Jump to content

Хитой Коммунистик партияси

From Vikipediya
Хитой Коммунистик партияси
хитойча: 中国共产党
Етакчи Хи Жинпинг
Ташкил этилган 23-июл, 1921-йил(1921-07-23)
Штаб квартиралари Хитой, Пекин, Зҳонгнанҳаи қароргоҳи
Газетаси

"Халқ сўзи" газетаси (Халқ сўзи)

журнали „Цюши“ („Чуши“)
Ёшлар қаноти
  • Хитой Коммунистик Ёшлар Лигаси
  • Хитой Халқ Республикасининг кашшофлар ташкилоти
Ҳарбийлаштирилган қанот
  • Хитой халқ озодлик армияси
  • Хитой халқ қуролли милицияси
  • Хитой халқ милицияси
Аъзолари сони 96 712 000 (2021-йил 31-декабр)
Идеологияси

Хитой хусусиятларига эга социализм:

  • Коммунизм
  • Марксизм-ленинизм
  • Мао Сзедун ғояси
  • Денг Сяопин назарияси
  • Уч марталик вакиллик
  • Ривожланишга илмий қараш
  • Си Сзинпиннинг ғояси
  • Социалистик ватанпарварлик
  • Хитой миллатчилиги
Халқаро мансублик
  • Коминтерн (1922-1943)
  • Коммунистик ва ишчи партияларининг халқаро учрашуви
Шиори Халққа хизмат қилинг!
Иттифоқчилари
  • ПЕФН
  • CПВ
  • Шри-Ланка Коммунистик партияси
  • Лаос Халқ Инқилобий партияси
  • Куба Коммунистик партияси
  • CПРФ
  • Корея Ишчилар партияси
  • Непал Коммунистик партияси
Вебсайт http://cpc.people.com.cn/

Хитой Коммунистик партияси (ХКП)[1], расман Хитой Коммунистик партияси (ХКП)[2] — Хитой Халқ Республикасининг (ХХР) асосчиси ва ягона ҳукмрон партиясидир[3][4]. Мао Зедонг бошчилигида ХКП Гоминданга қарши Хитой фуқаролар урушида ғалаба қозонди ва 1949-йилда Мао Хитой Халқ Республикаси ташкил этилганини эълон қилди . Ўшандан бери ХКП Хитойни ўзининг Бирлашган фронти таркибида саккизта кичик партиялар билан бошқаради ва Халқ Озодлик Армияси (ПЛА) устидан ягона назоратга эгалик қилади. ХКПнинг ҳар бир раҳбари партиянинг мафкуравий эътиқодларини белгилаб берувчи партия низомига ўз назарияларини қўшади, улар биргаликда Хитой хусусиятларига эга социализм деб аталади. 2022 — йил ҳолатига кўра, ХКП 96 миллиондан ортиқ аъзога эга бўлиб, у Ҳиндистоннинг Бҳаратия Жаната партиясидан кейин дунёдаги иккинчи йирик сиёсий партияга айланди[5]. Хитой жамоатчилиги ХКПни оддийгина „Партия“ деб атайди[2].

1921 йилда Чен Духиу ва Ли Дазҳао Совет Иттифоқи Коммунистик партиясининг Узоқ Шарқ бюроси ва Коммунистик Интернасионалнинг Узоқ Шарқ котибияти ёрдами билан ХКПни ташкил этишга раҳбарлик қилишди. Ўз тарихининг дастлабки олти йилида ХКП йирик миллатчилик ҳаракатининг уюшган чап қаноти сифатида Гоминдан (КМТ) билан бирлашди. Бироқ, Чианг Кай-Шек бошчилигидаги КМТнинг ўнг қаноти ХКПга қарши ўгирилиб, партиянинг ўн минглаб аъзоларини қирғин қилинганда, икки партия бўлиниб кетди ва узоқ давом этган фуқаролар урушини бошлади. Кейинги ўн йиллик партизан уруши давомида Мао Цзедун ХКПнинг энг нуфузли шахсига айланди ва партия ўзининг ер ислоҳоти сиёсати билан қишлоқ деҳқонлари орасида мустаҳкам пойдевор яратди. ХКПни қўллаб-қувватлаш Иккинчи Хитой-Япония уруши давомида ҳам ўсишда давом этди ва 1945-йилда Япония таслим бўлганидан сўнг, ХКП КМТ ҳукуматига қарши коммунистик инқилобда ғалаба қозонди. КМТ Тайванга чекинганидан сўнг, ХКП 1949-йил 1-октабрда Хитой Халқ Республикасини тузди.

