.[8][130] Failler arasında savaşçı olmayanları hedef alan ve tecavüzlerin yanı sıra diğer suçları işleyen Mukti Bahini ve Hint Ordusu da vardı.[19] Susan Brownmiller, diğer kaynakların yanı sıra, 200.000 ile 400.000 kadının tecavüze uğradığının tahmin edildiğini belirtmektedir.[131] Pakistanlı kaynaklar, tecavüz olaylarının meydana geldiğini inkâr etmeseler de sayının çok daha düşük olduğunu iddia ediyorlar.[132] Brownmiller'dan alıntı:[133]

Malcolm W. Browne,[134] New York Times'ın 'Umudu Umutsuzluğa Dönüştüren Doğu Pakistan Dehşetleri' başlıklı bir raporda şunları yazdı:

Yaygın olarak inanılan ve pek çok farklı kaynaktan geldiği anlaşılan bir hikayeye göre, Mart ve Nisan aylarında ordu tarafından alınıp askeri genelevlerde tutulan 563 kadın, kürtajın mümkün olduğu noktadan sonra hamile oldukları için serbest bırakılmıyor.

Askerlerin ahlaksız tavırları, genel olarak üstleri tarafından desteklense de Pakistan Ordusunun bölgesel yüksek komutasını alarma geçirdi. 15 Nisan 1971'de, tümen komutanlarına verdiği gizli bir memorandumda Niazi, şunları söyledi:

Anthony Mascarenhas, Bengallilerin Biharilere karşı uyguladığı şiddet hakkında yazdığı 'Haziran 1971'de Soykırım' başlıklı bir gazete makalesi yayınladı.[136]

Önce Bengalli olmayanların, Bengalli nefretinin vahşi bir patlamasıyla katledilmesiydi. Şimdi ise Batı Pakistan ordusu tarafından kasıtlı olarak gerçekleştirilen bir katliam... Doğu Bengal'de katliam yapanlar sadece Batı Pakistan askerleri değil elbette. 25 Mart gecesi... Doğu Pakistan'da konuşlu Bengalli birlikler ve paramiliter birlikler isyan etti ve Bengalli olmayanlara acımasız bir vahşetle saldırdı. Çoğu 1947'deki bölünme ayaklanmaları sırasında Pakistan'ı seçen Biharlı mülteciler olan binlerce talihsiz Müslüman aile acımasızca yok edildi. Kadınlar tecavüze uğradı ya da özel yapım bıçaklarla memeleri parçalandı. Çocuklar da bu dehşetten kaçamadı; şanslı olanlar ebeveynleriyle birlikte öldürüldü...

Pakistanlı Tümgeneral Hadim Hüseyin Raja kitabında Niyazi'nin Bengalli subayların yanında "Ana iss haramzadi qom ki nazal badal doonga (Bengallilerin ırkını değiştireceğim)" dediğini yazmıştı. Komisyona yapılan bir tanık ifadesinde "Askerler, Komutan'ın (Korgeneral Niyazi) kendisi bir tecavüzcüyken, nasıl durdurulabileceklerini söylerlerdi".[137]

Tecavüze uğrayan kadınların doğrudan deneyimlerini içeren bir başka çalışma ise Nilima İbrahim'in Ami Birangona Bolchhi ("Ben, kahraman, konuşuyor"). Eser, adına savaştan sonra Şeyh Mucibur Rahman'ın savaş sırasında tecavüze uğrayan ve işkence gören kadınlara verdiği Birangona (Kahraman) kelimesinden gelmektedir. Bu, kadınların toplumda karşılaşabilecekleri herhangi bir sosyal damgayı hafifletmek için bilinçli bir çabaydı.[kaynak belirtilmeli]

Pakistan Ordusu tarafından kurulan "tecavüz kampları"na dair görgü tanıklarının raporları var.[44] ABD merkezli Women's Media Center'ın Kuşatma Altındaki Kadınlar Projesi, 8 yaşındaki kızların ve 75 yaşındaki kadınların Pakistan askeri kışlalarında gözaltına alındıklarını ve burada bazen toplu katliamla sonuçlanan toplu tecavüz mağdurları olduklarını bildirdi. Rapor, hayatta kalanlarla yapılan röportajlara dayanıyordu.[138] Avustralyalı Doktor Geoffrey Davis, Birleşmiş Milletler ve Uluslararası Aile Planlaması Federasyonu tarafından tecavüz mağdurlarına geç dönem kürtaj yapmak üzere Bangladeş'e getirildi. Kendisi 200.000 ile 400.000 tecavüz kurbanının azımsanacak sayılar olduğu görüşündeydi. Pakistan ordusunun eylemleriyle ilgili olarak:

"Piyadeleri geride tutup topçuları öne sürerek hastaneleri ve okulları bombalıyorlardı. Bu da kasabada tam bir kaosa neden oluyordu. Sonra piyadeler içeri giriyor ve kadınları ayırmaya başlıyordu. Küçük çocuklar dışında, cinsel olgunluğa erişmiş olan herkes ayrılırdı... Ve sonra kadınlar koruma altında bir yerleşkeye konur ve askerlerin kullanımına sunulurdu... Anlattıkları hikayelerden bazıları dehşet vericiydi. Tekrar tekrar tecavüze uğramak. Birçoğu bu [tecavüz] kamplarında öldü. Her şey hakkında bir inançsızlık havası vardı. Kimse bunun gerçekten yaşandığına inanamıyordu! Ancak kanıtlar bunun gerçekleştiğini açıkça gösteriyordu."[139][daha iyi kaynak gerekli]

Ekim 2005'te Sarmila Bose, savaştaki ölümlerin ve tecavüz iddialarının siyasi amaçlarla büyük ölçüde abartıldığını öne süren bir makale yayınladı.[53][140] Birçok çevreden övgüler alsa da[141] bir dizi araştırmacı Bose'un çalışmasında hatalı istatistiksel analiz metodolojisi, başvurulan kaynakların yanlış beyan edilmesi ve Pakistan Ordusu ifadelerine orantısız ağırlık da dahil olmak üzere yanlışlıklar gösterdi.[142]

Tarihçi Christian Gerlach, "istatistiki verilerin sistematik bir şekilde toplanmasının, muhtemelen geçici verilerin üç milyon kişinin öldüğü ve en az 200.000 kadının tecavüze uğradığı iddiasını kanıtlamaması nedeniyle iptal edildiğini" belirtmektedir. [143]

Hindulara karşı

[değiştir | kaynağı değiştir]

Time dergisinde 2 Ağustos 1971 tarihli bir makale, "Mültecilerin dörtte üçünü ve ölülerin çoğunluğunu oluşturan Hindular, Müslüman askeri nefretinin yükünü taşıdı." ifadesi geçti.[144] Pakistan ordusunun Dakka'daki doğu komutanlığı karargah yetkilileri, hükûmetin Doğu Bengal'deki politikasını netleştirdi. Hinduların ortadan kaldırılması veya sürgün edilmesinden sonra, malları orta sınıf Müslümanlar arasında paylaşılacaktı.[145] Albay Naim'e göre Hindular "Müslüman kitlelerin altını oydular." Bengal kültürünün büyük ölçüde Hindu kültürü olduğunu söyledi ve "Toprağı insanlara geri vermek için onları ayırmamız gerekiyor." dedi.[146] Nisan 1971'de Comilla'da Binbaşı Rathore Anthony Mascarenhas'a Hindular hakkında şunları söyledi: "Şimdi, savaş örtüsü altında onları bitirmek için mükemmel bir fırsatımız var. [...] Tabii ki [...], biz sadece Hindu erkekleri öldürüyoruz. Biz askeriz, isyancılar gibi korkak değiliz."[147]

Hinduların Avami Birliğini bozduğu iddia edildi. Pakistan askerleri defalarca ABD Konsolosu Archer Blood'a "Hinduları öldürmeye" geldiklerini söyleyerek övündüler. Bir tanık, bir subayın askerlere bağırdığını duydu: "Müslümanları neden öldürdünüz. Size sadece Hinduları öldürmenizi emrettik."[146] ABD hükûmet yazışmaları, Bangladeş'teki azınlıkların, özellikle Hinduların, Pakistan Ordusunun özel hedefleri olduğunu kaydetti.[76][110] ABD konsoloslukları, baskının ilk 24 saatinden başlayarak şehirlerde Hindu erkeklerinin sistemli bir şekilde katledildiğini bildirdi. Ordu birlikleri, Hinduların nerede yaşadığını sormak için köylere girdi; Hindu erkeklerini öldürmek "genel kalıp"tı. Hindular sünnetli olmadıkları için teşhis edildi. Bazen ordu Hindu kadınları da katletti. Hiçbir Hindu'nun öldürülmediği alan neredeyse yoktu.[148] Hindu erkeklerin yaygın olarak öldürülmesi ve kadınlara tecavüz edilmesi gerçekleşti. Hinduların çok sayıda katledildiği belgelenmiş olaylar arasında Jathibhanga katliamı,[149][150] Chuknagar katliamı ve Shankharipara katliamı sayılabilir.[151]

Senatör Edward Kennedy, 1 Kasım 1971 tarihli Amerika Birleşik Devletleri Senatosu Dış İlişkiler Komitesi ifadesinin bir parçası olan bir raporda şunları yazdı: "En sert darbe, toprakları ve dükkânları soyulan, sistematik olarak katledilen ve bazı yerlerde "H" ile işaretlenmiş sarı lekelerle boyanmış Hindu topluluğunun üyeleri oldu. Bütün bunlar, İslamabad'dan sıkıyönetim altında resmi olarak onaylandı, emredildi ve uygulandı". Hindistan'a kaçan Bengalli mültecilerin %60'ından fazlası Hindu'ydu.[152][153] Hindulara yönelik bu yaygın şiddetin, Doğu Pakistan'ı Hindu ve Hint etkileri olarak görülenlerden arındırma politikası tarafından motive edildiği iddia edildi.[154] Budist tapınakları ve Budist rahipler de yıl boyunca saldırıya uğradı.[155][156] Yarbay Aziz Ahmed Han, Mayıs 1971'de Hinduları öldürmek için yazılı bir emir olduğunu ve General Niyazi'nin askerlere kaç Hindu öldürdüklerini soracağını bildirdi.[156]

