Prussiä

Prussiä

almança *Preußen*

**1525 — 1947**
	Prussiä; ; almança Preußen; ; 1525 — 1947 ;
	; Prussiä Alman imperiäse eçendä
Dinastiä	Hohentsolernnar
Başqala	Königsberg (1525—1701) Berlin (1701—1947);
räsmi tel	almança
Xalıq sanı	41 915 040 (1939)
İdärä itü tärtibe	Monarxiä (1525—1918) Respublika (1918—1947);
	Үрнәк: Карау • Бәхәс • Үзгәртү

Prussiä (almança Preußen, äyteleşe Proysen) — Üzäk häm Könçığış Awrupada tarixi töbäkneñ ataması:

Prussiä - prusslar xalqı torğan Baltıyq diñgeze köyaq-könçığış yarındağı töbäk. Urta ğasırlarda tevtonnar belän basıp alınğan, soñraq ul töbäk Könçığış Prussiä dip atala.
Prussiä - 1525 yıldan hertsoglıq, 1618 yıldan Hohentsollern digän alman näsele idärä itkän kurfürstlıq. Anıñ eçenä Könçığış Prussiä häm Brandenburg kergän. Başqalası baştaraq Königsberg şähärendä, Utız yıllıq suğıştan soñ Berlinda bulğan. 1701 yıldan patşalıq.
Prussiä - 1918 yılda Hohentsollern näselen bärep töşergännän soñ, Weymar cömhüriäte qısalarında "irekle däwlät". 1947 yılda İkençe Bötendönya suğışınnan soñ yuqqa çığarılğan.

Tarix

V-XIII ğasırlarda Könçığış Prussiädä prusslar torğan, alar könbatış kurgannar mädäniätenä (BEQ VI-I ğasırlarda) qarağan. Prusslar baltlar qäbilälärenä tuğandaş xalıq bulğan.

Tevton ordenı (1224—1525)

1226 yılda läx kenäze Konrad I Mazoveski Tevton ordenı alparlarınnan prusslarğa qarşı yärdäm sorıy.

1233-1283 Tevton alparları prusslarğa qarşı suğışalar häm yawlap alalar.

1242-1249 häm 1260-1274 yılğı prusslar baş kütärülären tevtonnar ayawsız xäldä bastıralar.

1237 yılda Tevton ordenına Qılıç yörtüçelär ordenı quşıla, näticädä Lifländiädä häm Kurländiädä Tevton ordenı bülekçäse - Livon ordenı oyışa.

1308-1309 yılda Tevton ordenı Pol'şadan Gdan'sk şähären yawlap ala.

1346 yılda Estlandiäne basıp ala.

1456-1466 yılda Unöç yıllıq suğışta ciñelgännän soñ Tevton ordenı küp bilämälären yuğalta häm Polşa qıyrallığınıñ vassalına äwerelä. Böyek magistr baş yortı Königsberg şähärenä küçerelä, Livon ordenı bäysez buldı.

Prussiä herţoglığı (1525—1618)

1525 yılda Tevton ordenı böyek Magistrı Albrext Brandenburglı protestant dinen qabul itep Prussiädäge Tevton ordenı cirlären dönyavi herţoglıqqa äwerelderä.

Qıyrallıqtağı Prussiä (1466—1772)

Tevton ordenınıñ ber öleşe 1466 yılda Polşağa kerä häm Polşa qıyrallığı eçendä ber wiläyäte bula.

Brandenburg-Prussiä (1618—1701)

Brandenburg kurfürstı Fridrix Wilhelm I Prussiäneñ Polşağa bäylelegennän azat itärgä tırışa, şunıñ öçen Şved-Polşa suğışında (1655—1661) qatnaşa.

1656 yılda Karl X qurfürst belän kileşügä qul quya, näticädä Brandenburg kurfürstı Fridrix Wilhelm I Prussiä östennän xakimiätkä ireşä.

Bu üzgäreşlär säbäple Awrupada yaña däwlät Brandenburg-Prussiä kilep çığa.

Prussiä patşalığı (1701—1918)

Prussiä Berençe Bötendönya suğışınnan soñ

1701 yılda Brandenburg kurfürstı Fridrix Wilhelm I ulı Fridrix III Königsberg şähärendä tac kiä, şulay itep Prussiä patşalığı iğlan itelä.

1740-1786 yıllarda Fridrix II xakimlek itkän çorda Sileziä zur öleşe basıp alına.

1756-1763 yıllarda Cide yıllıq suğışta Prussiä Räsäygä ciñelä, Räsäy ğäskäre Berlinnı ala. Läkin 1762 yılda Yelizaveta imperatorbikäse ülgännän soñ, xakimiätkä kilgän Petr III Fridrix II belän Solıx kileşüen tözi häm Räsäy ğäskäre basıp alğan bar cirlären kire qaytara.

1806 yılda Napoleon Prussiägä höcüm itä, Prussiä küp cirlären yuğalta.

1814-1815 yıllarda Vena kongressı qararı buyınça Prussiägä yuğaltqan bilämäläre qaytarıla.

Otto fon Bismark çorı

1866 yılda Avstriä-Prussiä suğışı näticäsendä Prussiä Hannover, Kurgessen, Nassau, Mayndağı Frankfurtnı ala. Bismark "timer häm qan" belän 21 alman ilen Tönyaq German berlegenä berläşterä.

1870-1871 yıllarda Prussiä-Fransiä suğışı näticäsendä Tönyaq German berlegenä Baden, Würtenberg häm Bavariä quşıla.

1871 yılnıñ 18 ğinwarında Versaldä Prussiä ministr-prezidentı Bismark häm patşası Wilhelm I Alman imperiäsen iğlan itälär.

Şul waqıttan Prussiä berdäm Almaniä eçendä.

Prussiä berdäm Almaniä eçendä

Almaniä İkençe Bötendönya suğışında ciñelgännän soñ basıp alu zonaları, häm Prussiäneñ SSRB häm Polşa faydasına yuğaltqan cirläre (sarı tös)

1914-1918 ylda Berençe Bötendönya suğışında ciñelä häm qayber töbäklären yuğalta, respublika iğlan itelä.

Prussiä patşalığı irekle il Prussiä itep iğlan itelä.

1933 yıldan 1945 yılnıñ 30 aprelenä qädär Adolf Hitler üze Prussiä imper idäräçese (reyxsştathalter) bula, ä Prussiä ministr prezidentı Hermann Wilhelm Göring bula.

Öçençe Reyx İkençe Bötendönya suğışında ciñelgännän soñ, Prussiä - Almaniä militarizm töp çığanağı bularaq beterelä.

1947 yılda Berektäşlär kontrol şurası "Prussiä däwläten beterü" xaqında qanunnı qabul itä.

Könçığış Prussiä Polşa häm SSRB arasında bülenä.

Elekke Königsberg nigezendä Räsäydäge Kaliningrad ölkäse buldırıla, Klaypeda Litvağa, Tübän Sileziä, Pomeraniä Polşağa quşıla.

Bügenge Almaniäneñ 16 ilennän 12-se elekke Prussiädä kergän, yağni Almaniäneñ 75%ı Prussiä täşkil itä.

Ädäbiyat

Пруссия // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
Иванов В. В. К происхождению этнонима пруссов. Название Purušḫanda (княжество и город III–II тыс. до н.э.) // Балто-славянские исследования, 2014 / Отв. ред. Иванов В. В.. — М.*СПб: Нестор-История, 2014. — С. 5—20.