Мао Цзедун 1976-йилгача яъни вафот этгунга қадар ХКПнинг энг нуфузли аъзоси бўлиб қолди, у вақти-вақти билан соғлиғи ёмонлашгани сабабли давлат раҳбариятидан воз кечган. Мао даврида партия ер ислоҳоти дастурини якунлади, бир қатор беш йиллик режаларни ишга туширди ва охир-оқибат Совет Иттифоқидан ажралиб чиқди . Гарчи Мао Маданий инқилоб даврида партияни капиталистик ва реакцион элементлардан тозалашга уринган бўлса-да, унинг ўлимидан сўнг, бу сиёсатлар „Тўртлик тўдаси“ томонидан қисқа вақт ичида камроқ радикал фракция назоратни қўлга киритгунга қадар давом эттирилди. Шарқий блокнинг қулаши ва 1991 — йилда Совет Иттифоқи парчаланганидан бери ХКП қолган социалистик давлатларнинг ҳукмрон партиялари билан муносабатлари давом этмоқда. ХКП, шунингдек, бир қанча нокоммунистик партиялар, жумладан Африка, Осиё ва Лотин Америкасидаги кўплаб ривожланаётган мамлакатларнинг ҳукмрон миллатчи партиялари ва Европанинг социал-демократик партиялари билан ҳам алоқалар ўрнатган.

Хитой Коммунистик партияси демократик марказлашув асосида ташкил этилган бўлиб, бу тамойил қабул қилинган қарорни қўллаб-қувватлашда партия аъзолари ўртасида бирлик шарти билан сиёсатни очиқ муҳокама қилишни назарда тутади. ХКПнинг олий органи — ҳар бешинчи йилда чақириладиган Миллий Конгрессдир . Миллий Конгресс сессияда бўлмаганда, Марказий Қўмита энг юқори орган ҳисобланади, лекин бу орган одатда йилига бир марта йиғиладиганлиги сабабли, кўпчилик вазифа ва мас’улият Сиёсий бюро ва унинг Доимий қўмитасига юкланган. Иккинчисининг аъзолари партия ва давлатнинг олий раҳбарияти сифатида кўрилади[6]. Бугунги кунда партия раҳбари бош котиб (фуқаролик партия вазифалари учун мас’ул), Марказий ҳарбий комиссия (CМC) раиси (ҳарбий ишлар учун мас’ул) ва давлат президенти (асосан тантанали лавозим) лавозимларини эгаллайди. Ушбу лавозимлар туфайли партия раҳбари мамлакатнинг энг муҳим раҳбари сифатида кўрилади. Ҳозирги раҳбар Си Цзинпин 2012-йил 8-15-ноябр кунлари бўлиб ўтган 18-Миллий конгрессда сайланган ва 2017-йил 18-24-октабрда бўлиб ўтган 19-Миллий конгрессда ва 2022-йил 16-22-октабрда бўлиб ўтган 20-Миллий конгрессда ўз ўрнини сақлаб қолган.

Тарихи

[edit | edit source]

Ташкил этилиши ва дастлабки тарихи

[edit | edit source]

ХКП ўзининг келиб чиқишини 1919-йил 4-май Ҳаракатидан бошланади, бу даврда радикал Ғарб мафкуралари марксизм ва анархизм каби Хитой зиёлилари орасида ўзига хос кучга эга бўлган. Болшевиклар инқилоби ва марксистик назариядан келиб чиққан бошқа таъсирлар ХКПни илҳомлантирди. Чен Духиу ва Ли Дазҳао биринчилардан бўлиб Ленинизм ва жаҳон инқилобини қўллаб-қувватлаганлар. Иккаласи ҳам Россиядаги Октябр инқилобини ҳамма жойда мазлум мамлакатлар учун янги даврни эълон қилишига ишониб, янги босқич деб ҳисоблар эдилар[7]. Янги Маданият Ҳаракати даврида бир нечта ўқув тўгараклари ташкил этилган, аммо 1920-йилга келиб кўпчилик уларнинг ислоҳотларни амалга ошириш қобилиятига шубҳа билан қарашган[7].