Hawaii Üniversitesinde siyaset bilimi profesörü olan R. J. Rummel'e göre:

Pulitzer ödüllü gazeteci Sydney Schanberg savaşın başlangıcını ele aldı ve Hindular da dahil olmak üzere Doğu Bengallilerin hem çatışma sırasında hem de sonrasında çektiklerini kapsamlı bir şekilde yazdı. "Nixon'ın Görmezden Geldiği Pakistan Katliamı" adlı bir sendika sütununda, 1972'de kurtarılmış Bangladeş'e dönüşü hakkında yazdı. "Diğer hatırlatıcılar, Pakistanlıların Müslüman ordusunun belirli hedefleri olan Hinduların evlerine boyadıkları sarı "H"lerdi (Bengalli Müslümanları da hedef alan Pakistan Ordusu anlamına gelen "Müslüman ordusu" tarafından). Bangladeş her gün meydana gelen katliamları bildirdi. Bir rahip Schanberg'e güneydeki Barisal bölgesinde bir günde binden fazla Hindu'nun katledildiğini bildirdi.[kaynak belirtilmeli] Başka bir rahibin dediğine göre, kuzeydoğudaki Sylhet semtinde toplantı çağrısı yapıldı. Daha sonra birlikler geldiler ve toplanan kalabalıktan 300 Hindu seçtiler ve onları öldürdüler.[158][159]

Biharilere yönelik zulüm

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana madde: Bangladeş'teki Biharilere yönelik zulüm

1947'de, bölünme ve Pakistan devletinin kuruluşu sırasında, çoğu bölünme sırasında meydana gelen şiddetten kaçan Bihari Müslümanları, Hindistan'dan yeni bağımsız Doğu Pakistan'a göç ettiler.[160] Bu Urduca konuşan insanlar, Bengalce dil hareketine ve müteakip milliyetçi hareketlere karşıydılar, çünkü Batı Pakistanlı yöneticilere olan bağlılıklarını sürdürdüler ve yerel milliyetçi Bengalliler arasında Bihari karşıtı duygulara neden oldular. Ulusal Meclisin toplanmasının 1 Mart 1971'de Yahya Han tarafından ertelenmesinin ardından, Doğu Pakistan'daki muhalifler Batı Pakistan'ı destekleyen etnik Bihari topluluğunu hedef almaya başladılar.[161]

Mart 1971'in başlarında, yalnızca Chittagong'daki Bengalli çeteler tarafından isyanda 300 Bihari katledildi.[161] Pakistan Hükûmeti, meşhur Işıldak Operasyonu'nu başlattığı 25 Mart'ta[161] Doğu Pakistan'da asker konuşlandırmasını haklı çıkarmak için 'Bihari Katliamı'nı kullandı. 1971'de savaş patlak verdiğinde Bihariler Pakistan Ordusunun yanında yer aldı. Bazıları Razakar ve El-Şems milis gruplarına katıldı[161] ve Bengallilerin kendilerine karşı işlenen vahşetlerine misilleme olarak, Bengalli mülklerinin yaygın olarak yağmalanması ve diğer suç faaliyetlerine yataklık etmek için Bengallilere yönelik zulüm ve soykırıma katıldılar.[110] Savaş bittiğinde Bihariler şiddetli bir misillemeyle karşı karşıya kaldılar ve bu da bir karşı soykırım ve Bengalli olmayan bir milyondan fazla kişinin yerinden edilmesiyle sonuçlandı.[77]

Risk Altındaki Azınlıklar projesine göre öldürülen Bihari sayısı yaklaşık 1000 idi.[21] Rudolph Rummel 150.000 kişinin öldüğünü tahmin etmektedir.[162] Uluslararası tahminler 20.000 ile 200.000 arasında değişmektedir. Haziran 1971'de Bihari temsilcileri, Bengalliler tarafından 500.000 Bihari'nin öldürüldüğünü belirtti.[163]

Savaştan sonra Bangladeş Hükûmeti, Bihari nüfusunun mallarına el koydu. Pakistan Ordusunun 16 Aralık 1971'de teslim olmasını takip eden dönemde Bihariler ve sözde işbirlikçilerin katledildiğine dair birçok rapor var.[164] 18 Aralık 1971 tarihinde, kameraya alınan ve yabancı basın mensuplarının da katıldığı bir olayda, Abdulkadir Sıddık emrindeki ve kendi adını taşıyan Kaderia Bahini gerillalarıyla birlikte,[165] bir grup savaş esirini süngüleyerek ve kurşuna dizerek öldürdüler. Esirler Razakar paramiliter güçlerine mensup olmakla suçlanmıştılar.[166][167]

Uluslararası tepkiler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Time, üst düzey bir Amerikalı yetkilinin, Doğu Pakistanlıların Batı Pakistanlı düşmanları tarafından katledilmesiyle ilgili olarak, "Bu, Polonya'daki Nazi günlerinden beri en inanılmaz, hesaplanmış şey" dediğini bildirdi.[168] Soykırım, Bangladeş'teki hemen hemen her büyük yayın ve gazetede olayı tanımlamak için kullanılan bir terimdir;[169][170] terim "etnik, ırksal, dinsel veya ulusal bir grubun tamamen veya kısmen kasıtlı ve sistematik olarak yok edilmesi" olarak tanımlanır.[171]

Uluslararası Hukukçular Komisyonunun (ICJ) 1972 tarihli bir raporu, ihtilaftaki her iki tarafın da birbirini soykırım yapmakla suçladığını kaydetti. Raporda, Bengal halkını kısmen veya tamamen yok etmeyi amaçlayan "Pakistan Ordusu ve yardımcı kuvvetleri tarafından alınan askeri harekatın ve baskıcı önlemlerin tamamının soykırım teşkil ettiği" iddialarını doğrulamanın zor olabileceği ve şu ifadelere yer verildi: "Bir ulusun siyasi özerkliğe ulaşmasını engellemek, soykırım teşkil etmez: amaç, halkı tamamen veya kısmen yok etmek olmalıdır." Niyeti kanıtlamanın zorluğunun, Pakistan Ordusu ve işbirlikçileri tarafından işlenen cinayetlerde Bengal halkının üç belirli bölümünün hedef alınması gerçeğiyle daha da karmaşık olduğu düşünülüyordu: Avami Birliği üyeleri, öğrenciler ve Doğu Pakistanlı Hindu vatandaşları. Ancak rapor, özellikle savaşın sonlarına doğru Bengallilerin ayrım gözetmeksizin hedef alındığı belirli soykırım eylemlerinin işlendiğine dair güçlü bir prima facie vakası olduğunu gözlemledi. Benzer şekilde, Doğu Pakistan'ın Hindu nüfusuna karşı soykırım suçlarının işlendiğine dair güçlü bir prima facie vakası olduğu hissedildi.[172]

Kurtuluş Savaşı sırasında ve sonrasında Bengalliler tarafından Bengalli olmayanların katledilmesine ilişkin olarak, ICJ raporu, "topluluğun tehlike ve düşmanlık sezdiği belirli bir kesime yönelik kendiliğinden ve çılgınca toplu şiddetin soykırım suçunu oluşturmak için gerekli bilinçli kasıt unsuruna sahip olmasının kabul edilebilirliğinin" ihtimal dışı olduğunu savundu. Ancak, belirli durumlarda dolus specialis kanıtlanacak olsaydı, bunlar Bengalli olmayanlara karşı soykırım eylemleri oluşturacaktı.[172]

Soykırım Sözleşmesine en az 20 ülke taraf olduktan sonra, 12 Ocak 1951'de uluslararası hukuk olarak yürürlüğe girdi. Ancak o zaman, BM Güvenlik Konseyinin beş daimi üyesinden yalnızca ikisi anlaşmaya taraftı ve beş daimi üyeden sonuncusunun anlaşmayı 1988'de onaylamasından ve Soğuk Savaş'ın sona ermesinden sonra, soykırım suçuna ilişkin uluslararası hukuk uygulanmaya başlandı. Bu nedenle, 1971 Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasında soykırım iddiası, Birleşmiş Milletler himayesinde kurulan uluslararası bir mahkeme tarafından hiçbir zaman soruşturulmadı.[kaynak belirtilmeli]

Rudolph Rummel şunları yazdı: "1971'de, Pakistan'ın kendi kendini atayan cumhurbaşkanı ve ordunun başkomutanı General Ağa Muhammed Yahya Han ve üst düzey generalleri, Doğu Pakistan'a (günümüzde Bangladeş) karşı dikkatli ve sistematik bir askeri, ekonomik ve siyasi operasyon hazırladılar. O ülkenin Bengalli entelektüel, kültürel ve politik seçkinlerini öldürmeyi planladılar. Yüz binlerce Hindu'yu ayrım gözetmeksizin öldürmeyi ve geri kalanını Hindistan'a sürmeyi planladılar ve en azından bir nesil boyunca Batı Pakistan'a tabi olmasını sağlamak için ekonomik tabanını yok etmeyi planladılar. Bu alçakça ve acımasız plan tam bir soykırımdı."[173]

Alt kıta dışındaki bazı yayınlarda da soykırımdan bahsedilmektedir; örneğin, Guinness Rekorlar Kitabı, vahşeti yirminci yüzyılın en büyük beş soykırımından biri olarak listeliyor.[174]

ABD'nin suç ortaklığı

[değiştir | kaynağı değiştir]
Pakistan Cumhurbaşkanı Yahya Han, 1970'te Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Richard Nixon ile birlikte

ABD Başkanı Richard Nixon, Pakistan'ı bir Soğuk Savaş müttefiki olarak gördü ve eylemlerini kınamayı reddetti. Beyaz Saray kayıtlarına göre, "Başkan, güvenilmeyen Dışişleri Bakanlığının, Bengallileri öldürdüğü için Yahya'yı tek başına mahkum etmeyeceğinden emin görünüyor."[1] Nixon ve Çin, Doğu Pakistan'dan gelen soykırım raporlarını bastırmaya çalıştı.[175] Nixon ayrıca Amerikalıların Asya'daki olaylara fazla dikkat etmemesine de güveniyordu: "Biafra birkaç Katolik'i kışkırttı. Ama bilirsiniz, bence Biafra insanları Pakistan'dan daha fazla heyecanlandırdı çünkü Pakistan onlar sadece bir avuç kahverengi lanet olası Müslüman."[176]

