Эчтәлеккә күчү

Аракс

Wikipedia — ирекле энциклопедия проектыннан ([http://tt.wikipedia.org.ttcysuttlart1999.aylandirow.tmf.org.ru/wiki/Аракс latin yazuında])
Бу терминның башка аңлатмалары да бар, аларны карау өчен Аракс (мәгънәләр) битенә күчегез.

{{ЕлгаВМ |Исем = Аракс |Милли исем = tr/Aras/hy/Արաքս/az/Araz/fa/ارس |Рәсем = |Рәсем киңлеге = |Сурәт язуы = |Харита = |Харита киңлеге = |Харита язуы = |Озынлык = 1072 |Бассейн мәйданы = 102000 |Бассейн = |Елгалар бассейны = Каспий диңгезе бассейны елгалары |Су чыгымы күләме = 285 |Үлчәү урыны = |Баш = Бингөл таулары |Башның урнашкан урыны = |Башның биеклеге = |Башның координатлары = |Тамак = Күрә елгасы |Тамакның урнашкан урыны = |Тамакның координатлары = |Елганың авышлыгы = |Ил = Төркия, Әрмәнстан, Азәрбайҗан, Иран |Төбәк = |Викиҗыентыкта төркем =

Исемнәр =

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Классик борынгы заманда елга юнаннарга Араксес (грек. Ἀράξης) буларак билгеле булган. Аның хәзерге әрмән исеме Аракс (Արաքս). Тарихи яктан әрмәннәр аны Эрасх (Калып:Lang-xcl) дип атаганнар, ә аның борынгы гөрҗи исеме Рахси (რახსი). Әзеричә елга Араз (Araz) дип атала. Фарсы һәм көрд телләрендә аның исеме Арас (ارس), һәм төрекчә ул шулай ук яңгырый.

  • Aras (Арас) сүзе Джеймс Уайльдның 1855 елгы картасында.
    Aras (Арас) сүзе Джеймс Уайльдның 1855 елгы картасында.
  • 1856 елгы тагын бер карта, анда бу елга Aras сүзе белән билгеләнгән.
    1856 елгы тагын бер карта, анда бу елга Aras сүзе белән билгеләнгән.

Географиясе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аракс елгасы Варто районы чигендәге Бингөл тауларыннан Коҗагун, Даллы һәм Орман инешләре белән тотыла һәм Текман районы Кырыкхан авылы тирәсендә бер урында Аракс елгасы белән кушыла.[1][2] Аракс елгасы Дигордан көньяк-көнчыгышта Ахурян елгасына кушыла. Дигордан ул Әрмәнстан–Төркия чиге буйлап ага, ә аннары Төркияне Әзербайҗанның Нахчыван эксклавы белән тоташтыручы коридор янында уза. Аннары ул Иран–Әрмәнстан һәм Иран–Әзербайҗан чикләре буйлап дәвам итә.[3] Аракс елгасы берничә эре кушылдыгы белән туклана, шул исәптән Төркиядә урнашкан Карс елгасы һәм Чылдыр күленнән су җыючы Арпачай (шулай ук Ахурян буларак билгеле), Әрмәнстанда Севан күленә кушылган Һраздан елгасы һәм төньяк-көнчыгыш Иран Әзербайҗанның Савалан тауларында башланган Каре Су.[4]

Әрмәнстан Җөмһүрияте территориясенең 76 % Аракс бассейнына карый.

Кушылдыклар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Түбәндәге елгалар Аракс кушылдыгы булып тора, чыганактан тамагына кадәр:[5][6][7]

Исемнең килеп чыгышы һәм тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Кайбер хәзерге тикшеренүчеләр елганың исемен борынгы фарсы теленнән *a-raxša килеп чыккан һәм «якты түгел, болганчык» дип аңлаталар.[8]

1747 елгы Аракс картасы.
Фарсы империясендә Аракс елгасы 1747 елгы картада.

