Turkiy tillar

Turkiy tillar — hozirgi va qadimgi turkiy ellar va elatlarning tillari. Asosan, Oʻzbekiston, Turkiya, Ozarbayjon, Qozogʻiston, Qirgʻiziston, Turkmaniston, XXR, Afgʻoniston, Eron, Tojikistonda, shuningdek, Bolgariya, Ruminiya, Ukraina, Germaniya, Kipr, Shimoliy Makedoniya, Albaniya, AQSh, Saudiya Arabistoni va boshqa bir qancha mamlakatlarda tarqalgan. Oʻtgan asr oxiridagi maʼlumotlarga koʻra, Turkiy tillarda soʻzlashuvchilarning umumiy soni 130 million kishidan ortiq.

Turkli tillar

Turkiyada koʻpchilik bilan turkiy tillar oʻrniga turk lahjalari atamasi qabul qilinadi. Turkiya, Ozarbayjon, Oʻzbek va shuningdek hammasi turk tilining lahjalari hisob qilinadi. Turk tili deganda Turkiya turkchasi emas, butun lahjalarni qamraydigan til sifatida tushuniladi. Universitetlarda Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları nomidagi kafedralarda turkiy tillar va ularning adabiyotlari oʻrgatiladi.

Umumiy maʼlumot

Baʼzi olimlar Turkiy tillarni moʻgʻul tillari hamda tungus manjur tillari bilan birga qoʻshib, oltoy tillari oilasiga birlashtiradilar. Ye.D.Polivanov, G.Y. Ramstedt kabi tilshunoslarning fikricha, ushbu tillar oilasi koreys va yapon tillarini qoʻshish hisobiga kengayishi mumkin. Oltoy nazariyasiga koʻra, Turkiy tillarning tarixi oltoy tillari bir til boʻlib tashkil topgan qadim zamondan — oltoy davridan boshlanadi. Oltoy bobotili (asos til) dastlab 2 ga — tungusmanjur va turkmoʻgʻul tillariga, soʻngra turkmoʻgʻul tili ham 2 ga — turk va moʻgʻul tillariga ajralgan. Lekin Turkiy tillarning oltoy tillariga genetik aloqadorligi haqidagi masala hamon faraz darajasida qolmoqda.

Turkiy tillar deganda, Sibirdan Bolqon yarim oroligacha bir chiziq boʻylab choʻzilgan ulkan geografik hududda tarqalgan oʻzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq, saxa (yoqut), tuva, xakas, oltoy, karagas, shor, turkman, ozarbayjon, turk, gagauz, tatar, boshqird, chuvash, qoʻmiq, noʻgʻay, qorachoybolqor, tofalar, chuvash kabi 25 dan ortiq til tushuniladi. Turkiy tillar hozirgi tarqalish geografiyasiga koʻra, quyidagi mintaqalarga ajratiladi: Oʻrta va Janubiy.