ABD hükûmeti, İran, Türkiye ve Ürdün'den Pakistan'a silah sevkiyatını gizlice teşvik etti ve Kongrenin itirazlarına rağmen bu ülkelere paralarını geri ödedi.[177][178]

Çoğunluğu Washington DC'deki, büyükelçiliklerdeki ve Dakka ve Hindistan'daki USIS merkezlerindeki ABD yetkilileri arasındaki iletişimlerden oluşan, gizliliği kaldırılmış ABD hükûmeti belgelerinin bir koleksiyonu, ABD yetkililerinin o zamanlar bu toplu katliamlardan haberdar olduklarını ve aslında örneğin "Blood Telgrafı"nda "soykırım" ve "seçici soykırım" terimlerini kullandıklarını gösteriyor.[98] Ayrıca belgeler, Başkan Nixon'ın Henry Kissinger'ın verdiği bu gizli iç tavsiyeyi küçümsemeye karar verdiğini, çünkü Hindistan'ın SSCB ile dostluğundan endişe duyduğu için Pakistan'ın çıkarlarını korumak istediğini ve Pakistan'ı destekleyen Çin ile daha yakın bir ilişki arayışında olduğunu gösteriyor.[179]

The Trial of Henry Kissinger adlı kitabında Christopher Hitchens, Kissinger'ın Bengallilerin bağımsızlık özlemlerini yıkma çabaları olarak gördüğü şeyi detaylandırıyor.[180] Hitchens sadece soykırım teriminin mücadelenin sonuçlarını tanımlamak için uygun olduğunu iddia etmekle kalmıyor, aynı zamanda Henry Kissinger'ın o sırada devam eden vahşeti bir soykırım olarak kınayan diğerlerini baltalama çabalarına da işaret ediyor. Hitchens, "Kissinger, Şeyh Mucibur Rahman da dahil olmak üzere binlerce insanın öldürülmesinden sorumluydu" sonucuna vardı.[181]

Yine de bazı Amerikalı politikacılar olaya karşı seslerini yükselttiler. Senatör Ted Kennedy Pakistan'ı soykırım yapmakla suçladı ve Pakistan'a Amerikan askeri ve ekonomik yardımının tamamen kesilmesi çağrısında bulundu.[182]

Savaş suçları dava girişimleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

22 Aralık 1971 gibi erken bir tarihte Hindistan Ordusu, Dakka'daki entelektüellerin katledilmesiyle bağlantılı üst düzey Pakistan Ordusu subayları hakkında, savaş suçlusu olarak yargılanmalarını sağlayacak yeterli kanıt toplamak amacıyla soruşturmalar yürütüyordu. O sırada komuta pozisyonunda olan veya Servisler Arası Tarama Komitesine bağlı memurların bir listesini çıkardılar.[183]

1972-1975

[değiştir | kaynağı değiştir]

24 Aralık 1971'de Bangladeş İçişleri Bakanı AHM Qamaruzzaman, "savaş suçluları hukukun elinden kurtulamayacak. Öldürme ve tecavüz olaylarına karışan Pakistan askeri personeli mahkemeye çıkarılacak." dedi. Şeyh Mucib ve İndira Gandi arasındaki görüşmenin ardından yapılan ortak açıklamada Hindistan Hükûmeti, savaş suçlularının adalete teslim edilmesi için gerekli tüm yardımı sağlayacağına dair güvence verdi. Şubat 1972'de Bangladeş Hükûmeti, 100 üst düzey Pakistanlı subayı ve yetkiliyi soykırım suçlarından yargılanma planlarını açıkladı. Listede General AK Niyazi ve diğer dört general yer aldı.[184]

Savaştan sonra Hint Ordusu,[185] savaş suçu işlediğinden şüphelenilen 92.000 Pakistanlı savaş esirini elinde tuttu. 195 kişi, Bangladeş, Pakistan ve Hindistan arasındaki üçlü Delhi Anlaşması'nın ardından Nisan 1974'te serbest bırakıldı ve Pakistan'ın Bangladeş'i tanıması karşılığında Pakistan'a geri gönderildiler.[186] Pakistan, bu 195 yetkiliye karşı dava açmakla ilgilendiğini ifade etti. Pakistan'da mahsur kalan 400.000 Bengallinin akıbetinden korkan Bangladeş, onları Pakistan makamlarına teslim etmeyi kabul etti.[187]

1972 Bangladeş İşbirlikçileri (Özel Mahkemeler) Kararı, 1971 Kurtuluş Savaşı sırasında Pakistan Silahlı Kuvvetleriyle işbirliği yapan ve onlara yardım eden Bangladeşlileri yargılamak için kuruldu.[188] 1972 İşbirlikçiler Emri uyarınca yargılanan kişilerin sayısı konusunda çelişkili açıklamalar var. 10.000 ile 40.000 arasında değişiyor.[189] O zamanlar yargılamalar, siyasi kan davası yürütmek için kullanılmış gibi göründüğü için yerel ve dış gözlemciler tarafından sorunlu olarak kabul edildi. Duruşmalarda gözlemci olan Britanyalı bir milletvekili R. MacLennan, “Rıhtımda sanıklar, (88 yaşındaki savunma avukatı tarafından) kendilerinin de Pakistan hükümetine hizmet ettiklerini kabul etmeye yönlendirilen kafası karışık kovuşturma tanıklarının art arda gelmesinden çok daha acınası durumdalar ama şimdi gerçek sadakatlerinin sürgündeki Bangladeş hükümetine olduğuna körü körüne yemin etmeye hazırlar." dedi[190] Mayıs 1973'te Pakistan hükûmeti, Bangladeş'in savaş esirlerini soykırım için yargılama girişimine yanıt olarak Pakistan'da mahsur kalan Bengalli memurları ve aile üyelerini gözaltına aldı.[191] Pakistan, Bangladeş'in "soykırım" terimini uygulamasına itiraz etmek için Uluslararası Adalet Divanına beş kez başvurdu ancak başarısız oldu.[191]

Bangladeş hükûmeti, 30 Kasım 1973'te, tecavüz, cinayet, cinayete teşebbüs veya kundakçılıkla suçlananlar veya cezalandırılanlar dışındaki herkese uygulanan bir genel af yayınladı.[189] 1972 İşbirlikçiler Emri 1975'te iptal edildi.[kaynak belirtilmeli]

1973 tarihli Uluslararası Suçlar (Mahkemeler) Yasası, uyruğu ne olursa olsun barışa karşı suçlar, insanlığa karşı suçlar, savaş suçları, "1949 tarihli Cenevre Sözleşmelerinde belirtilen silahlı çatışmalarda uygulanabilir herhangi bir insani kuralı ihlal" ve "uluslararası hukuka göre başka herhangi bir suç" işlemekle suçlanan herhangi bir kişiyi, kovuşturmak için ilan edildi.[192] 1972 İşbirlikçiler Emri kapsamında tutuklu bulunan ve 1973 genel affıyla serbest bırakılmayan tutuklular bu Kanuna göre yargılanacaktı. Ancak 1975'te Şeyh Mucibur Rahman'ın öldürülmesinden sonra hiçbir yargılama yapılmadı ve kanunla ilgili tüm faaliyetler durduruldu.[193]

1971 savaşı sırasında savaş suçlarının failleri olduğu iddiasıyla Bangladeş dışında bilinen hiçbir cezai soruşturma veya yargılama örneği yoktur. 1995'te yayınlanan bir Channel 4 belgesel filmine göre, Birleşik Krallık'ta ikamet eden ve savaş suçları işledikleri iddia edilen kişileri soruşturmak için Metropolitan Polisi tarafından ilk adımlar atıldı. Bugüne kadar, bu kişilere karşı herhangi bir suçlama yapılmadı.[194]

1991-2006

[değiştir | kaynağı değiştir]
Bangladeş Soykırımı'nın mültecilerinin kilden anıtı.

1971 savaşında Pakistan ile işbirlikçi olmakla suçlanan Ghulam Azam, 29 Aralık 1991'de Bangladeş'in Cemaat-i İslami adlı siyasi partisinin başkanı veya emiri oldu ve bu da tartışmalara yol açtı. Bu, yazar ve siyasi aktivist Jahanara İmam'ın önerisinin izinde, "1971 Katillerine ve İşbirlikçilerine Direnme Ulusal Komitesi"nin kurulmasına yol açtı. Sahte bir halk mahkemesi kuruldu. Mahkeme, 26 Mart 1992'de Ghulam Azam'ı geniş çapta eleştirilen bir davada suçlu buldu ve ölüme mahkûm etti.[kaynak belirtilmeli]

Pakistan Silahlı Kuvvetleri ve işbirlikçileri tarafından 1971 yılındaki soykırım, savaş suçları ve insanlığa karşı suçlar iddiasıyla 20 Eylül 2006'da Avustralya Federal Mahkemesinde dava açıldı. Davacı Bay Solaiman adına hareket eden Raymond Solaiman & Associates, diğer şeylerin yanı sıra şunları söyleyen bir basın açıklaması yayınladı:[195]

21 Mayıs 2007 tarihinde, başvuranın talebi üzerine, başvurana 20 Eylül 2006 tarihinde yaptığı başvurusunu bırakması için izin verilmiştir.[196]

2007-günümüz

[değiştir | kaynağı değiştir]
Göstericiler Bangladeş Soykırımı'nı anmak için mum tutuyorlar

30 Temmuz 2009'da, Bangladeş Hukuk, Adalet ve Parlamento İşleri Bakanı, 1973 tarihli Uluslararası Suçlar (Mahkemeler) Yasası uyarınca hiçbir Pakistanlının yargılanmayacağını belirtti.[197] Bu karar, 1971'de işlenen suçların çoğundan genellikle nihai olarak sorumlu olarak kabul edilen Pakistan Ordusu komutanlarına etkili bir şekilde dokunulmazlık sağladığı için uluslararası hukukçulardan eleştiri aldı.[197]

