Нанай халкы

	Нанай халкы
Үз аталышы	нанай, хэдзэни
гомуми сан	11 623 (2021),; 5373 (2020)
яшәү җире	Россия — 11 671 (2010 елгы халык санын алу); КХҖ — 5 354 (2010 елгы халык санын алу)
Теле	нанай, рус, кытай
Дине	Шаманизм, анимизм
Кардәш халыклары:	тунгус-маньчжурлар
	Нанай халкы Викиҗыентыкта

Нанайлар (Нанай телендә: нани, хэдзэни; Кытай телендә: 赫哲族 (hèzhézú); искергән атамасы: гольдлар) — Ерак Көнчыгышта яши торган халык, Россиядә һәм Кытайда Амур елгасы һәм аңа коючы Уссури һәм Сунгари елгалары ярларында яшиләр.

Атамасы

«Нанай» сүзе «на» — җир һәм «най» — кеше, җир кешесе мәгънәсендә (Г. Ходжер «Непроглядные сумерки»). Элек нанайлар әдәбиятта рус телендә һәм башка Европа телләрендә гольдлар буларак мәгълүм булганнар.^[3]. Кытайда нанайлар хэчжэ буларак мәгълүм (Кытай телендә: 赫哲族, Hèzhé zú). «Түбәндәге»ләрнең (Амур агымы буенча Найхиннан түбәнрәк яшәүче) нанайларның атамасы — «нани» — шулай ук ульчларның үзатамасы булып тора. Ә Амур агымы буенча Найхиннан югарырак нанайлар еш үзләрен нанай телендә «хэдзэ(ни)» дип атыйлар, ягъни «агым буенча түбәнрәк яшәүчеләр» (мөгаен Кытай нанайларына һәм маньчжурларга карата) һәм бу берникадәр дәрәҗәдә парадокс булып тора, чөнки нанайларның күпчелеге өчен бу «югарыдагы» нанайлар булып тора.

Антропологик тип

Нанайлар берникадәр төньяк Кытай антропологик компонент кушылуы белән Байкал антропологик тип кешеләре булып тора.^[4].

Генетика

Нанайларның иң эре кланнары (ыру берләшмәләре) — бельды һәм самар генофондларында Амур буе өчен хас N3a6 Y-хромосома гаплогруппасы доминант булып тора. Датировки кластеров сети Y-STR гаплотиплары челтәре кластерлары датировклары күрсәткәнчә, самар кланы (1400 ± 500 ел) бельды кланыннан (800 ± 500 лет) "олырак" булырга мөмкин икәнен күрсәтә. Бельдының Y-хромосома генофонды 98%-ка өч гаплогруппадан тора: N3, C2 һәм О. Бельдының Y-хромосома генофонды 84%-ка N3a6 гаплогруппасыннан тора, О1b, С2b1a һәм J2a1a гаплогруппаларына генофондның калган 16%-ы туры килә.^[5]^[6].

Тарихы

Амур бассейнында асаба халыклар яшәве турында беренче мәгълүмат Россиядә XVII гасыр уртасында, Ерофей Хабаров һәм башка җир үтүчеләр походлары вакытында барлыкка килгән. Тарихчы Полевой, Борис Петрович фикере буенча, Сунгариның түбән агымында һәм Сунгари һәм Уссури тамаклары районында яшәүче дючерлар нанайлар булган.^[7]^[8]. Әмма киңрәк таралган һәм хәзер кабул ителгән XIX гасырда әйтелгән фикер булып дючерларның чжурчжэньнарның токымы яки якын туганнары булулары, ә нанайлар мөгаен җир узучыларга «ачаннар» һәм «натки»лар буларак мәгълүм булганнар, һәм мөгаен алар игенче дючерларны 1650-нче елларның икенче яртысында Кытай хөкүмәте тарафыннан Маньчжуриягә тирән күчерүдән соң шунда яши башлаганнар.^[4]^[9]^[10].