Sharqiy Osiyo, Janubiy va Gʻarbiy Sibir, Volga-Kama havzasi, Shimoliy Kavkaz, Kavkazorti va Qora dengiz boʻyi. Turkiy tillarning genetik, lisoniy xususiyatlar jihatidan oʻzaro munosabati masalasiga qiziqish juda qadimdan davom etib keladi. Turkiy tillarni birinchi marta tasnif qilgan olim Maxmud Koshgʻariydir. Turkiy tillar tasnifi bilan qiziqish 19-asr oxiri va 20-asrda qayta avj oldi va hozirgigacha koʻplab tasniflar vujudga keldi (rus olimlari I.N.Berezin, V.V.Radlov, F.Ye.Korsh, A.N.Samoylovich, V.A.Bogoroditskiy, N.A.Baskakov, B.A.Serebrennikov, turk olimi R.R.Arat, fin olimlari G. Y. Ramstedt va A.M.O.Ryasyanen, nemis olimlari I.Bensing va K.G. Mengeslarning tasniflari). Bu tasniflar metodi, oldiga qoʻygan maqsadi nuqtai nazaridan xilma-xil. Shuning uchun bu tasniflarning birida biron bir guruhga mansub deb hisoblangan til ikkinchisida boshqa bir guruhga tushib qolishi mumkin. Turkiy tillarni tasnif qilishning oʻziga xos qiyin tomonlari bor. Bu qiyinchilik, avvalo, Turkiy tillarning oʻzaro fonetik, leksik, grammatik jihatdan yaqinligidan kelib chiqadi. Ikkinchidan, alohida olingan har bir turkiy xalqning tarkib topishida turli xil qabilalarning ishtirok etganligi va bir qabila bir paytning oʻzida bir necha turkiy xalqning shakllanishida ishtirok etganligi bilan izohlanadi. Masalan, V.A.Bogoroditskiy oʻz tasnifida Turkiy tillarning geografik tarqalish xususiyatini asos qilib, ularni 7 guruhga ajratadi: shimoliy-sharqiy (saxayoqut, karagas va tuva tillari); xakas (mintaqadagi xakas aholining shevalari); oltoy (oltoy va teleut tillari, bir qancha lahjalar); gʻarbiy sibir (sibir tatarlariningbarcha laxjalari); volgaboʻyi-uraloldi (tatar va boshqird tillari); oʻrta osiyo (uzbek, uygʻur, qozoq, qirgʻiz, qoraqalpoq tillari); janubiy-gʻarbiy (turkman, ozarbayjon, qoʻmiq, gagauz, turk tillari va chuvash tili). Bu tasnifda turkiy xalqlar va tillarning tarixiy tarakane™ hisobga olinmagan, karaim, noʻgʻay kabi tillar eʼtibordan chetdan qolgan. V.V.Radlov tomonidan Turkiy tillar quyidagicha tasnif qilingan: sharqiy guruh (Oltoy, Ob, Yenisey turkiylari va Chulim tatarlarining til va lahjalari, karagas, xakas, shor va tuva tillari); gʻarbiy guruh (Gʻarbiy Sibir tatarlarining lahjalari, qirgʻiz, qozoq, boshqird, tatar va qoraqalpoq tillari); oʻrta osiyo guruhi (oʻzbek va uygʻur tillari); janubiy guruh (turkman, ozarbayjon, turk, qrimtatar tillari). Bu tasnifga Turkiy tillarning fonetik xususiyatlari asos qilib olingan boʻlsada, baʼzi fonetik belgilar muayyan bir guruhga emas, bir necha guruh tillarga xos ekanligi seziladi. Boshqa tasniflar ham u yoki bu darajada kamchiliklarga ega. Tasniflar orasida Turkiy tillarning ham til xususiyatlarini, ham tarixiy taraqqiyotini, ham genetik qarindoshligini atroflicha hisobga olgan hamda Turkiy tillarning barchasini tuliq qamrab olgan tasnif N.A.Baskakov tomonidan taklif etilgan va u koʻpchilik turkiyshunoslar tomonidan tan olingan.

Turkiy tillar oilasi uchun xos bulgan singarmonizm (hozirgi oʻzbek adabiy tili bundan mustasno), suz boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi, oʻzakning deyarli oʻzgarmasligi, gap boʻlaklarining joylashish tartibi kabi xususiyatlar uni boshqa til oilalaridan farklab turadi. Turkiy tillarni bir til oilasiga birlashtiruvchi va boshqa til oilalaridan farklovchi xususiyatlaridan biri lugʻat tarkibining bir-biriga juda yaqinligi va grammatik qurilishining oʻxshashligidir. Shuning uchun gʻam chuvash va yoqutlardan boshqa hamma turkiy xalklar vakillari oʻz ona tillarida gaplashganlarida bir-birini muayyan darajada tushuna oladi.