Собиқ Шанхай франсуз консессиясида ХКПнинг биринчи Конгресси ўтказиладиган жой

ХКП 1921-йил 1-июлда Совет Иттифоқи Коммунистик партиясининг Узоқ Шарқ бюроси ва Коммунистик Интернасионалнинг Узоқ Шарқ котибияти ёрдами билан ташкил этилган[8][9]. Бироқ, партия ҳужжатларига кўра, партиянинг ҳақиқий ташкил этилган санаси 1921-йил 23-июл, ХКП 1-Миллий Конгрессининг биринчи куни эди[10]. 1921 йил бошида атиги 50 аъзо бўлган, жумладан Чен Духиу, Ли Дазҳао ва Мао Цзедун[11] даврида ХКП ташкилоти ва ҳокимияти жуда ўсди[12]. Дастлаб у Шанхай франсуз консессиясидаги уйда бўлиб ўтган бўлса-да, франсуз полицияси 30 -июл куни йиғилишни тўхтатди[13] ва конгресс Чжежианг провинсиясининг Жиахинг шаҳридаги Жанубий кўлда сайёҳлик кемасига кўчирилди[13]. Конгрессда ўнлаб делегатлар қатнашди, амма бу конгресда на Ли ҳам ва на Чен ҳам қатнаша олмади[13], Чен ўзининг ўрнига шахсий вакил юборди[13]. Конгресс резолюцияларида Коммунистик Интернасионалнинг (Коминтерн) бўлими сифатида коммунистик партия ташкил этиш талаб қилинган ва Чен унинг раҳбари этиб сайланган. Чен кейин Коммунистик партиянинг биринчи бош котиби[13] бўлиб ишлаган ва „Хитойнинг Ленини“ деб аталган[14].

Советлар Узоқ Шарқда анти-коммунистик мамлакатларга, хусусан , Японияга қарши курашиш учун Совет Иттифоқи тарафдори кучларни қўллаб-қувватлашга умид қилишди. Улар саркарда Ву Пейфу билан боғланишга ҳаракат қилишди, аммо муваффақияцизликка учради[15][16]. Кейин Советлар Гуанчжоу ҳукуматини Беян ҳукумати билан параллел равишда бошқараётган Гоминдан (КМТ) билан боғланишди. 1923 — йил −6 октябрда Коминтерн Михаил Бородинни Гуанчжоуга юборди ва Советлар КМТ билан дўстона муносабатлар ўрнатди. ХКП Марказий Қўмитаси[17] Совет раҳбари Иосиф Сталин[18] ва Коминтерн[19] ҳаммаси ХКП охир-оқибат КМТни назорат қилишига умид қилган ва ўз рақибларини „ўнгчилар“ деб атаган[20]. Қуёш коммунистлар ва уларнинг мухолифлари ўртасидаги зиддиятни юмшатди. 1925-йилдаги ИВ қурултойдан кейин ХКП аъзолари сони 900 тадан 2428 тагача ўсди[21]. ХКП ҳалигача Сун Яценга ўз ҳаракатининг асосчиларидан бири сифатида қарайди ва ундан келиб чиққанлигини[22] даъво қилади, чунки у прото-коммунистик[23][24] сифатида қаралади ва Сун мафкурасининг иқтисодий элементи социализм эди. [25] Сун шундай деди: „Бизнинг яшаш тамойилимиз коммунизмнинг бир шаклидир“[26].

Коммунистлар КМТнинг чап қанотида ҳукмронлик қилдилар ва партиянинг ўнг қанот фраксиялари билан ҳокимият учун курашдилар[20]. КМТ раҳбари Сун Ят-сен 1925-йил март ойида вафот этганида, унинг ўрнига ўнгчи Чианг Кай-Шек келди ва у коммунистлар позициясини чеклаш учун ҳаракат бошлади[20]. Чианг, Суннинг собиқ ёрдамчиси, у синфий кураш назариясини ва ХКПнинг ҳокимиятни эгаллаб олишини ёмон кўрса ҳам, ўша пайтда фаол антикоммунист эмас эди[27][28]. Коммунистлар Чианг ҳокимиятини олиб ташлашни таклиф қилишди[29]. Чианг аста-секин Ғарб давлатларининг қўллаб-қувватлашига эришгач, у билан коммунистлар ўртасидаги зиддият тобора кучайиб борди. Чианг КМТ ичидаги коммунистларнинг яширин экспансиясини истисно қилиш учун Гоминдандан Коминтернга қўшилишни сўради, Чен Духиу эса коммунистлар КМТдан бутунлай чиқиб кетишига умид қилди[30].