Мәдәнияте

Рухи мәдәнияттә эт роле

Уздырылган өйрәнү нанайларның рухи мәдәниятендә этнең гаять зур ролен күрсәтә. Традицион мәдәнияттә нанайлар дөньяны мифологик һәм анимистик позицияләрдән караганнар. Мифологиядә эт образы кеше белән якын мөнәсәбәттә. Мәсьәлән, мифик Тимер Ана Эт образы хатын-кыз дип карала һәм уңай һәм тискәре хасиятләргә ия. Еш бу нанай халкы ыруларның килеп чыгышы риваятьләренең төп персонажларының берсе булып тора, бу аның борынгылыгын күрсәтә.
Шаманлыкта иң әһәмиятле булып этнең шаманның ярдәмчесе һәм яклаучысы буларак табигатьтән өстен образы әһәмиятле булып тора. Аның ярдәме белән шаман кешенең югалган яки урланган җанын эзләгән.
Промысел йолаларының, шаманлыкның, тормыш циклы ритуалларының анализы этнең образы нигезендә борынгы Амур тамырларына ия икәнен күрсәтә. Эт белән бәйле нанайларның карашлары аңа борынгы заманнан бирле хуҗасының яклаучысы функцияләрен чагылдыралар. Алар традицион мәдәниятнең барлык диярлек чагылышларында күренә: тормыш циклы ритуалларында, шаманлыкта һәм промысел культларында. Гомумән нанай халкының эт асрау этномәдәни хасиятләрен асравын анализын күрсәткәнчә, эт асрауның төрле аспектларында һәм киңрәк итеп нанайларның мәдәниятнең образы һәм роле аны этноидентификация маркеры итеп кулланырга һәм нанай халкының этник гомогенлыгын карап чыгарга мөмкинчелек бирә.^[11]

Яшәү урыннары

1860 ел Пекин трактаты, Амур елгасын һәм Уссурины дәүләт чиге белән бүлгән, һәм нанайларның яшәү районын Россия һәм Кытай арасында бүлгән.

Россиядә нанай халкының күпчелеге (92,29 %) Хабаровск краенда яши (10 771 кеше, шуларның 3950 кешесе Нанай районында). Нанай авыллары урта Амурның ике ярында да урнашкан (якынча Хабаровсктан Комсомольск-на-Амуре) шәһәренә кадәр һәм шулай ук Приморский крайның Россияның Уссуриның көнчыгыш ярында (Приморский крайның Пожарский районы).

Кытайда (Хэйлунцзян провинциясе) нанайлар Амурның уң як ярында Сунгари һәм Уссури елгалары тамаклары арасында (Цзямусы шәһәр даирәсенең Тунцзян һәм Фуюань уездлары) һәм Уссуриның сул як ярында (Шуанъяшань шәһәр даирәсенең Жаохэ уезды.)^[12].

1989 елда СССР-да халык санын алу буенча нанайларның саны 12 023 кеше булган, шуларның 11 883 кешесе РСФСР-да. 2002 елда Россия халык санын алу буенча — 12 160 кеше. Кытайда 2000 ел халык санын алу буенча 4600 нанай халкы вәкиле яшәгән.^[13].

Россиядә нанай халкының саны:

2002 елда торак пунктларында нанайларның саны.^[14]: Хабаровск крае:

Комсомольск-на-Амуре шәһәре 986
Амурск шәһәре 771
Хабаровск шәһәре 768
Даерга авылы 629
Джуен авылы 466
Найхин авылы 460
Ачан авылы 445
Джари авылы 439
Верхний Нерген авылы 394
Синда бистәсе 391
Троицкое авылы 385
Кондон авылы 384
Лидога авылы 359
Дада авылы 351
Вознесенское авылы 300
Омми авылы 281
Нижние Халбы авылы 249
Сикачи-Алян авылы 232
Бельго авылы 212
Маяк авылы 130
Улика-Национальное авылы 126
Верхняя Эконь авылы 111
Эльбан шәһәр тибындагы посёлогы 110
Усть-Гур авылы 100
Советская Гавань шәһәре, Майский шәһәр тибындагы посёлок 4

Диңгез буе крае:

Красный Яр авылы 103

Нанайларның саны динамикасы (Бөтен Кытай халык санын алу мәгълүматы буенча)

1964 ел — 0,71 мең кеше.^[15]
1982 ел — 1,48 мең кеше.^[15]
1990 ел — 4,25 мең кеше.^[15]
2000 ел — 4,64 мең кеше.^[15]
2010 ел — 5,35 мең кеше.^[15]

Тел

Нанай теле тунгусо-маньчжур телләренең төркеменә карый. Россиядә кириллица нигезендә язма кулланыла, Кытайда практик рәвештә язмасыз тел булып тора (тел турында сүз алып барган аерым басмаларда транскрипция өчен пиньинь кулланыла).