Göstericiler Bangladeş Soykırımı'nı anmak için meşale tutuyorlar

Uluslararası Suçlar Mahkemesi (USM), Pakistan Ordusu ve yerel işbirlikçileri Razakarlar, el-Bedir ve eş-Şems tarafından 1971 yılında Bangladeş Kurtuluş Savaşı'nda işlenen soykırımın şüphelilerini soruşturmak ve kovuşturmak üzere 2009 yılında Bangladeş'te kurulmuş bir savaş suçları mahkemesidir.[198] 2008 genel seçimleri sırasında, Avami Birliği (AB) savaş suçlularını yargılama sözü verdi.[199]

Hükûmet, Avami Birliğinin Aralık 2008'deki genel seçimleri parlamentoda üçte ikiden fazla çoğunluk ile kazanmasının ardından mahkemeyi kurdu. Soruşturma ve delil bulmakla görevli Savaş Suçları Gerçek Tespit Komitesi, 2008 yılında 1600 şüpheliyi tespit ederek raporunu tamamladı.[200][201] USM'nin kurulmasından önce, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı 2009'da mahkemenin oluşumu konusunda yardım teklifinde bulundu.[202] 2009'da parlamento, mahkemeye onu güncelleme yetkisi veren 1973 yasasını değiştirdi.[203]

Yıllar boyunca, aralarında kadınların da bulunduğu on binlerce genç gösterici, savaş suçlarından hüküm giyenler için ölüm cezası talep etti. Ülkenin davaları yakından takip etmesi nedeniyle diğer şehirlerde bu pozisyonu destekleyen şiddet içermeyen protestolar meydana geldi. İlk iddianameler 2010 yılında yayınlandı.[kaynak belirtilmeli]

2012 yılına kadar, ülkedeki en büyük İslamcı parti olan Cemaat-i İslaminin dokuz lideri ve Bangladeş Ulusal Partisinin ikisi, savaş suçlarından şüpheli olarak suçlandılar.[204] İlk yargılananlar Cemaatin üç lideriydi; her biri çeşitli savaş suçlarından hüküm giydi. İlk hüküm giyen kişi, ülkeyi terk ettiği için gıyaben yargılanan Abul Kelam Azad; Ocak 2013'te ölüm cezasına çarptırıldı.[205]

2013 Şahbag protestolarında, 1971 savaşının savaş suçlularının ölüm cezasına çarptırılması talep edildi

İnsan hakları grupları[206] ve çeşitli siyasi oluşumlar[207][208] başlangıçta mahkemenin kurulmasını desteklerken, o zamandan beri mahkemeyi, adalet ve şeffaflık sorunlarının yanı sıra sanıkları temsil eden avukatların ve tanıkların taciz edildiğini rapor ederek eleştirdiler.[206][209][210][211] Cemaat-i İslami destekçileri ve öğrenci kanadı İslami Chhatra Şibir, mahkemeleri protesto etmek için 4 Aralık 2012'de ülke çapında genel grev çağrısında bulundu. Protesto liderleri mahkemenin kalıcı olarak feshedilmesini ve liderlerinin derhal serbest bırakılmasını talep etti.[212][213][214]

En yüksek profilli kararlardan biri, Şubat 2013'te suçlu bulunan ve kitlesel Şahbag protestolarıyla sonuçlanan müebbet hapis cezasına çarptırılan Cemaat genel sekreter yardımcısı Abdul Kader Molla'nındı. Hükûmet, başlangıçta isteksiz olmasına rağmen sonunda, Molla'yı ölüme mahkûm eden yargıtaydaki kararı temyiz etti. Abdul Kader Molla, 12 Aralık 2013 Perşembe günü, savaş mahkemesi duruşmalarının meşruiyeti konusundaki tartışmalar arasında idam edildi ve ABD, İngiltere ve Türkiye gibi ülkelerin yanı sıra BM'den de geniş eleştiriler aldı. Bir huzursuzluk dönemi başladı. Ancak halkın çoğunluğu idamdan yanaydı.[215]

Delwar Hossain Sayeedi, toplu katliamlar, tecavüz, kundaklama, yağma ve Hinduları zorla İslam'a döndürmeye dahil olması nedeniyle savaş suçlarından hüküm giydi. Asılarak ölüme mahkûm edildi.[216] Ancak cezası daha sonra ömür boyu hapse çevrildi.[217]

Motiur Rahman Nizami, soykırım, tecavüz ve işkence gibi 16 farklı suçlamayla 11 Mayıs 2015'te asıldı.[218]

Her ikisi de soykırım ve tecavüzden hüküm giyen Salahuddin Kader Chowdhury ve Ali Ahsan Muhammad Mucahid, 22 Kasım 2015 gece yarısından kısa bir süre sonra Dakka Merkez Hapishanesinde asıldılar.[219][220]

3 Aralık 2016'da, Bangladeşli özgürlükçülerden şüphelenilenlere işkence etmek ve onları öldürmekten insanlık suçlarından hüküm giyen iş insanı Mir Kaaıem Ali, Kashimpur Hapishanesinde asıldı [221]

2016 yılında, Dijital Güvenlik Yasası'nın bir taslağı tamamlandı ve kabine onayına sunuldu. Yasa, Kurtuluş Savaşı'na karşı herhangi bir propagandanın anlaşılamaz ve kefaletle ödenemez olduğunu ilan etmeyi önerdi.[222]

Pakistan'daki görüşler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Savaşın ardından Pakistan hükûmeti tarafından kurulan Hamoodur Rahman Komisyonu, Pakistan Ordusu tarafından işlenen çeşitli vahşetlere dikkat çekti: Kırsal kesimde yaygın kundaklama ve cinayetler; entelektüellerin ve profesyonellerin öldürülmesi; isyan bahanesiyle Bengalli subay ve askerlerin öldürülmesi; Bengalli sivil yetkilileri, işadamlarını ve sanayicileri öldürmek; çok sayıda Bengalli kadına kasıtlı bir intikam, misilleme ve işkence eylemi olarak tecavüz etmek; Bengal Hindu azınlığının üyelerinin kasten öldürülmesi; ve toplu mezarların oluşturulması.[223] Hamoodur Rahman Komisyonu şunları yazdı: "[I]Ayrım gözetmeden öldürme ve yağmalama, yalnızca Pakistan düşmanlarının davasına hizmet edebilir. Sertlik içinde, Doğu Pakistan halkının sessiz çoğunluğunun desteğini kaybettik.... CO 53 Sahra Alayından Korgeneral Yakub Malik'in emriyle, 17 Bengalli Subay ve 915 adamın bir subay parmağının bir hareketiyle öldürüldüğü Kumilla Kışlası Katliamı (27/28 Mart 1971) yeterli bir örnek olmalıdır."[224] Komisyonun raporu ve bulguları Pakistan hükûmeti tarafından 30 yıldan fazla bir süre boyunca gizlendi, ancak 2000 yılında Hindistan ve Pakistan medyasına sızdırıldı. Bununla birlikte, komisyonun 26.000'lik düşük ölü sayısı, savaşı aklama girişimi olarak eleştirildi.[84]

1971 savaşı sırasında Bangladeş'te görev yapan birkaç eski Batı Pakistan Ordusu subayı, güçleri tarafından büyük çaplı zulümler yaptığını kabul ettiler.[224][225][226]

Pakistan hükûmeti, 1971 Bangladeş Soykırımı'nın, 1971 Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasında Pakistan'ın Bangladeş (Doğu Pakistan) yönetimi altında gerçekleştiğini inkâr etmeye devam ediyor. Tipik olarak, soykırım hakkında haber yapan Pakistanlı gazetecileri (Anthony Mascarenhas gibi) "düşman ajanı" olmakla suçluyorlar.[227] Ithaca College'tan siyaset bilimi profesörü olan Donald W. Beachler'e göre:[228]

Pakistan hükûmeti açıkça soykırım olduğunu reddetti. ABD ve Çin hükûmetleri, toplu katliamları soykırım olarak nitelendirmeyi veya Pakistan hükûmetini kınamayı ve kısıtlamayı reddederek, bunu böyle düşünmediklerini ima ettiler.

Benzer şekilde, soykırımda suç ortağı olan savaş suçlularına karşı yapılan 2013 Şahbag protestolarının ardından, İngiliz gazeteci Philip Hensher şunları yazdı:[229]

Soykırım Batı'da hâlâ çok az biliniyor. Üstelik, partizan polemikçiler ve manipülatif tarihçiler arasında şok edici derecelerde inkâr söz konusu.

1974 Delhi Anlaşması'nda Bangladeş, Pakistan'ı, uluslararası hukukun ilgili hükümleri uyarınca savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve soykırım suçlarından 195 askeri yetkiliyi kovuşturmaya çağırdı. Pakistan, "işlenmiş olabilecek herhangi bir suçtan derin pişmanlık duyduğunu" söyledi.[230] Bangladeş'in talep ettiği gibi, failleri kendi topraklarında hesaba çekmedi. Pakistan'ın aldığı pozisyon, 1974'te Zülfikar Ali Butto tarafından, 1971 için basitçe "pişmanlığını" ve 2002'de eski Pakistan Cumhurbaşkanı Pervez Müşerref, 1971'de işlenen "aşırılıklar" için pişmanlığını dile getirdiğinde yinelendi.[231] 2015 yılına kadar, bu 195 subayın çoğu öldü.