1927 -йил апрел ойида Чианг ҳам, ХКП ҳам можарога тайёрланаётган эди[31]. Шимолий экспедициянинг жанговар қўмондонларни ағдаришдаги муваффақиятидан сўнг, Чианг Кай-Шек Хитой бўйлаб ўн минглаб одамларни ташкил этган коммунистларга қарши чиқди[32]. Уханда жойлашган КМТ ҳукуматининг буйруқларини эътиборсиз қолдириб, у коммунистик жангарилар томонидан назорат қилинадиган Шанхай шаҳрига юриш қилди. Гарчи коммунистлар Чиангнинг келишини мамнуният билан кутиб олишган бўлса-да, у уларга қарши ўгирилиб, Яшил тўда ёрдами билан 5000 кишини [ноте 4] қирғин қилди[32][20][33]. Кейин Чианг қўшини Вуханга юриш қилди, аммо ХКП генерали Е Тинг ва унинг қўшинлари шаҳарни эгаллашига тўсқинлик қилди[20]. Чиангнинг иттифоқчилари ҳам коммунистларга ҳужум қилишди; масалан, Пекинда Ли Дазҳао ва бошқа 19 етакчи коммунист Чжан Зуолин томонидан қатл этилган[20][33]. Бу воқеалардан ғазабланган ХКП томонидан қўллаб-қувватланган деҳқонлар ҳаракати кучайиб кетди. Таниқли олим Е Дехуи Чангшада коммунистлар томонидан ўлдирилди ва қасос олиш учун КМТ генерали Хе Жиан ва унинг қўшинлари юзлаб деҳқон милиционерларини отиб ташладилар[20]. Ўша май ойида ўн минглаб коммунистлар ва уларнинг тарафдорлари КМТ қўшинлари томонидан ўлдирилган, ХКП ўзининг 25,000 аъзосидан тахминан 15,000 нафарини йўқотган[33].

Хитой фуқаролар уруши ва Иккинчи Хитой-Япония уруши

[edit | edit source]
Хитой ишчи ва деҳқон Қизил Армияси байроғи

ХКП Вухан КМТ ҳукуматини қўллаб-қувватлашда давом этди[33], лекин 1927 йил 15 июлда Вухан ҳукумати барча коммунистларни КМТдан чиқариб юборди[33]. КХП КМТга қарши жанг қилиш учун „Қизил Армия“ номи билан машҳур бўлган Хитойнинг Ишчи ва Деҳқон Қизил Армиясини ташкил қилиш билан жавоб берди. Генерал Чжу Де бошчилигидаги баталёнга 1927 — йил 1-августда Нанчанг қўзғолони деб ном олган Нанчанг шаҳрини эгаллашга буйруқ берилди. Дастлаб муваффақиятга эришган Чжу ва унинг қўшинлари беш кундан кейин чекинишга мажбур бўлишди, жанубга Шантоу томон юришди ва у ердан Фужиан саҳросига ҳайдалишди[33]. Мао Зедонг Қизил Армиянинг бош қўмондони этиб тайинланди ва Ҳунан бўйлаб деҳқонлар қўзғолонларини қўзғатишга умид қилиб, кузги йиғим-терим қўзғолонида Чангшага қарши тўртта полкни бошқарган[33]. Унинг режаси 9-сентабр куни КМТ назоратидаги шаҳарга учта йўналишдан ҳужум қилиш эди, аммо тўртинчи полк КМТ йўналишига жўнаб кетди ва Учинчи полкга ҳужум қилди. Мао қўшини Чаншага етиб келди, лекин уни олиб кета олмади; 15-сентабрга келиб, у мағлубиятни қабул қилди, 1000 омон қолганлар шарққа, Жиангсидаги Жингганг тоғларига юришди[33][20][32].

ХКПнинг шаҳардаги ташкилий аппаратининг деярли йўқ бўлиб кетиши партия ичидаги институционал ўзгаришларга олиб келди[34]. Партия инқилобий партияларни ташкил этиш усули бўлган демократик сентрализмни қабул қилди ва марказий қўмитанинг доимий қўмитаси сифатида фаолият юритиш учун сиёсий бюро ташкил этди[34]. Натижада партия ичида ҳокимиятнинг марказлашуви кучайди[34]. Партиянинг ҳар бир даражасида бу такрорланди, доимий қўмиталар энди самарали назорат остида[34]. Партиядан ҳайдалгач, Чен Духиу Хитойнинг Троцкий ҳаракатига раҳбарлик қилишни давом эттирди. Ли Лисан 1929-1930 — йилларда партия ташкилотини амалда назорат қила олди[34]. Лининг раҳбарияти муваффақияцизликка учради ва ХКПни ҳалокат ёқасида қолдирди[34]. Коминтерн аралашди ва 1930 — йил охирига келиб унинг ваколатлари тортиб олинди[34]. 1935 йилга келиб Мао ХКП Сиёсий бюроси Доимий қўмитаси аъзоси ва партиянинг норасмий ҳарбий раҳбари бўлди, Чжоу Энлай ва партиянинг расмий раҳбари Чжан Вентян унинг норасмий ўринбосарлари бўлиб ишладилар[34]. КМТ билан зиддият Қизил Армиянинг қайта ташкил этилишига олиб келди, энди ҳокимият армияни назорат қилиш билан мас’улланган ХКП сиёсий бўлимларини яратиш орқали раҳбариятда марказлаштирилди[34].