Turkiy tillar umumiy genetik va tipologik belgilarga ega: fonetikada yuqoridagi belgilardan tashqari unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi Turkiy tillarda unli va undosh tovushlar mik, dori bir xil emas. Unlilar miqdori baʼzi Turkiy tillarda (tuva, gagauz, chulimtatar tillarida) 20 dan ortiq boʻlsa, koʻpchiligida 8 ta (xoz. oʻzbek adabiy tilida 6 ta). Undosh tovushlar miqdorida esa bunchalik katta farq yoʻq. Maxsus adabiyotlarda undoshlar miqdori 20 dan kam kursatilmaganidek, 30 dan ortiqham qayd etilmaydi. Baʼzi Turkiy tillarda suz boshida jarangsiz undoshlar (k, p, t) ishlatilsa, boshqalarida ayni urinda jarangli undoshlar (g, b, d) qoʻllanadi; soʻz boshida sonor undoshlar (l, m, n, r) deyarli uchramaydi. Morfologiya sohasida agglyutinatsiya shakl va soʻz yasalishining asosiy usuli hisoblanadi, grammatik jins turkumsi yuq, prefiks va old qoʻshimchalar mavjud emas (koʻmakchilar faol qoʻllanadi), bir turdagi turlanish va bir turdagi tuslanish mavjud; sintaksis sohasida gap boʻlaklari oʻzining muntazam joylashish tartibiga ega (aniqlovchi aniqlanmishdan, ega kesimdan oldin joylashadi), bogʻlovchilar deyarli yoʻq (ularning aksariyati arab va fors tillaridan oʻzlashgan), sifatdoshli, ravishdoshli tuzilmalar keng qoʻllanadi, ikki ot yoki otlashgan soʻzning birikuvidan hosil boʻlgan va turkiy izofa deb ataluvchi aniklovchili soʻz birikmalari barcha Turkiy tillarda uchraydi. Soʻz yasalishi, asosan, affiksatsiyadan iborat, shuningdek, soʻz hosil qilishning analitik va boshqa usullari ham bor.

Eng qad. turkiy yozma yodgorliklar (urxunenisey yozuvida) 7— 11-asrlarga mansub boʻlib, ular, asosan, qabrtoshlar tarzida Shimoliy Mongoliya, Qirgʻizistonda, Yenisey daryosining yuqori qismi, Talas vodiysida va boshqa joylarda topilgan. Brahmi va sugʻd yoʻzuvlarida bitilgan qad. turkiy yodgorliklar ham uchraydi (Sharqiy Turkiston va Oʻrta Osiyo). Keyinchalik uygʻur va arab alifbolari asosidagi turkiy yozuv sharqsa (Qashqar, Oʻrta Osiyo, Oltin Oʻrda hududi, Volgaboʻyida) va gʻarbda (saljuqiylar davlatida, Ozarbayjon, Turkiya va boshqa hududlarda) rivojlandi. Xitoyda yashovchi uygʻurlar 11-asrdan hozirgigacha arab alifbosi asosidagi yozuvdan foydalanadilar. Qad. yozuv anʼanalariga ega boʻlgan turkiy xalqlarning aksariyati (oʻzbek, uygʻur, turk, ozarbayjon, turkman, tatar, boshqird kabi) 20-asrning 20-yillarigacha arab alifbosi asosidagi yozuvga ega boʻlgan. Turk tili 1929-yildan lotin alifbosi asosidagi yozuvga oʻtgan. Sobiq SSSRdagi barcha Turkiy tillar uchun 20-yillar oʻrtalarida lotin grafikasi asosida alifbolar ishlab chiqildi va ular 1930-yilgacha ixtiyoriymajburiy tarzda ana shu yozuvga oʻtkazildi; 1938—40 yillarda esa ayni shu tartibda rus grafikasi asosidagi yozuvga oʻtkazildi. SSSR parchalanib ketgandan keyin 1991-yilda Ozarbayjon va Turkmanistonda, 1993-yilda Oʻzbekistonda lotin yozuviga asoslangan alifbo joriy etish haqida qaror qabul qilindi va bu qarorlar amalga oshirilmoqda. Turkiy tillarning oʻrganilishi haqida q. Turkiyshunoslik.