Bangladeş tarafından 1971 yılında Pakistan yanlısı milislerin hayatta kalan işbirlikçilerini yargılamak için 2009 yılında kurulan Uluslararası Suçlar Mahkemesi, Pakistan siyasi ve askeri çevrelerinde sert eleştirilere konu oldu. 30 Kasım 2015'te, Başbakan Navaz Şerif hükûmeti önceki pozisyonlarından çekildi ve Pakistan'ın Bangladeş'teki zulümlerde herhangi bir rolü olduğunu reddettiğini söyledi.[232] Pakistan Dışişleri Bakanlığı, Bangladeş Yüksek Komiseri Vekili'ni çağırdıktan sonra yaptığı açıklamada, "Pakistan ayrıca suç veya savaş vahşetinde suç ortaklığı ima edilmesini de reddetti. Hiçbir şey gerçeklerden daha uzak olamaz." dedi.[232][233] Açıklama, tartışmalı Hint akademisyen Sarmila Bose'nin Mukti Bahini'yi savaş suçlarıyla suçlamasının ardından hız kazanan Pakistan'da büyüyen bir soykırım inkarı eğilimine işaret ediyor. Bose, Bengalliler tarafından Biharilere karşı işlenen savaş suçlarının Bangladeş'te daha büyük bir inkâr olduğunu iddia ediyor.[84]

Pakistan sivil toplumundaki pek çok kişi, Bangladeş'ten koşulsuz bir özür ve soykırımın kabul edilmesi çağrısında bulundu, buna ünlü gazeteci Hamid Mir,[234] Pakistan'ın eski ABD büyükelçisi Hüseyin Hakkani,[235] insan hakları aktivisti Esma Cihangir,[236] eski Pakistan Hava Kuvvetleri şefi Eşghar Han,[237] kültürel aktivist Salima Haşmi,[238] ve savunma analisti Muhammed Ali Ehsan.[239] Esma Cihangir, vahşeti araştırmak için bağımsız bir Birleşmiş Milletler soruşturması çağrısında bulundu. Cihangir ayrıca Pakistan'ın, Pakistan Ordusunun dış politika üzerindeki baskın etkisinin bir sonucu olarak soykırımı kabul etme konusundaki isteksizliğini de açıkladı.[236] 1971 soykırımının kapatılması gereğinden bahsetti.[240] Pakistanlı tarihçi Yakub Han Bengaş, Pakistan Ordusunun Bangladeş Kurtuluş Savaşı sırasındaki eylemlerini "saldırganlık" olarak nitelendirdi.[64]

Belgeseller ve filmler

[değiştir | kaynağı değiştir]