Иккинчи Хитой-Япония уруши ХКП ва КМТ ўртасидаги зиддиятни тўхтатди[34]. Япония босқинчиларини қайтариш учун ХКП ва КМТ ўртасида Иккинчи Бирлашган фронт ташкил этилган[34]. Жабҳа расман 1945 йилгача мавжуд бўлган бўлсада, икки партия ўртасидаги барча ҳамкорлик 1940 йилга келиб тугатилди[34] Расмий иттифоққа қарамай, ХКП келгуси урушга тайёргарлик кўриш учун мустақил операциялар асосларини яратиш ва кенгайтириш имкониятидан фойдаланган. КМТ билан[34]. 1939 — йилда КМТ Хитойда ХКП кенгайишини чеклай бошлади[34]. Бу ХКП ва КМТ кучлари ўртасида тез-тез тўқнашувларга олиб келди[34], бироқ бу тўқнашувлар ҳар икки томон ҳам чет эл истилоси шароитида фуқаролик уруши мумкин эмаслигини англаб етганидан кейин тезда пасайиб кетди[34]. Шунга қарамай, 1943 — йилга келиб, ХКП яна КМТ ҳисобидан ўз ҳудудини фаол равишда кенгайтирди[34].

Мао Цзедун 1945 — йилда ХКП раиси бўлди. 1945 -йилдан 1949 -йилгача уруш икки партияга қисқартирилди: ХКП ва КМТ[34]. Бу давр тўрт босқичдан ўтган; биринчиси 1945 йил августидан (Японияликлар таслим бўлганида) 1946- йил июнигача (ХКП ва КМТ ўртасидаги тинчлик музокаралари якунланган) эди[34]. 1945 йилга келиб, КМТ ўз қўмондонлиги остида ХКПга қараганда уч баравар кўп аскарга эга эди ва дастлаб устунлик қилгандек туюлди[34]. АҚСҲ ва Япония ҳамкорлиги билан КМТ мамлакатнинг асосий қисмларини қайтариб олишга муваффақ бўлди[34]. Бироқ, қайта босиб олинган ҳудудлар устидан КМТ ҳукмронлиги партиянинг кенг тарқалган коррупцияси туфайли машҳур эмас эди[34]. Катта сонли устунлигига қарамай, КМТ ХКПнинг таянчи бўлган қишлоқ ҳудудларини қайта эгаллай олмади[34]. Тахминан бир вақтнинг ўзида ХКП Манчурияга бостириб кирди, у ерда уларга Совет Иттифоқи ёрдам берди[34]. 1946 — йил июлидан 1947 — йил июнигача давом этган иккинчи босқичда КМТ урушнинг катта қисми учун ХКП штаб-квартираси бўлган Янъан каби йирик шаҳарлар устидан назоратни кенгайтирди[34]. КМТ муваффақиятлари бўш эди; ХКП шаҳарлардан тактик жиҳатдан чекинди ва бунинг ўрнига шаҳарларда талабалар ва зиёлилар ўртасида норозилик намойишларини қўзғатиб, КМТ ҳукуматига ҳужум қилди. КМТ бу намойишларга қаттиқ репрессия билан жавоб берди[34]. Бу орада, КМТ фраксия ичидаги кураш ва Чианг Кай-Шекнинг партия устидан автократик назорати билан кураш олиб борди, бу эса КМТнинг ҳужумларга жавоб бериш қобилиятини заифлаштирди[34]. 1947 — йил июлидан 1948 -йил августигача давом этган учинчи босқичда ХКП томонидан чекланган қарши ҳужум бошланди[34]. Мақсад „Марказий Хитойни тозалаш, Шимолий Хитойни мустаҳкамлаш ва Шимоли-Шарқий Хитойни қайта тиклаш“ эди[35]. Ушбу ҳалокатли қарши ҳужум, КМТдан ҳарбий қочқинлар билан биргаликда, КМТ 1948 -йилнинг баҳорига келиб 3 миллион аскаридан 2 миллионини йўқотди ва КМТ бошқарувини қўллаб-қувватлаш сезиларли даражада пасайди[34]. Шундай қилиб, ХКП Манчуриядаги КМТ гарнизонларини йўқ қилишга ва бир нечта йўқолган ҳудудларни қайтариб олишга муваффақ бўлди[35]. 1948-йил сентабридан 1949-йил декабригача давом этган охирги босқичда коммунистлар ҳужумга ўтди ва бутун Хитойнинг материк қисмида КМТ ҳукмронлиги қулади[35]. Маонинг 1949-йил 1-октабрда Хитой Халқ Республикаси ташкил этилганлигини эълон қилиши Хитой фуқаролар урушининг иккинчи босқичини (ёки Хитой Коммунистик инқилоби, яъни ХКП томонидан аталган) якунлади[35].