Әрмән традициясендә елга легендар әрмән ата-бабасы Һайкның оныгы Араст хөрмәтенә аталган. Соңрак бу исем Аракска кадәр эллинлаштырылган.[9] Елганың исеме Күрә-Аракс мәдәнияте өчен кулланыла, ул Күрә һәм Аракс елгалары үзәнлекләрендә чәчәк аткан тарихка кадәрге халык. Елга шулай ук Вергилийның «Энеида VIII» нең соңгы бүлегендә «күпергә ачулы» дип искә алына, чөнки римлылар аның аша күпер төзегәннәр, шуңа күрә ул яулап алынган. Аракс елгасы Изге Язмаларның Гиһон һәм Пишон елгалары белән ассоциацияләнә. Роберт Хьюсен Араксны Әрмәнстанның бердәнбер «чын елгасы» һәм әрмән халкының горурлыгы символы булган «Аракс ана» дип тасвирлаган.[10]

Страбон китергән риваять буенча, борынгы заманнарда Әрмәнстанда Аракс елгасының Каспий диңгезенә агымы булмаган, ләкин тигезлекләр буйлап агып чыккан һәм агымсыз күл барлыкка китергән.[11]

Ислам вакытында Аракс гарәп телендә Әл-Рас (хәзерге Әр-Рас белән бутамаска), ә фарсы-төрек контекстында Арас буларак билгеле була.[3]

Хәзерге тарихта Аракс географик сәяси чик буларак әһәмияткә ия була. Гөлистан һәм Төркмәнчай килешүләре шартлары буенча елга Рәсәй империясе һәм Каҗар Ираны арасында чик буларак сайлана, чөнки соңгысы Рәсәйгә үзенең Кавказ территорияләрен бирергә мәҗбүр була.[12]

1970 елда Иран һәм Советлар Берлеге Иранның Полдашт тирәсендә Аракс буасын ясап, шул ук исемдәге сусаклагыч булдырганнар. 2012 елдан Әрмәнстанның Мегри шәһәре янында Мегри буасы төзелә.[13]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ (төр.) Erzurum Mülkî İdare İl Haritası. Harita Genel Müdürlüğü.
  2. ↑ (төр.) Bingöl Dağları. Doğa Derneği.
  3. ↑ 3,0 3,1 (ингл.) Araxes River. Encyclopædia Iranica.
  4. ↑ (ингл.) Aras River | river, Asia | Britannica.
  5. ↑ (ингл.) Environmental Performance Reviews - Armenia. New York and Geneva: United Nations Economic Commission for Europe. 2000. ISBN 92-1-116775-2. http://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/epr/epr_studies/armenia.pdf. Retrieved 2014-07-13. 
  6. ↑ (рус.) Аракс, Зур совет энциклопедиясе
  7. ↑ (ингл.) Reducing Trans-boundary Degradation of the Kura-Aras River Basin, UN-Water
  8. ↑ (алм.) Schmitt R. Medisches und Persisches Sprachgut bei Herodot // ZDMG. 1967. 117. S. 136.
  9. ↑ (ингл.) Bauer-Manndorff, Elisabeth (1981). Armenia: Past and Present. Armenian Prelacy. p. 49. 
  10. ↑ (ингл.) Hewsen, Robert (1997). Hovannisian, Richard G.. ed. The Armenian People From Ancient to Modern Times. Volume I: The Dynastic Periods: From Antiquity to the Fourteenth Century. New York: St. Martin's Press. p. 7. ISBN 0-312-10169-4. https://archive.org/details/armenianpeoplefr00rich_0/page/7. 
  11. ↑ (ингл.) Strabo, Geography, Book 11, chapter 14.
  12. ↑ (ингл.) Dowling, Timothy C. (2 December 2014). Russia at War: From the Mongol Conquest to Afghanistan, Chechnya, and Beyond .... ISBN 9781598849486. https://books.google.com/books?id=KTq2BQAAQBAJ&q=russo+persian+war+1804-1813&pg=PA728. Retrieved 23 April 2015. 
  13. ↑ (ингл.) News: Meghry Power Plant Kicks off. Iran Water & Power Resources Development Co. (17 November 2012).
Чыганак — https://tt.wikipedia.org/w/index.php?title=Аракс&oldid=4254699