Ayrıca bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b Bass (19 Kasım 2013). "Looking Away from Genocide". The New Yorker. ISSN 0028-792X. 14 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  2. ^ a b Samuel Totten; William S. Parsons; Israel W. Charny (2004). Century of Genocide: Critical Essays and Eyewitness Accounts. Psychology Press. ss. 295-. ISBN 978-0-415-94430-4. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016. 
  3. ^ a b Sandra I. Cheldelin; Maneshka Eliatamby (18 Ağustos 2011). Women Waging War and Peace: International Perspectives of Women's Roles in Conflict and Post-Conflict Reconstruction. Bloomsbury Publishing. ss. 23-. ISBN 978-1-4411-6021-8. 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016. 
  4. ^ "Bangladesh sets up war crimes court – Central & South Asia". Al Jazeera. 25 Mart 2010. 5 Haziran 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Haziran 2011. 
  5. ^ Spencer 2012, s. 63.
  6. ^ Ganguly 2002, s. 60.
  7. ^ Totten, Samuel; Parsons, William S. (10 Eylül 2012). Centuries of Genocide: Essays and Eyewitness Accounts. Routledge. ISBN 978-1-135-24550-4. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2017. 
  8. ^ a b c d e f Alston, Margaret (2015). Women and Climate Change in Bangladesh. Routledge. s. 40. ISBN 978-1-317-68486-2. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2018. 
  9. ^ Sharlach 2000, ss. 92–93.
  10. ^ Sajjad 2012, s. 225.
  11. ^ "Birth of Bangladesh: When raped women and war babies paid the price of a new nation". 19 Aralık 2016. 6 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Aralık 2016. 
  12. ^ War and Secession: Pakistan, India, and the Creation of Bangladesh. University of California Press. 1991. s. 306. ISBN 9780520076655. 27 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2017. 
  13. ^ Chowdhury, Shahid Kader (January–June 2021). "Age, Gender and Religion of the Victims of the Bangladesh Genocide: A Case Study" (PDF). Jagannath University Journal of Arts. Dhaka: Jagannath University. 11 (1). 10 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. The intensity of genocide, i.e. persecuting 3 million within just nine months on such a small geographical area, is unprecedented in history. The intensity is comparable to the Holocaust during World War II. 
  14. ^ Mookherjee, Nayanika (2011). "'Never again': aesthetics of 'genocidal' cosmopolitanism and the Bangladesh Liberation War Museum". Journal of the Royal Anthropological Institute. Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 17: S71-S91. doi:10.1111/j.1467-9655.2011.01690.x. JSTOR 23011426. 
  15. ^ "Discussion in UN: Recognition of 1971 genocide sought". The Financial Express. 27 Mart 2022. 27 Mart 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. Ambassador Sovaan Ke termed the 1971 genocide as the second largest genocide in the history after the holocaust. 
  16. ^ a b D'Costa 2011, s. 108.
  17. ^ Tinker, Hugh Russell. "History (from Bangladesh)". Encyclopædia Britannica. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2013. 
  18. ^ "World Population Prostpects 2017". Population Division of the Department of Economic and Social Affairs of the United Nations Secretariat. 6 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2011. 
  19. ^ a b c Saikia 2011, s. 3.
  20. ^ Khan, Borhan Uddin; Muhammad Mahbubur Rahman (2010). Rainer Hofmann, Ugo Caruso (Ed.). Minority Rights in South Asia. Peter Lang. s. 101. ISBN 978-3631609163. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Eylül 2017. 
  21. ^ a b "Chronology for Biharis in Bangladesh". The Minorities at Risk (MAR) Project. 2 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2013. 
  22. ^ George Fink (25 Kasım 2010). Stress of War, Conflict and Disaster. Academic Press. s. 292. ISBN 978-0-12-381382-4. 19 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2017. 
  23. ^ Encyclopedia of Violence, Peace and Conflict: Po – Z, index. 3. Academic Press. 1999. s. 64. ISBN 978-0-12-227010-9. 19 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2017. 
  24. ^ Payaslian.
  25. ^ Beachler, Donald (1 Aralık 2007). "The politics of genocide scholarship: the case of Bangladesh". Patterns of Prejudice. 41 (5): 467-492. doi:10.1080/00313220701657286. Some scholars and other writers have denied that what took place in Bangladesh was a genocide. 
  26. ^ Brecher 2008, s. 169.
  27. ^ Mookherjee 2009, s. 51.
  28. ^ Jones 2010, s. 340.
  29. ^ Thompson 2007, s. 42.
  30. ^ Shah 1997, s. 51.
  31. ^ "txt_jinnah_dacca_1948". www.columbia.edu. 22 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2022. 
  32. ^ Hossain & Tollefson 2006, s. 245.
  33. ^ Molla 2004, s. 217.
  34. ^ Harder 2010, s. 351.
  35. ^ Haggett 2001, s. 2716.
  36. ^ Hagerty & Ganguly 2005, s. 31.
  37. ^ Midlarsky 2011, s. 257.
  38. ^ Riedel 2011, s. 9.
  39. ^ Biswas, Sravani; Daly, Patrick (July 2021). "Cyclone Not Above Politics' : East Pakistan, disaster politics, and the 1970 Bhola Cyclone". Modern Asian Studies. Cambridge University Press. 55 (4): 1382-1410. doi:10.1017/S0026749X20000293. 
  40. ^ Roy 2010, s. 102.
  41. ^ Filkins, Dexter (27 Eylül 2013). "'The Blood Telegram,' by Gary J. Bass". The New York Times. ISSN 0362-4331. 11 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  42. ^ Sisson & Rose 1992, s. 141.
  43. ^ Dasgupta, Abhijit; Togawa, Masahiko; Barkat, Abul (7 Haziran 2011). Minorities and the State: Changing Social and Political Landscape of Bengal. SAGE Publications India. s. 147. ISBN 9788132107668. 12 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2016. 
  44. ^ a b Hensher, Philip (19 Şubat 2013). "The war Bangladesh can never forget". The Independent. Londra. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  45. ^ Feldstein, Mark (28 Eylül 2010). Poisoning the Press: Richard Nixon, Jack Anderson, and the Rise of Washington's Scandal Culture. Macmillan. s. 8. ISBN 9781429978972. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2016. 
  46. ^ Hewitt, William L. (2004). Defining the Horrific: Readings on Genocide and Holocaust in the 20th Century. Pearson Education. s. 287. ISBN 978-0-13-110084-8. 12 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2016. 
  47. ^ Baxter, Craig (1997). Bangladesh: From A Nation To A State. Westview Press. s. 88. ISBN 978-0-813-33632-9. The Pakistanis had armed some groups, Bihari and Bengali, that opposed separation. 
  48. ^ Bose, Sarmila (8 Ekim 2005). "Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971" (PDF). Economic and Political Weekly. 40 (41): 4463-4471. JSTOR 4417267. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Mart 2016. 
  49. ^ a b Bose, Sarmila (November 2011). "The question of genocide and the quest for justice in the 1971 war" (PDF). Journal of Genocide Research. 13 (4): 398. doi:10.1080/14623528.2011.625750. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Mart 2016. 
  50. ^ "The Demolition of Ramna Kali Temple in March 1971". Asian Tribune. 23 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  51. ^ "Last Word: Gary J. Bass". Newsweek Pakistan. 17 Aralık 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  52. ^ Gill, John H (1994). An Atlas of 1971 Indian-Pakistan war-the Creation of Bangladesh. NESA. s. 66. 
  53. ^ a b Bose, Sarmila (8 Ekim 2005). "Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971". Economic and Political Weekly. 1 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ D' Costa, Bina (2011). Nationbuilding, Gender and War Crimes in South Asia. Routledge. s. 103. ISBN 9780415565660. 1 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Mayıs 2023. 
  55. ^ Cowasjee, Ardeshir (17 Eylül 2000). "Gen Agha Mohammad Yahya Khan – 4". Dawn. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  56. ^ "Ahsan, Vice Admiral Syed Muhammad". Banglapedia. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  57. ^ Roberts, Sam (28 Ocak 2016). "Sahabzada Yaqub Khan, Pakistani Diplomat, Dies at 95". The New York Times. ISSN 0362-4331. 11 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  58. ^ Editorial (27 Ocak 2016). "Sahibzada Yaqub Khan". Dawn. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  59. ^ "Bio – Sarmila Bose". Sarmila Bose. 8 Şubat 2015. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Eylül 2016. 
  60. ^ Mookherjee, Nayanika (8 Haziran 2011). "This account of the Bangladesh war should not be seen as unbiased". The Guardian. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2016. 
  61. ^ Bose, Sarmila (8 Ekim 2005). "Anatomy of Violence: Analysis of Civil War in East Pakistan in 1971" (PDF). Economic and Political Weekly: 4464-4465. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 26 Mart 2016. 
  62. ^ Bose, Sarmila. "'Smriti Irani misrepresented my work in her speech': Oxford researcher Sarmila Bose". Scroll.in. 4 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  63. ^ a b c Dummett, Mark (16 Aralık 2011). "Bangladesh war: The article that changed history". BBC News. 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  64. ^ a b "No lessons learnt in forty years". The Express Tribune. 24 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  65. ^ "The Black Night that still haunts the nation". The Daily Star. 25 Mart 2016. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2016. 
  66. ^ Chandan, Md Shahnawaz Khan (8 Mart 2015). "The Heroes of a Forgetful Nation". The Daily Star. 10 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Mart 2016. 
  67. ^ Russell, Malcolm (2015). The Middle East and South Asia 2015–2016. Rowman & Littlefield. s. 219. ISBN 978-1-4758-1879-6. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2017. 
  68. ^ Abhijit Dasgupta; Masahiko Togawa; Abul Barkat (7 Haziran 2011). Minorities and the State: Changing Social and Political Landscape of Bengal. SAGE Publications. s. 147. ISBN 978-81-321-0766-8. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016. 
  69. ^ Sālik, Ṣiddīq (1997). Witness To Surrender. Dakka: University Press. ss. 63, 228-229. ISBN 978-984-05-1373-4. 
  70. ^ Pakistan Defence Journal, 1977, Vol 2, p2-3
  71. ^ Jones, Owen Bennett (2003). Pakistan: Eye of the Storm. Yale University Press. s. 169. ISBN 978-0-300-10147-8. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  72. ^ Anam, Tahmima (26 Aralık 2013). "Pakistan's State of Denial". The New York Times. ISSN 0362-4331. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  73. ^ Tharoor, Ishaan. "Forty Years After Its Bloody Independence, Bangladesh Looks to Its Past to Redeem Its Future". Time. ISSN 0040-781X. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  74. ^ "World: Pakistan: The Ravaging of Golden Bengal". Time. 2 Ağustos 1971. ISSN 0040-781X. 20 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  75. ^ Mahtab, Moyukh (23 Aralık 2015). "The burden of remembrance". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  76. ^ a b U.S. Consulate (Dacca) Cable, Sitrep: Army Terror Campaign Continues in Dacca; Evidence Military Faces Some Difficulties Elsewhere 21 Aralık 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 31 March 1971, Confidential, 3 pp
  77. ^ a b Willem van Schendel (2009). A History of Bangladesh. Cambridge University Press. s. 173. ISBN 978-1-316-26497-3. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Haziran 2018. 
  78. ^ "Alleged atrocities by the Pakistan Army (paragraph 33)". Hamoodur Rahman Commission Report. 23 Ekim 1974. 12 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2014. 
  79. ^ a b c d Bergman, David (24 Nisan 2014). "Questioning an iconic number". The Hindu. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Eylül 2016. 
  80. ^ Debnath, Angela (2012) [First published 2009]. "The Bangladesh Genocide: The Plight of Women". Totten, Samuel (Ed.). Plight and Fate of Women During and Following Genocide. Transaction Publishers. s. 55. ISBN 978-1-4128-4759-9. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Mart 2018. estimates of the death toll vary between 1-3 million victims. 
  81. ^ Myers (2004). Exploring Social Psychology 4E. Tata McGraw-Hill Education. s. 269. ISBN 978-0-07-070062-8. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2016. 
  82. ^ Boissoneault, Lorraine (16 Aralık 2016). "The Genocide the U.S. Can't Remember, But Bangladesh Can't Forget". Smithsonian Magazine. 17 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. By halfway through the nine-month genocide, the U.S Central Intelligence Agency gave a conservative estimate of 200,000 Bangladeshis murdered. 
  83. ^ Bass, Gary J. (29 Eylül 2013). "Nixon and Kissinger's Forgotten Shame". The New York Times. 30 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Haziran 2022. Midway through the bloodshed, both the C.I.A. and the State Department conservatively estimated that about 200,000 people had died (the Bangladeshi government figure is much higher, at three million). 
  84. ^ a b c d "Controversial book accuses Bengalis of 1971 war crimes". BBC News. 16 Haziran 2011. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2013. 
  85. ^ Jack, Ian (20 Mayıs 2011). "It's not the arithmetic of genocide that's important. It's that we pay attention". The Guardian. 24 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2016. 
  86. ^ "Bose is more Pakistani than Jinnah the Quaid". The Sunday Guardian. 12 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2013. 
  87. ^ Mohaiemen, Naeem (3 Ekim 2011). "Flying Blind: Waiting for a Real Reckoning on 1971". The Daily Star. 13 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2013. 