Хитойнинг ягона ҳукмрон партиясига айланиш

[edit | edit source]

Мао 1949 -йил 1- октябрда Тянанмен майдонида катта оломон олдида Хитой Халқ Республикаси (ХХР) ташкил этилганини эълон қилди. ХКП Марказий халқ ҳукуматини бошқарган[36]. Шу вақтдан бошлаб 1980-йилларгача ХКПнинг юқори раҳбарлари (Мао Цзедун, Лин Бяо, Чжоу Энлай ва Денг Сяопин каби) ХХР ташкил этилишидан олдин асосан бир хил ҳарбий раҳбарлар эди[37]. Натижада сиёсий ва ҳарбий раҳбарлар ўртасидаги норасмий шахсий алоқалар фуқаролик-ҳарбий муносабатларда устунлик қилди[37].

Хитой коммунистлари Иосиф Сталиннинг туғилган кунини нишонлайдилар, 1949 йил.

1952 -йилда Лю Шаоқи Совет Иттифоқига ташриф буюрганида Сталин бир партиявий конституцияни таклиф қилди[38] 1954- йилги ХХР Конституцияси кейинчалик олдинги коалицион ҳукуматни бекор қилди ва ХКПнинг бир партиявий тизимини ўрнатди[39][40]. Мао Хитой ХКПнинг 1956-йилда бўлиб ўтган 8-Конгрессида ХКП раҳбарлигида кўппартиявийлик тизимини жорий қилиши кераклигини айтди[41]. У илгари бундай таклиф билан чиқмаган эди[42], лекин шунга қарамай, ХКП бу эълондан кейин ҳам ўзининг сиёсий ҳокимиятининг катта қисмини сақлаб қолди[43]. 1957- йилда ХКП сиёсий мухолифларга ва бошқа кичик партияларнинг таниқли арбобларига қарши Анти-ўнгчилар кампаниясини бошлади, бунинг натижасида камида 550 000 киши сиёсий таъқибга учради. Кампания социалистик республикадаги чекланган плюралистик табиатга жиддий путур етказди ва мамлакатнинг амалда бир партиявий давлат сифатидаги мақомини мустаҳкамлади[44][45][46][47].

Анти-ўнгчилар кампанияси 1958 — йилдан 1962 — йилгача бўлган Иккинчи Беш йиллик режанинг ҳалокатли натижаларига олиб келди, бу „Буюк сакраш“ деб номланади. Мамлакатни аграр иқтисодиётдан саноатлашган иқтисодиётга айлантириш мақсадида ХКП деҳқончилик ерларини коллективлаштирди, халқ коммуналарини тузди ва меҳнатни заводларга қаратди. КХП расмийларининг умумий нотўғри бошқаруви ва йиғим-теримнинг бўрттириб кўрсатилиши Буюк Хитой очарчилигига олиб келди, бу эса 15 дан 45 миллионгача одамнинг ўлимига олиб келди[48][49], бу тарихдаги энг йирик очарчиликка айланди[50][51][52][53].

Хитой-Совет парчаланиши ва маданий инқилоб

[edit | edit source]

1960-1970-йилларда ХКП Никита Хрушчев даврида " десталинизация " даврини бошдан кечираётган Совет Иттифоқи Коммунистик партиясидан сезиларли даражада мафкуравий ажралиш бўлди[54]. Ўша пайтга келиб, Мао „ пролетариат диктатураси остида давом этаётган инқилоб“ социалистик инқилоб тугаллангандек туюлган бўлса ҳам, синфий душманлар мавжуд бўлишда давом этишини шарт қилиб қўйган эди, бу эса миллионлаб одамлар таъқиб қилинган маданий инқилобга олиб келди ва ўлдирди[55]. Маданий инқилоб даврида Лиу Шаоқи, Денг Сяопин, Пен Дехуай ва Хе Лонг каби партия етакчилари тозаланган ёки сургун қилинган ва Маонинг рафиқаси Цзян Қинг бошчилигидаги „Тўрт кишилик тўда“ қолган ҳокимият бўшлигини тўлдириш учун пайдо бўлган.