Turkiy tillar orasidagi oʻxshashliklar

Tillar	Yozilishi
Oʻzbekcha	Bolalar maktabda tilimizni lotin alifbosi bilan / ila yozadi.
Turkcha	Çocuklar okulda dilimizi latin alfabesi ile yazıyor.
Gagauzcha	Uşaklar şkolada / okulda dilimizi latin alfavitindä yazêr.
Ozarcha	Uşaqlar məktəbdə dilimizi latin əlifbası ilə yazır.
Turkmancha	Çagalar mekdepde dilimizi latyn elipbiýi bile(n) ýazýar.
Uygʻurcha	Balilar mektepte tilimizni latin elipbesi bilen yazidu.
Qozoqcha	Balalar mektepte tilimizdi latin alfavitimen jazadı.
Noʻgʻoycha	Ballar mektepte tılımızdı latın alfabemen yazadılar.
Qoraqalpoqcha	Balalar mektepte tilimizdi latın álipbesi menen jazadı.
Qirgʻizcha	Baldar mektepte tilibizdi latin alfaviti menen jazat
Tatarcha	Balalar mäktäpdä telebezne latin älifbası belän yaza.
Boshqircha	Balalar mәktәptә telebeҙҙe latin әlifbaһı menәn yaҙa.

Tillar	Yozilishi
Oʻzbekcha	Yangi yilingiz qutlugʻ boʻlsin.
Turkcha	Yeni yılınız kutlu olsun.
Gagauzcha	Yeni yılınızı kutlerim.
Qrimcha	Sizni yañı yılnen/yıl ile qutlayım.
Ozarcha (Ozarbayjon)	Yeni iliniz mübarək olsun.
Ozarcha (Eron)	Təzə iliniz mübarək olsun.
Iroq turkchasi (Iqoq)	Y’engi iliwiz mübarak olsun.
Turkmancha	Taze ýylynyz gutly bolsun.
Uygʻurcha	Yengi yılıngızğa mübarek bolsun.
Qozoqcha	Janga jılıngız quttı bolsın
Qorachoy-Bolqorcha	Cangngı cılığıznı alğışlayma.
Noʻgʻaycha	Yaña yılıñız men.
Qoraqalpoqcha	Jańa jılıńız qutlı bolsın.
Qirgʻizcha	Cañı cılıñız quttu bolsun.
Tatarcha	Yaña yılığız qotlı bulsın.
Qrimtatarcha	Yañı yılıñız hayırlı (mübarek) olsun.
Maldoʻva-Ruminya Tatarchasi	Cañı cılıñız qutlu bolsun.
Boshqircha	Һeҙҙe yaңı yıl menәn qotlayım.
Qoʻmiqcha	Yañı yılığız qutlu bolsun.
Xakascha	Naa çılnang alğıstapçam (-alkış) şirerni.
Xakascha	Naa çılnang alğıstapçam şirerni.
Tuvacha	Caa çıl-bile bayır çedirip or men.
Oltoycha	Slerdi cangı cılla utkup turum.
Shorcha	Naa çıl çakşı polzun.
Yoqutcha	Ehigini şanga cılınan eğerdeliibin.
Chuvashcha	Sene sul yaçepe salamlatap.