Нанай административ-территориаль берәмлекләре

Нанай административ-территориаль берәмлекләре хәзерге вакытта (2011) Россиядә һәм Кытайда бар. Россиядә аларга Нанай районы карый. Кытайда эвенк АТО-ларга Хэйлунцзянда өч милли волость карый.

Хэйлунцзян

Цзямусы шәһәр даирәсе

Тунцзян шәһәр уезды
- Бача-Нанай милли волосте (八岔赫哲族乡)
- Цзецзинькоу-Нанай милли волосте (街津口赫哲族乡)

Шуанъяшань шәһәр даирәсе

Жаохэ уезды
- Сыпай-Нанай милли волосте (四排赫哲族乡)

Мәшһүр нанайлар

Дерсу Узала (1849—1908) — 1906—1907 елларда Россия галиме һәм сәяхәт кылучысы Владимир Арсеньевның экспедициясендә гиды булган кеше.
Кола Бельды (1929—1993) — эстрада җырчысы, РСФСР ат казанган артисты.
Григорий Ходжер (1929—2006) — нанай язучысы. М. Горький исемендәге Дәүләт премиясе лауреаты (1973).
Максим Александрович Пассар (1923—1943) — снайпер, Бөек Ватан сугышы катнашучысы, Россия Федерациясе каһарманы (16.02.2010, вафат булганнан соң).
Андрей Александрович Пассар (1925—2013) — шагыйрь.
Александр Падалиевич Пассар (1922—1988) — Советлар Союзы каһарманы (23.08.1944), шымчы.
Сулунгу Николаевич Оненко (1916—1985) — Бөек Ватан сугышы катнашучысы, кандидат филология фәннәре кандидаты, академик нанай-рус сүзлеге авторы, Новосибирскта күмелгән.
Владимир Семёнович Заксор (1931—1971) — язучы.
Киле Понгса — җырлар язучы шагыйрь.
Пётр Киле — язучы.
Аким Дмитриевич Самар (1916—1943) — беренче нанай язучысы.
Han Geng (1984 елда туган) — Super Junior төркеменең элеккеге катнашучысы. Хәзерге вакытта Кытайда соло карьера белән мәшгуль.

Ыру бүленеше

Хәзерге вакытта Нанай халкында 30 ыру-фамилия бар:

1. Аимка	11. Заксор	21. Сайгор (Сойгор)
2. Актанка (Ахтанка)	12. Киле (Киля)	22. Самар (XIX гасыр ахырына якынча 400 кеше)^[16]
3. Бельды (XIX гасыр ахырына якынча бер мең кеше һәм үзенә 47 ыру керткән)	13. Моринкан	23. Сарголь (Соргол)
4. Гайер (Гаер)	14. Наймука	24. Тумали
5. Гахил (Гахир)	15. Нуер	25. Удинкан
6. Гейкер (Гэйкэр)	16. Одзял	26. Уксуменка
7. Дер	17. Ойтанка	27. Хайтанин
8. Дзяпи	18. Оненка	28. Ходжер
9. Дигор	19. Поссар (Пассар)	29. Юкаминкан
10. Донкан	20. Перменка	30. Юкомзан

Галерея

Нанай кызы
Нанай балалары
Дерсу Узала
Нанай потлары Маак, Ричард Карл улы рәсеме, 1850-енче еллар.
Нанай халкы кешеләре һәм «Кунст һәм Альберс» кибетендә эшләүчеләр.
Нанай хатын-кыз киеме
Милли стильдә хәзерге заман хатын-кыз киеме
Балалар хореография ансамбле, Нанай районы
Традицион кышкы Нанай йорты интерьеры.
Җылыну һәм аш пешерү өчен кан дип аталган мич кулланыла.
Н. И. Гродеков исемендәге Хабаровск кырый музее