Денг Сяопин давридаги ислоҳотлар

[edit | edit source]

1976-йилда Мао ўлимидан сўнг ХКП раиси Хуа Гуофенг ва раис ўринбосари Денг Сяопин ўртасида ҳокимият учун кураш бошланди[55]. Денг курашда ғалаба қозонди ва 1978-йилда Хитойнинг етакчи етакчисига айланди[55]. Денг Ху Яобанг ва Чжао Зиянг билан бирга " ислоҳот ва очиқлик " сиёсатига бошчилик қилди ва Хитой хусусиятларига эга социализмнинг мафкуравий консепсиясини жорий қилди. Хитойни жаҳон бозорларига очиш[56]. Маонинг баъзи „чапчи“ сиёсатини ўзгартириб, Денг социалистик давлат капиталистик бўлмасдан бозор иқтисодиётидан фойдаланиши мумкинлигини таъкидлади[57]. ХКПнинг сиёсий кучини тасдиқлаган ҳолда, сиёсатнинг ўзгариши сезиларли иқтисодий ўсишни келтириб чиқарди[58]. Бу 1978-йилда догматизмга қарши курашга қаратилган мақола орқали мустаҳкамланган ва " Икки нарса " сиёсатини танқид қилган „Амалиёт — ҳақиқатнинг ягона мезони“ тамойили асосида оқланди[59]. Бироқ, янги мафкура спектрнинг ҳар икки томонида, ХКП раҳбариятининг чап томонидаги маочилар, шунингдек, сиёсий либераллаштиришни қўллаб-қувватловчилар томонидан баҳслашди. Бошқа ижтимоий омиллар билан тўқнашувлар 1989 йилда Тянанмен майдонидаги норозилик намойишлари ва қирғин билан якунландИ[56]. Намойишлар бостирилиб, ислоҳотчилар партияси бош котиби Чжао Зиянг уй қамоғида, Денгнинг иқтисодий сиёсати қайта тикланди ва 1990-йилларнинг бошларида социалистик бозор иқтисодиёти концепцияси жорий этилди[60]. 1997 -йилда Денгнинг эътиқодлари (расмий равишда "Денг Сяопинг назарияси" деб аталади) ХКП конституциясига киритилган[60].

Жианг Земин ва Ху Жинтао давридаги кейинги ислоҳотлар

[edit | edit source]

ХКП Бош котиби Жианг Земин 1990-йилларда Денгнинг ўрнига асосий раҳбар бўлди ва унинг сиёсатининг аксарият қисмини давом эттирди[56]. 1990-йилларда ХКП ҳарбий ва сиёсий жиҳатдан етакчи бўлган фахрий инқилобий раҳбариятдан фуқаролик бюрократиясидаги институционал меъёрларга мувофиқ тобора янгиланиб бораётган сиёсий элитага айланди[37]. Раҳбарлик асосан лавозимга кўтарилиш ва нафақага чиқиш, маълумот даражаси, бошқарув ва техник тажрибага оид қоидалар ва меъёрлар асосида танланди[37]. Профессионал ҳарбий офицерларнинг алоҳида гуруҳи мавжуд бўлиб, улар ХКПнинг юқори раҳбарияти остида асосан институционал каналлар ичидаги расмий муносабатлар орқали хизмат қилади[37].

Жианг Земиннинг номинал меросининг бир қисми сифатида, ХКП 2003 йилдаги партия низомини қайта кўриб чиқиш учун " Уч вакил "ни ратификация қилди, бу партияни „илғор ишлаб чиқарувчи кучлар, Хитой маданиятининг илғор йўналиши“ вакиллигини рағбатлантириш учун „раҳбар мафкура“ сифатида. халқнинг асосий манфаатлари"[56]. Назария хусусий тадбиркорлар ва буржуа унсурларининг партияга киришини қонунийлаштирди[56]. Ху Жинтао, Жианг Земиннинг бош котиби сифатида 2002 йилда ўз лавозимини эгаллади[56]. Мао, Денг ва Жианг Земиндан фарқли ўлароқ, Ху жамоавий етакчиликка урғу берди ва сиёсий тизимнинг бир кишилик ҳукмронлигига қарши чиқди[56]. Иқтисодий ўсишга эътибор қаратиш талаби кўплаб жиддий ижтимоий муаммоларга олиб келди. Уларни ҳал қилиш учун Ху иккита асосий мафкуравий концепцияни киритди: „Тараққиётнинг илмий нуқтаи назари“ ва "Баркамол социалистик жамият"[56]. Ху 2012-йилда бўлиб ўтган 18-миллий конгрессда ХКП бош котиби ва CМC раиси лавозимидан истеъфога чиқди ва иккала лавозимни ҳам Си Цзинпин эгаллади[61][62].