	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
	ata	ota	ata		ata
	ana	ona	anne/ana	ene	ana	ana	ana		anʼn
	oʻgul	oʻgil	oğul	oğul	ul, uğıl	ul	oghul	uol	yvul
	er(kek)	erkak	erkek	erkek	ir	yerkek	är	er	ar
	kyz	qiz	kız	gyz	qız	qιz	qiz	ky:s	χeʼr
	kiši	kishi	kişi	kişi	keşe	kisi		kihi
	kelin	kelin	gelin	geli:n	kilen	kelin	kelin	kylyn	kilen
	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
	jürek	yurak	yürek	ýürek	yöräk	zhürek	yüräk	süreq
	qan	qon	kan	ga:n	qan	qan	qan	qa:n	jon
	baš	bosh	baş	baş	baş	bas	baş	bas	puš
	qyl	qil	kıl	qyl	qıl	kyl	kyl	kyl	χeʼleʼr
	köz	koʻz	göz	göz	küz	köz	köz	kos	kör
	kirpik	kiprik	kirpik	kirpik	kerfek	kirpik	kirpik	kirbi:	χurbuk
	qulqaq	quloq	kulak	gulak	qolaq	qulaq	qulaq	gulka:k	χoʻlga
	burun	burun	burun	burun	borın	murιn	burun	murun
	qol	qoʻl	kol	gol	qul	qol		qol	χol
	el(ig)		el	el				ili:	alaʼ
	barmak	barmoq	parmak	barmak	barmaq		barmaq
	tyrnaq	tirnoq	tırnak	dyrnaq	tırnaq	tιrnaq	tirnaq	tynyraq
	tiz	tizza	diz	dy:z	tez	tize	tiz	tüsäχ
	baltyr	boldir	baldır	baldyr	baltır	baldyr	baldir	ballyr
	adaq	oyoq	ayak	aýaq	ayaq	ayaq		ataq
	qaryn	qorin	karın	garyn	qarın	qarιn	qor(saq)	qaryn	χyraʼm
	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
	at	ot	at	at	at	at	at	at	ut
	siyir	sigir	sığır	sygyr	síır (sıyır)	siyιr
	yt	it	it	it	et	iyt	it	yt	jyda
	balyq	baliq	balık	balyk	balıq	balιq	beliq	balyk	polaʼ
	bit	bit	bit	bit	bet	biyt	pit	byt	pyjda
	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
	ev	uy	ev	öý	öy	üy	öy		av
	otag	otoq	otağ	otaq		otaq		otu:
	yol	yoʻl	yol	yo:l	yul	zhol	yol	suol	sol
	köprüq	koʻprik	köprü	köpri	küpar	köpir	kövrük	kürpe
	oq	oʻq	ok	ok	uk		oq	oχ	ugu
	ot	oʻt	od	ot	ut	ot	ot	uot	vot
	kül	kul	kül	kül	köl	kül	kül	kül	kö'l
	suv	suv	su	suw	syw	suw	su	ui	syv
	kemi	kema	gemi	gämi	kimä	keme			kim
	köl	koʻl	göl	köl	kül	köl	köl	küöl
	atov	orol	ada	ada	atan	aral	aral		ută
	küneš	kun	güneş	gün	qoyaş	kün	kün	kün	χĕvel
	bulut	bulut	bulut	bulut	bolıt	bult	bulut	bylyt	pĕlĕt
	yulduz	yulduz	yıldız	ýyldyz	yoldız	zhuldιz	yultuz	sulus	şăltăr
	topraq	tuproq	toprak	toprak	tufraq	topιraq	tupraq	toburaχ	tăpra
	töpü	tepa	tepe	depe	tübä	töbe		töbö	tüpe
	yağac	yogʻoch	ağaç	agaç	ağaç	ağaš			jyvăş
	tenri	tangri	tanrı	taňry	täñre		tängri	tanara	tură
	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
	uzun	uzun	uzun	uzyn	ozın	uzιn	uzun	uhun	vărăm
	yany	yangi	yeni	yany	yaña	zhanga	yengi	sana	şĕnĕ
	semiz	semiz	semiz	semiz	simez	semiz	semiz	emis	samăr
	tolu	toʻla	dolu	do:ly	tulı	tolι	toluq	toloru	tulli
	aq	oq	ak	ak	aq	aq	aq
	qara	qora	kara	gara	qara	qara	qara	χara	χura
	qyzyl	qizil	kızıl	gyzyl	qızıl	qızıl	qizil	kyhyl	χĕrlĕ
	kök	koʻk	gök	gök	kük	kök	kök	küöq	kăvak
Sonlar	Eski Turkiy	Oʻzbekcha	Turkcha	Turkmancha	Tatarcha	Qozoqcha	Uygʻurcha	Yoqutcha	Chuvashcha
1	bir	bir	bir	bir	ber	bir	bir	bi:r	pĕrre
2	eki	ikki	iki	iki	ike	yeki	ikki	ikki	ikkĕ
4	tört	toʻrt	dört	dö:rt	dürt	tört	töt	tüört	tăvattă
7	yeti	yetti	yedi	yedi	cide	zheti	yättä	sette	şiççĕ
10	on	oʻn	on	o:n	un	on	on	uon	vunnă
100	yüz	yuz	yüz	yü:z	yöz	zhüz	yüz	sü:s	şĕr