  88. ^ "This account of the Bangladesh war should not be seen as unbiased". The Guardian. 8 Haziran 2011. ISSN 0261-3077. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  89. ^ Obermeyer, Ziad (June 2008). "Fifty years of violent war deaths from Vietnam to Bosnia: analysis of data from the world health survey programme". British Medical Journal. 336 (7659): 1482-1486. doi:10.1136/bmj.a137. PMC 2440905 $2. PMID 18566045. 
  90. ^ a b Mukhopadhay, Keshab (13 Mayıs 2005). "An interview with prof. Ahmed sharif". News from Bangladesh. Daily News Monitoring Service. 4 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ocak 2015. 
  91. ^ Beachler, Donald W. (2011). The genocide debate : politicians, academics, and victims (1. bas.). New York: Palgrave Macmillan. s. 16. ISBN 978-0-230-11414-2. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2017. 
  92. ^ a b c d Gerlach, Christian (20 Temmuz 2018). "East Pakistan/Bangladesh 1971–1972: How Many Victims, Who, and Why?". The Civilianization of War the Changing Civil–Military Divide, 1914–2014: 116-140. doi:10.1017/9781108643542.007. ISBN 9781108643542. 
  93. ^ Many of the eyewitness accounts of relations that were picked up by "Al Badr" forces describe them as Bengali men. The only survivor of the Rayerbazar killings describes the captors and killers of Bengali professionals as fellow Bengalis. See 37 Dilawar Hossain, account reproduced in 'Ekattorer Ghatok-dalalera ke Kothay' (Muktijuddha Chetona Bikash Kendro, Dhaka, 1989)
  94. ^ a b Khan, Asadullah (14 Aralık 2005). "The loss continues to haunt us". The Daily Star (Point-Counterpoint). 5 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2006. 
  95. ^ Tahmima Anam (13 Şubat 2013). "Shahbag protesters versus the Butcher of Mirpur". The Guardian. 6 Aralık 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  96. ^ "Crimes of War – Bangladesh: A Free and Fair War Crimes Tribunal?". crimesofwar.org. 20 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  97. ^ DPA report (8 Ağustos 1999). "Mass grave found in Bangladesh". The Chandigarh Tribune. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2006. 
  98. ^ a b c Gandhi, Sajit, (Ed.) (16 Aralık 2002). "The Tilt: The U.S. and the South Asian Crisis of 1971". National Security Archive Electronic Briefing Book No. 79. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2014. 
  99. ^ "Cable from U.S. Consulate in Dacca: Selective Genocide". National Security Archive. 27 Mart 1971. 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009. 
  100. ^ Telegram 959 From the US Consulate General in Dacca to the Department of State, 28 March 1971, 0540Z 28 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ("Selective Genocide")
  101. ^ "Office of the Historian". 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  102. ^ Baxter, Craig (1997). Bangladesh: From A Nation To A State. Westview Press. s. 123. ISBN 978-0-813-33632-9. 
  103. ^ LINTNER, BERTIL (2004). "Religious Extremism and Nationalism in Bangladesh" (PDF). s. 418. 11 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2017. 
  104. ^ Kalia, Ravi (2012). Pakistan: From the Rhetoric of Democracy to the Rise of Militancy. Routledge. s. 168. ISBN 978-1-136-51641-2. 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2017. 
  105. ^ Schmid 2011, s. 600.
  106. ^ a b Tomsen 2011, s. 240.
  107. ^ Mookherjee 2009, s. 49.
  108. ^ Ḥaqqānī 2005, s. 77.
  109. ^ Shehabuddin 2010, s. 93.
  110. ^ a b c "Foreign Relations of the United States, 1969–1976, Volume E–7, Documents on South Asia, 1969–1972 – Office of the Historian". history.state.gov. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Eylül 2016. 
  111. ^ Ajoy Roy, "Homage to my martyr colleagues" 15 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 2002
  112. ^ "125 Slain in Dacca Area, Believed Elite of Bengal". The New York Times. New York, NY, USA. 19 Aralık 1971. s. 1. 28 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2008. At least 125 persons, believed to be physicians, professors, writers and teachers were found murdered today in a field outside Dacca. All the victims' hands were tied behind their backs and they had been bayoneted, garroted or shot. They were among an estimated 300 Bengali intellectuals who had been seized by West Pakistani soldiers and locally recruited 
  113. ^ Murshid, Tazeen M. (1997). "State, nation, identity: The quest for legitimacy in Bangladesh". South Asia: Journal of South Asian Studies. 20 (2): 1-34. doi:10.1080/00856409708723294. ISSN 1479-0270. 
  114. ^ a b c Khan, Muazzam Hussain (2012). "Killing of Intellectuals". Islam, Sirajul; Jamal, Ahmed A. (Ed.). Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh (Second bas.). Asiatic Society of Bangladesh. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2015. 
  115. ^ Shaiduzzaman (14 December 2005), "Martyred intellectuals: martyred history" 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., The Daily New Age, Bangladesh
  116. ^ Askari, Rashid (14 Aralık 2005). "Our martyerd intellectuals". The Daily Star (Editorial). 23 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2016. 
  117. ^ Dr. M.A. Hasan, Juddhaporadh, Gonohatya o bicharer anneshan, War Crimes Fact Finding Committee and Genocide archive & Human Studies Centre, Dhaka, 2001
  118. ^ Shahiduzzaman No count of the nation's intellectual loss 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. The New Age, 15 December 2005
  119. ^ "Gallows for Mueen, Ashraf". The Daily Star. 3 Kasım 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Aralık 2013. 
  120. ^ "Story of a Martyred Intellectual of 71's war". Adnan's Den. 13 Aralık 2007. 9 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015. 
  121. ^ "ICT issues arrest order against Mueen, Ashrafuzzaman". Daily Sun. 3 Mayıs 2013. 4 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2013. 
  122. ^ Khan, Tamanna (4 Kasım 2013). "It was matricide". The Daily Star. 6 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Kasım 2013. 
  123. ^ D'Costa 2011, s. 120.
  124. ^ Islam, Kajalie Shehreen (2012). "Breaking Down the Birangona: Examining the (Divided) Media Discourse on the War Heroines of Bangladesh's Independence Movement". International Journal of Communication. 6: 2131. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2016. 
  125. ^ Siddiqi, Dina M. (1998). "Taslima Nasreen and Others: The Contest over Gender in Bangladesh". Bodman, Herbert L.; Tohidi, Nayereh Esfahlani (Ed.). Women in Muslim Societies: Diversity Within Unity. Lynne Rienner. ss. 208-209. ISBN 978-1-55587-578-7. Sometime during the war, a fatwa originating in West Pakistan labeled Bengali freedom fighters 'Hindus' and declared that 'the wealth and women' to be secured by warfare with them could be treated as the booty of war. [Footnote, on p. 225:] S. A. Hossain, "Fatwa in Islam: Bangladesh Perspective," Daily Star (Dhaka), 28 December 1994, 7. 
  126. ^ Bodman & Tohidi 1998, s. 208.
  127. ^ "BANGLADESH GENOCIDE 1971 – RAPE VICTIMS Interview". 15 Aralık 2009. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Haziran 2013 – YouTube vasıtasıyla. 
  128. ^ D'Costa 2011, s. 139.
  129. ^ D'Costa 2011, ss. 121–122.
  130. ^ "East Pakistan: Even the Skies Weep". Time. 25 Ekim 1971. 8 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2007. 
  131. ^ Brownmiller, Susan (1993) [First published 1975]. Against Our Will: Men, Women, and Rape. Ballantine Books. s. 81. ISBN 0-449-90820-8. 
  132. ^ Hamoodur Rahman Commission 16 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Chapter 2 12 Ekim 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Paragraphs 32,34
  133. ^ Brownmiller, Susan (1993) [First published 1975]. Against Our Will: Men, Women, and Rape. Ballantine Books. ss. 82-83. ISBN 0-449-90820-8. 
  134. ^ Browne, Malcolm W. (14 Ekim 1971). "Horrors of East Pakistan Turning Hope into Despair" (PDF). The New York Times. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 13 Haziran 2014. 
  135. ^ Mamoon, Muntassir; (translation by Kushal Ibrahim) (June 2000). The Vanquished Generals and the Liberation War of Bangladesh (First bas.). Somoy Prokashon. s. 30. ISBN 978-984-458-210-1. 
  136. ^ Anthony Mascarenhas, Sunday Times, 13 June 1971
  137. ^ "Genocide they wrote". The Daily Star. 2 Aralık 2015. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  138. ^ "Why is the mass sexualized violence of Bangladesh's Liberation War being ignored?". Women in the World in Association with The New York Times – WITW. 25 Mart 2016. 29 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  139. ^ "1971 Rapes: Bangladesh Cannot Hide History". Forbes. 24 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  140. ^ "New impartial evidence debunks 1971 rape allegations against groups working for Pakistan and also some members of the Pakistani Army". Daily Times. 2 Temmuz 2005. 
  141. ^ Woollacott, Martin (1 Temmuz 2011). "Dead Reckoning by Sarmila Bose – review". The Guardian. ISSN 0261-3077. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016. 
  142. ^ Khatun, Salma. "Sarmila Bose rewrites history". Drishtipat. 7 Temmuz 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  143. ^ Gerlach 2010, s. 262.
  144. ^ "World: Pakistan: The Ravaging of Golden Bengal - Printout". TIME. 2 Ağustos 1971. 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ekim 2013. 
  145. ^ Beachler, Donald (2007) 'The politics of genocide scholarship:the case of Bangladesh', Patterns of Prejudice, 41:5, 467 - 492
  146. ^ a b Gerlach 2010.
  147. ^ Gerlach 2010, s. 144.
  148. ^ Gerlach 2010, s. 145–146.
  149. ^ Ahammed, Mohammad Shakeel (23 Nisan 2011). ঠাকুরগাওয়ের জাঠিভাঙ্গা গণহত্যা দিবস উদ্‌যাপন. bdreport24.com (Bengali). 18 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Ocak 2012. 
  150. ^ "ঠাকুরগাঁওয়ের জাঠিভাঙ্গা গণহত্যা দিবস পালিত". Dainik Karatoa (Bengali). 28 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Ocak 2012. 
  151. ^ Bose, Sarmila (2011). Dead Reckoning: Memories of the 1971 Bangladesh War. Londra: Hurst and Co. ss. 73, 122. 
  152. ^ U.S. State Department, Foreign Relations of the United States, 1969–1976, Volume XI, "South Asia Crisis, 1971", page 165
  153. ^ Kennedy, Senator Edward, "Crisis in South Asia – A report to the Subcommittee investigating the Problem of Refugees and Their Settlement, Submitted to U.S. Senate Judiciary Committee", 1 November 1971, U.S. Govt. Press, page 66. Sen. Kennedy wrote, "Field reports to the U.S. Government, countless eye-witness journalistic accounts, reports of International agencies such as World Bank and additional information available to the subcommittee document the reign of terror which grips East Bengal (East Pakistan). Hardest hit have been members of the Hindu community who have been robbed of their lands and shops, systematically slaughtered, and in some places, painted with yellow patches marked 'H'. All of this has been officially sanctioned, ordered and implemented under martial law from Islamabad."
  154. ^ Mascarenhas, Anthony (13 Haziran 1971). "Genocide". The Times. Londra. The Government's policy for East Bengal was spelled out to me in the Eastern Command headquarters at Dacca. It has three elements: 1. The Bengalis have proved themselves unreliable and must be ruled by West Pakistanis; 2. The Bengalis will have to be re-educated along proper Islamic lines. The – Islamization of the masses – this is the official jargon – is intended to eliminate secessionist tendencies and provide a strong religious bond with West Pakistan; 3. When the Hindus have been eliminated by death and flight, their property will be used as a golden carrot to win over the under privileged Muslim middle-class. This will provide the base for erecting administrative and political structures in the future. 
  155. ^ "Bangladesh: A Bengali Abbasi Lurking Somewhere?". South Asia Analysis Group. 23 Nisan 2001. 13 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  156. ^ a b Jones, Owen Bennett (2003). Pakistan: Eye of the Storm. Yale University Press. s. 170. ISBN 978-0-300-10147-8. 13 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ekim 2016. 
  157. ^ DEATH BY GOVERNMENT 18 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., by R.J. Rummel New Brunswick, N.J.: Transaction Publishers, 1994
  158. ^ Schanberg, Sydney H. (14 Temmuz 1971). "West Pakistan Pursues Subjugation of Bengalis". The New York Times. 22 Ocak 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2023. 
  159. ^ Beachler, Donald (2007). "The politics of genocide scholarship: the case of Bangladesh". Patterns of Prejudice. 41 (5): 478. 
  160. ^ Hasan, Bijoyeta Das, Khaled. "In Pictures: Plight of Biharis in Bangladesh". Al Jazeera. 24 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  161. ^ a b c d D'Costa 2011, s. 103.
  162. ^ Rummel, R.J. (1997). Death by Government. Transaction Publishers. s. 334. ISBN 978-1-56000-927-6. 20 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2017. 
  163. ^ Gerlach 2010, s. 148.
  164. ^ ICJ EAST PAKISTAN 1971 REPORT, supra note 5, at 44–45, quoted in S. Linton, Criminal Law Forum (2010), p. 205.
