Кыпчак телләре
Кыпчак телләре (төньяк-көнбатыш төркем, тау-төркем һ.б.) - төрки телләр гаиләсенең иң эре төркемнәренең берсе (11 телдән тора). Кыпчак телләре борынгы кыпчаклар кулланган кыпчак теленнән барлыкка килгәннәр.
Кыпчак телләренең төп үзәнчәлеге - башка төрки телләрдәге "аг(ъ)" кыпчак "ау" яки "ай" иҗекләренә үзгәрүе, һәм шуннан охшаш авазларга күчүе: төрекчә "dağ" - татарча, башкортча "тау" - кыргызча "тоо" (караим-кырымтатар телләрендә кирегә кайта ала: кырымтатар "дагъ")
Төркемчәләре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сары-кыпчак телләре (половец-кыпчак телләре)
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Половец (сары-кыпчак) теленнән чыгалар. Бу төркемчәнең төп үзәнчелеге - угыз телләренә якынлык. О.А. Мудрак буенча, үзен дә ике төркемчәгә бүлергә мөмкин:
- Караим-кырымтатар телләре: аларның төп үзәнчелеге - "аг(ъ)"ның кирегә үзгәрүе (дагъ)
Әмма ул телләр диалектлары башка төрки телләр төркемнәренә керә ала: кырымтатар теленең төньяк диалекты - кыпчак-ногай төркемчәсенә, көньяк-кырымтатар теле - төрек теленең диалекты, димәк, угыз телләренә керә.
- Кумык-карачай-балкар телләре: аларның төп үзәнчелеге - кайбер позицияләрдә изәфет (билгеләнүче сүздә өченче затның кушымчалы булуы, мәсәлән, татар телендә "Казан шәһәре, башкорт телендә "илһам шишмәһе) юклыгы, үзатлыкларда: къарачай-малкъар тил
- кумык теле
- карачай-балкар теле
- сары-кыпчак теле†
- мәмлүк-кыпчак теле†
Идел-кыпчак телләре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Болгар-кыпчак телләре яки Идел-кыпчак телләре.
- Төп мәкалә: Идел-кыпчак телләре
Бу төркемчәнең төп үзәнчелеге - иренләнгән сузыкларның алмашуы
Бу төркемчәнең бергәлеге белән бөтен галимнәр түгел риза. О.А. Мудрак татар телен сары-кыпчак, башкорт телен ногай төркемчәсенә керткән. Әмма үзе ул бу бүленештән кире каккан, бу гипотезаны Анна Дыбо тота.
Ногай-кыпчак телләре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Төп үзәнчелеге - с-ш күчмә хәрәкәте.
- искеногай сөйләм теле (мөстәкыйль сөйләмнәргә бүленү кадәр ногай теле)
- казакъ теле
- әстерхан-татар теле
- каракалпак теле
- кыпчак-үзбәк диалектлары
- йорт диалекты
- алабуга диалекты
- кырымтатар теленең төньяк диалекты
Кыргыз-кыпчак телләре
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- кыргыз теле
- фәргән-кыпчак теле
- көньяк-алтай теле
Чагыштыру
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Төрле төрки телләрне күрсәтү өчен җәдвәл латыйнча китерелгән:
| Телләр | Балалар мәктәптә телебезне латыйн әлифбасы белән яза |
|---|---|
| Tatarça | Balalar mäktäptä telebezne latin älifbası belän yaza. |
| Başqortça | Balalar mäktäptä telebeźźe latin älifbahı (alfavitı) menän yaźa. |
| Qazaqça | Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı. |
| Qırğızça | Baldar mektepte tilibizdi latın alfaviti menen jazat. |
Әдәбият
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- БОРЫНГЫ ТӨРКИ ТЕЛЛӘР(үле сылтама) Татар энциклопедиясе
- Э. Р. Тенишев (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002;
- Языки мира. Тюркские языки. М., 1997, Бишкек, 1997.
- Johanson, Lars and Csató, Éva Ágnes (1998). The Turkic Languages. London: Routledge. ISBN 0-415-08200-5.
- Menges, Karl H. (1995). The Turkic Languages and Peoples. Wiesbaden: Harrassowitz. ISBN 3-447-03533-1.
- А. Н. Самойлович. Тюркское языкознание. Филология. Руника. М., 2005
- Э. Р. Тенишев (ред.). Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002.
- Рус Википедиясе