Shaxs tuslanishi
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
men	ben	mən	men	men	min	min	men	men	min	epĕ / ep
menga	bana	mənə	maňa	manga	miñä	miña	mağan	maga	miexe / miexeğe	mana
meni	beni	məni	meni	méni	mine	mine	meni	meni	miigin	mana
menda	bende	məndə	mende	mende / méningde	mindä	mindä	mende	mende	-	manra
mendan	benden	məndən	menden	mendin / méningdin	mindän	minnän	menen	menden	miigitten	manran
mening	benim	mənim	meniň	méning	mineñ	minem	meniñ	menin	miene	man / manăn
men bilan / mening bilan	benimle	mənimlə	men bilen / meniň bilen	men bilen / méning bilen	mineñ menän	minem belän	menimen	men menen	miiginen	manpa
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
sen	sen	sən	sen	sen	hin	sin	sen	sen	en	esĕ / es
senga	sana	sənə	saňa	sanga	hiñä	siña	sağan	saga	eyiexe / eyiexeğe	sana
seni	seni	səni	seni	séni	hine	sine	seni	seni	eyigin	sana
senda	sende	səndə	sende	sende / séningde	hindä	sindä	sende	sende	-	sanra
sendan	senden	səndən	senden	sendin / séningdin	hindän	sinnän	senen	senden	eyigitten	sanran
sening	senin	sənin	seniň	séning	hineñ	sineñ	seniñ	senin	eyiene	san / sanăn
sen bilan / sening bilan	seninle	səninlə	sen bilen / seniň bilen	sen bilen / séning bilen	hineñ menän	sineñ belän	senimen	sen menen	eyiginen	sanpa
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
siz	siz	siz	siz	siz / sili	heź	sez	siz	siz	en	esir / esĕr
sizga	size	sizə	size	sizge / silige	heźgä	sezgä	sizge	sizge	eyiexe / eyiexeğe	sire
sizni	sizi	sizi	sizi	sizni / silini	heźźe	sezne	sizdi	sizdi	eyigin	sire
sizda	sizde	sizdə	sizde	sizde / silide	heźźä	sezdä	sizde	sizde	-	sirĕnte
sizdan	sizden	sizdən	sizden	sizdin / silidin	heźźän	sezdän	sizden	sizden	eyigitten	sirĕnten
sizning	sizin	sizin	siziň	sizning / silining	heźźeñ	sezneñ	sizdiñ	sizdin	eyiene	sirĕn
siz bilan / sizning bilan	sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	siz bilen / sizning bilen / sili bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sizben	siz menen	eyiginen	sirĕnpe
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
u	o	o	ol	u	ul	ul	ol	al	kini	văl / ul
unga	ona	ona	oňa	uningha	uğa	aña	oğan	aga	kiniexe	ăna
uni	onu	onu	onu	uni	unı	anı	onı	anı	kinini	ăna
unda	onda	onda	onda	unda / uningda / anda	unda	anda	onda	anda	-	unra / unta
undan	ondan	ondan	ondan	undin / uningdin / andin	undan	annan	onan	andan	kinitten	unran / untan
uning	onun	onun	onuň	uning	unıñ	anıñ	onıñ	anın	kiene	un / unăn
u bilan / uning bilan	onunla	onunla	o bilen / onuň bilen	u bilen / uning bilen	unıñ menän	anıñ belän	onımen	al menen	kininen	unpa
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
biz	biz	biz	biz	biz	beź	bez	biz	biz	bihigi	epir / epĕr
bizga	bize	bizə	bize	bizge	beźgä	bezgä	bizge	bizge	bihiexe / bihiexeğe	pire
bizni	bizi	bizi	bizi	bizni	beźźe	bezne	bizdi	bizdi	bihigini	pire
bizda	bizde	bizdə	bizde	bizde	beźźä	bezdä	bizde	bizde	-	pirĕnte / pirte
bizdan	bizden	bizdən	bizden	bizdin	beźźän	bezdän	bizden	bizden	bihigitten	pirĕnten / pirten
bizning	bizim	bizim	biziň	bizning	beźźeñ	bezneñ	bizdiñ	bizdin	bihiene	pirĕn
biz bilan / bizning bilan	bizimle	bizimlə	biz bilen / biziň bilen	biz bilen / bizning bilen	beźźeñ menän	bezneñ belän	bizben	biz menen	bihiginen	pirĕnpe
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
senlar	siz	siz	siz	siler / sénler	heź	sez	sender	siler	ehigi	esir / esĕr
senlarga	size	sizə	size	silerge / sénlerge	heźgä	sezgä	senderge	silerge	ehiexe / ehiexeğe	sire
senlarni	sizi	sizi	sizi	silerni / sénlerni	heźźe	sezne	senderdi	silerdi	ehigini	sire
senlarda	sizde	sizdə	sizde	silerde / sénlerde	heźźä	sezdä	senderde	silerde	-	sirĕnte
senlardan	sizden	sizdən	sizden	silerdin / sénlerdin	heźźän	sezdän	senderden	silerden	ehigitten	sirĕnten
senlarning	sizin	sizin	siziň	silerning / sénlerning	heźźeñ	sezneñ	senderdiñ	silerdin	ehiene	sirĕn
senlar bilan	sizinle	sizinlə	siz bilen / siziň bilen	siler bilen / sénler bilen	heźźeñ menän	sezneñ belän	sendermen	siler menen	ehiginen	sirĕnpe
Oʻzbek	Turk	Ozarbayjon	Turkman	Yangi Uygʻur	Boshqir	Tatar	Qozoq	Qirgʻiz	Yoqut	Chuvash
ular	onlar	onlar	olar	ular	ular	alar / ular	olar	alar	kiniler	vĕsem / vălsem
ularga	onlara	onlara	olara	ulargha	ularğa	alarğa	olarğa	alarga	kinilerge	vĕsene
ularni	onları	onları	olary	ularni	ularźı	alarnı	olardı	alardı	kinileri	vĕsene
ularda	onlarda	onlarda	olarda	ularda	ularźa	alarda	olarda	alarda	-	vĕsenche
ulardan	onlardan	onlardan	olardan	ulardin	ularźan	alardan	olardan	alardan	kinilerten	vĕsenchen
ularning	onların	onların	olaryň	ularning	ularźın	alarnıñ	olardıñ	alardın	kiennere	vĕsen / vĕsenĕn
ular bilan	onlarla	onlarla	olar bilen	ular bilen	ular menän	alar belän	olarmen	alar menen	kinilerinen	vĕsempe