  165. ^ Ahsan, Syed Badrul (28 Mart 2012). "Old images from a long-ago war". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  166. ^ Stanhope, Henry (20 Aralık 1971). "Mukti Bahini Bayonet Prisoners After Prayers". The Times. Londra. s. 4. [Dateline: Dec 19] Four Razakar prisoners, who were bayoneted publicly after a rally yesterday ... The leader of the Mukti Bahini ... took part, casually beating the prisoners with has swagger stick before borrowing a bayonet to lunge at one of the trussed-up men. The leader, Mr Abdul Qader Siddiqui, the Mukti commander-in-chief for Dacca, Tangail, Mymensingh and Pusur, whose 'troops' are known as the Qaderi ... Mr Saddiqui's Mukti guards ... fixed bayonets and charged at the prisoners ... They stabed [sic] them through the neck, the chest, the stomach. One of the guards, dismayed at having no bayonet, shot one of the prisoners in the stomach with his sten gun. The crowd watched with interest and the photographers snapped away. 
  167. ^ International Commission of Jurists, the Events in Pakistan: A Legal Study by the Secretariat of the International Commission of Jurists 9 (1972)
  168. ^ "Pakistan: The Ravaging of Golden Bengal". Time. 2 Ağustos 1971. 11 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ocak 2009. 
  169. ^ Rabbee (16 Aralık 2005). "Remembering a Martyr". Star Weekend Magazine. The Daily Star. 27 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009. 
  170. ^ "The Jamaat Talks Back". The Bangladesh Observer. 30 Aralık 2005. 23 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009. 
  171. ^ Victims' Rights and Advocacy at the International Criminal Court. Oxford, England: Oxford University Press. 2010. ISBN 978-0-19-973747-5. 22 Ekim 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Mayıs 2012. 
  172. ^ a b International Commission of Jurists, "The Events in Pakistan: A Legal Study By The Secretariat Of The International Commission Of Jurists" 9 (1972), p. 56-57., cited in S. Linton, "Completing the Circle: Accountability for the Crimes of the 1971 Bangladesh War of Liberation," Criminal Law Forum (2010) 21.191-311, p. 243.
  173. ^ Death by Government: Genocide and Mass Murder Since 1900. Transaction Publishers. 1994. s. 315. ISBN 978-1-56000-145-4. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mart 2019. 
  174. ^ Guinness World Records 2007. Londra: Guinness World Records Ltd. 2006. ss. 118-119. ISBN 978-1-904994-12-1. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2020. 
  175. ^ "US, China suppressed genocide reports during Bangladesh liberation war". Zee News. 25 Mart 2015. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  176. ^ Mishra (23 Eylül 2013). "Unholy Alliances". The New Yorker. ISSN 0028-792X. 19 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  177. ^ Rao, P.V. (1 Ocak 2006). "The US Congress and the 1971 Crisis in East Pakistan". International Studies. 43 (1): 73-91. doi:10.1177/002088170504300104. The US government's continued shipping of arms to Pakistan, despite suspension, angered the Congress and India. 
  178. ^ Black, Conrad, "Richard Nixon: A Life in Full" (New York: PublicAffairs, 2007), p. 756.
  179. ^ "Memorandam for the Record". 11 Ağustos 1971. 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2009. 
  180. ^ "The toxic cult of America's national interest". theweek.com. 23 Ocak 2014. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  181. ^ Nabi (21 Ekim 2013). "America's role in Mujib murder". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  182. ^ "Kennedy Charges Genocide in Pakistan, Urges Aid Cutoff" (PDF). The Washington Post. 17 Ağustos 1971. 22 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mart 2013.  Alt URL 28 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  183. ^ Dring (23 Aralık 1971). "Pakistani officers on list for war crimes trials". The Times. Londra. s. 5. 
  184. ^ "100 face genocide charges". The Times. Londra. 23 Şubat 1972. s. 7. 
  185. ^ "Case Concerning Trial of Pakistani Prisoners of War (Pakistan v. India): Request for the Indication of Interim Measures of Protection" (PDF). International Court of Justice. 11 Mayıs 1973. 2 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2014. 
  186. ^ Linton (2010). "Completing the circle: accountability for the crimes of the 1971 Bangladesh war of liberation". Criminal Law Forum. 21 (2): 203. doi:10.1007/s10609-010-9119-8. 
  187. ^ Jamal, Ahmed A., (Ed.) (2012). "Killing of Intellectuals". Banglapedia: National Encyclopedia of Bangladesh. Second. Asiatic Society of Bangladesh. 26 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2015. 
  188. ^ President's Order No. 8 of 1972 (1972) (Bangl.); Collaborators (Special Tribunals) Order (1972) (Bangl.).
  189. ^ a b S. Linton, Criminal Law Forum (2010), p. 205.
  190. ^ A. Mascarenhas, 'Bangladesh: A Legacy of Blood', Hodder and Stoughton, 1986, p. 25.
  191. ^ a b "How We Shortchanged Bangladesh". Newsweek Pakistan. 4 Ağustos 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mart 2016. 
  192. ^ S. Linton, Criminal Law Forum (2010), p. 206.
  193. ^ "Gwynne Dyer: Genocide trials in Bangladesh". Georgia Straight Vancouver's News & Entertainment Weekly. 18 Temmuz 2013. 14 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  194. ^ "Torture in Bangladesh 1971–2004: Making International Commitments a Reality and Providing Justice and Reparations to Victims". REDRESS. August 2004. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Şubat 2012. 
  195. ^ Raymond Faisal Solaiman v People's Republic of Bangladesh & Ors 14 Aralık 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. In The Federal Magistrates Court of Australia at Sydney.
  196. ^ This judgement can be found via the Federal Court of Australia home page 3 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. by following the links and using SYG/2672/2006 as the key for the database
  197. ^ a b S. Linton, Criminal Law Forum (2010), p. 228.
  198. ^ International Prosecutors. Oxford University Press. 31 Mayıs 2012. s. 169. ISBN 978-0199554294. 
  199. ^ Muslims in Motion: Islam and National Identity in the Bangladeshi Diaspora. Rutgers University Press. 2011. s. 19. ISBN 978-0813550565. The landslide victory of the Awami League in the 2008 election included a manifesto pledge to prosecute the war criminals of 1971. 
  200. ^ Historical dictionary of Bangladesh. 4th. Rowman & Littlefield. 2010. s. 289. ISBN 978-0-8108-6766-6. 
  201. ^ Montero (14 Temmuz 2010). "Bangladesh arrests are opening act of war crimes tribunal". The Christian Science Monitor. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2013. 
  202. ^ D'Costa 2011.
  203. ^ "Will ban on Islamic party heal wounds?". Deutsche Welle. 18 Şubat 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2012. 
  204. ^ "Bangladesh Islamic party leaders indicted on war crimes charges". CBC. The Associated Press. 28 Mayıs 2012. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Temmuz 2019. 
  205. ^ Mustafa (2013). "Bangladesh cleric Abul Kalam Azad sentenced to die for war crimes". BBC News. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Aralık 2019. 
  206. ^ a b Adams (18 Mayıs 2011). "Letter to the Bangladesh Prime Minister regarding the International Crimes (Tribunals) Act". Human Rights Watch. 2 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Aralık 2016. 
  207. ^ Yearbook of International Humanitarian Law – 2010. 1st. Springer. 5 Ağustos 2011. s. 463. ISBN 978-9067048101. 
  208. ^ Ullah (3 Şubat 2012). "Vote of trust for war trial". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2016. 
  209. ^ Adams (2 Kasım 2011). "Bangladesh: Stop Harassment of Defense at War Tribunal". Thomson Reuters Foundation. 15 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  210. ^ International Law and Domestic Legal Systems: Incorporation, Transformation, and Persuasion. Oxford University Press. 29 Eylül 2011. s. 114. ISBN 978-0199694907. 
  211. ^ Ghafour (31 Ekim 2012). "International community urged to stop 'summary executions' in Bangladesh". Arab News. 
  212. ^ "Jamaat, Shibir go berserk". The Daily Star. 13 Kasım 2012. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2013. 
  213. ^ "Jamaat-Shibir men run amok". New Age. 14 Kasım 2012. 27 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2013. 
  214. ^ "Jamaat desperately on the offensive". The Daily Sun. 15 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2013. 
  215. ^ "Mollah Execution: Social sites explode, global media abuzz". The Daily Star. 14 Aralık 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2014. 
  216. ^ "Bangladesh war crimes trial: Delwar Hossain Sayeedi to die". BBC News. 28 Şubat 2013. 16 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2022. 
  217. ^ Haroon Habib (17 Eylül 2014). "Top Jamaat leader Sayedee to be in prison until death". The Hindu. 15 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2014. 
  218. ^ Roshni Kapur (15 Mayıs 2012). "Bangladesh Hangs Another Islamist Leader". The Diplomat. 29 Ocak 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mart 2021. 
  219. ^ Haroon Habib (21 Kasım 2015). "Two top Bangladesh war criminals hanged". The Hindu. 28 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  220. ^ "Bangladesh Hangs 2 Leaders Convicted of War Crimes". The New York Times. 22 Kasım 2015. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  221. ^ "Bangladesh executes last prominent Jamaat leader". Al Jazeera. 4 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2021. 
  222. ^ "The Digital Security Act, 2016 (Draft) : A Sneak Peek – The FutureLaw Initiative". futrlaw.org. 7 Mayıs 2016. 19 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2016. 
  223. ^ "The Hamood-ur-Rahman Commission Report". Story of Pakistan. June 2003. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  224. ^ a b "Genocide they wrote". The Daily Star. 2 Aralık 2015. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2016. 
  225. ^ Ahmed (6 Aralık 2015). "The blueprint for massacre". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  226. ^ Ahmed (7 Aralık 2015). "Partners in the genocide". The Daily Star. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  227. ^ "His article was – from Pakistan's point of view – a huge betrayal and he was accused of being an enemy agent. It still denies its forces were behind such atrocities as those described by Mascarenhas, and blames Indian propaganda."Mark Dummett (16 Aralık 2011). "Bangladesh war: The article that changed history". BBC News. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2011. 
  228. ^ "Genocide Denial; The Case of Bangladesh". Institute for the Study of Genocide. 26 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2011. 
  229. ^ Philip Hensher (19 Şubat 2013). "The war Bangladesh can never forget". The Independent. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2013. 
  230. ^ "Text of the tri-patriate agreement of Bangladesh-Pakistan-India". Bangladesh Genocide Archive. 2 Mart 2008. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  231. ^ "Musharraf boosts Bangladesh ties". BBC News. 30 Temmuz 2002. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  232. ^ a b Karim (1 Aralık 2015). "Pakistan denies committing war crimes in 1971". The Daily Star. 5 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  233. ^ "Pakistan denies war crimes in Bangladesh". Arab News. December 2015. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  234. ^ Tusher (26 Mart 2013). "Pakistan must offer unconditional apology". The Daily Star. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  235. ^ "Former Pakistani diplomat calls for official apology to Bangladesh for 1971 genocide". The Daily Star. 30 Mart 2021. 28 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2021. 
  236. ^ a b Tusher (30 Mart 2013). "Genocide 1971 – Apology not made due to army factor". The Daily Star. 2 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  237. ^ "[Genocide/1971] Hasan Akhtar: "Pakistan should apologize to BD for '71 tragedy"". globalwebpost.com. 21 Ekim 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  238. ^ "Pakistan should apologize to Bangladesh: Salima Hashmi". new-pakistan.com. April 2013. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  239. ^ "Why Pakistan should apologise to Bangladesh". The Express Tribune. 27 Kasım 2012. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  240. ^ "Asma Jahangir for UN body to investigate genocide in 1971". Dhaka Tribune. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Ocak 2016. 
  241. ^ "Stop Genocide, Documentary film by Zahir Raihan". YouTube. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  242. ^ "The making of Stop Genocide and disappearance of Zahir Raihan". The Daily Star. 19 Aralık 2008. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  243. ^ "Khaled's war - English (Full)". YouTube. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  244. ^ "Major Khaled's war". Wikidata. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  245. ^ Dey (26 Mart 2013). "9 Months To Freedom". The Daily Star. 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  246. ^ "Nine Months To Freedom: The Story of Bangladesh". Indian Cine. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 
  247. ^ "Merciless Mayhem:The Bangladesh Genocide Through Pakistani Eyes (2018 TV Movie)". IMDB. 16 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2022. 
  248. ^ "Merciless Mayhem:The Bangladesh Genocide Through Pakistani Eyes". YouTube. 28 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Haziran 2020. 

Konuyla ilgili yayınlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dış bağlantılar

[değiştir | kaynağı değiştir]
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Bangladeş_Soykırımı&oldid=33932394" sayfasından alınmıştır