Klassifikatsiyasi

Turkiy tillar	Bulgar guruhcha	Chuvash tili
	Qarluq guruhcha	Oʻzbek tili
		Uygʻur tili
	Qipchoq guruhcha	Boshqird tili
		Qozoq tili
		Qaraim tili
		Qoraqalpoq tili
		Qorachoy-Bolqor tili
		Qo'miq tili
		Noʻgʻoy tili
		Tatar tili
	Oʻgʻuz guruhcha	Ozarbayjon tili
		Gagauz tili
		Turk tili
		Turkman tili
	Qirgʻiz-qipchoq guruhcha	Oltoy tili
		Qirgʻiz tili
	Uygʻur guruhcha	Tuva tili
		Xakas tili
		Shor tili
		Yoqut tili

Yana qarang

• Turkic Languages Verb Comparison
• Turkiy xalqlar
• Devonu lugʻotit turk
• Turkiy davlatlar tashkiloti

Adabiyotlar

• Baskakov N.A., Vvedeniye v izucheniye tyurkskix yazikov, 2 izd., M., 1969; Kononov A. N., Istoriya izucheniya tyurkskix yazikov v Rossii, L., 1972; Serebrennikov B.A., Gadjiyeva M.Z., Sravnitelnoistoricheskaya grammatika tyurkskix yazikov, Baku, 1979; Qoʻch qortoyev I., Isabekov B., Turkiy filologiyaga kirish, T., 1984.

Havolalar

• Turkiy tillar portali
• Turkiy obidalar ~ Bilge Kağan (Wayback Machine saytida 2016-03-13 sanasida arxivlangan)