Си Сзинпиннинг раҳбарлиги

[edit | edit source]

Ҳокимиятни қўлга киритгандан сўнг, Си кенг қамровли коррупцияга қарши кампанияни бошлади, шу билан бирга ўтган ўн йилликлардаги жамоавий раҳбарият ҳисобидан КХП бош котиби лавозимида ваколатларни марказлаштирди. Шарҳловчилар кампанияни Хи раҳбариятининг белгиловчи қисми, шунингдек, „у ўз ҳокимиятини тез ва самарали тарзда мустаҳкамлай олганининг асосий сабаби“ сифатида таърифлаган[63]. Хорижлик шарҳловчилар уни Маога ўхшатишган[64]. Си раҳбарияти партиянинг Хитойдаги роли ошишини ҳам назорат қилди[65]. Си 2017-йилда ХКП конституциясига ўзининг номи билан аталган мафкурасини қўшган[66]. Тахминларга кўра, Си Цзинпин 2022 йилда 10 йил хизмат қилганидан кейин ўзининг юқори лавозимларидан кетмаслиги мумкин[37][67].

2014-йилдан бери ХКП Шинжонда 1 миллиондан ортиқ уйғур ва бошқа этник озчиликларни қамоққа олиш лагерларида ушлаб туриш, шунингдек, бошқа репрессив чораларни ўз ичига олган саъй-ҳаракатларни бошқариб келмоқда. Бу академиклар ва баъзи ҳукуматлар томонидан геноцид сифатида таърифланган[68][69]. Бошқа томондан, минтақадаги терроризмга қарши кураш сиёсатини қўллаб-қувватловчи инсон ҳуқуқлари кенгашига ёзган мактубга кўпроқ давлат имзо чекди[70][71][72].

Хунан провинсиясининг Чангша шаҳрида ХКП ташкил топганининг 100 йиллигини нишонлаш учун вақтинчалик ёдгорлик ўрнатилди.

Икки юз йиллигидан бири бўлган ХКП ташкил топганининг 100 йиллигини нишонлаш 2021-йил 1-июлда бўлиб ўтди[73].

2021-йил 6-июлда Си Хитой Коммунистик партияси ва Жаҳон сиёсий партиялари саммитига раислик қилди, унда 160 та давлатдан 500 та сиёсий партиялар вакиллари иштирок этди[74]. Си иштирокчиларни „инсониятнинг умумий келажаги бўлган ҳамжамият қуриш“ йўлида ишлаш учун „технологик блокадалар“ ва „ривожланишни ажратиш“га қарши туришга чақирди[74].

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ "Чинесе Cоммунист Партй". Энcйcлопæдиа Британниcа. Арчивед фром тҳе оригинал он 2 Оcтобер 2019. https://web.archive.org/web/20191002223447/https://www.britannica.com/topic/Chinese-Communist-Party. Қаралди: 13 Аугуст 2020. 
  2. ↑ 2,0 2,1 „Стйле Гуиде: ПРC, Чина, CCП ор Чинесе?“. Асиа Медиа Cентре – Неw Зеаланд. Асиа Неw Зеаланд Фоундатион. — „Чинесе Cоммунист Партй (CCП): Май алсо рефер то Cоммунист Партй оф Чина (CПC) … CПC ис усед оффиcиаллй ин Чина анд бй Чинаъс медиа, wҳереас Энглиш-лангуаге медиа оуциде оф Чинесе cонвентионаллй усе CCП.“. Қаралди: 2022-йил 19-июн.
  3. ↑ Труэх, Рорй. Макинг Аутоcраcй Wорк (эн). Cамбридге Университй Пресс, 2016. ДОИ:10.1017/CБО9781316771785. ИСБН 978-1-107-17243-2. Қаралди: 2021-йил 8-август. 
  4. ↑ Маттинглй, Даниэл C.. Тҳе Арт оф Политиcал Cонтрол ин Чина (эн). Cамбридге Университй Пресс, 2019. ДОИ:10.1017/9781108662536. ИСБН 978-1-316-99791-8. Қаралди: 2021-йил 8-август. 
  5. ↑ „最新！中国共产党党员总数为9514.8万名“. 央视新闻 (2021-йил 30-июн). 2021-йил 30-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 30-июн.
  6. ↑ МcГрегор, Ричард. Тҳе Партй : тҳе сеcрет wорлд оф Чина'с cоммунист рулерс, Неw Ёрк, НЙ, 8 Жуне 2010. ИСБН 978-0-06-170877-0. ОCЛC 630262666. 
  7. ↑ 7,0 7,1 Ван де Вен 1991.
  8. ↑ Ҳé, Лìбō. „Хиǎн wéи рéнзҳī де зҳōнггòнг йī дà cāнжиāзҳě: Éгуóрéн Нíкē'ěрсīжī“. Зҳōнггуó Гòнгчǎндǎнг Хīнwéн Wǎнг. 2007-йил 4-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 7-декабр.
  9. ↑ Партй Ҳисторй Ресеарч Оффиcе оф тҳе CПC Cентрал Cоммиттеэ. {{{титле}}}. Беижинг Либрарй Пресс, 1997 — 39–51-бет. 
  10. ↑ Татлоw, Диди Кирстен. „Он Партй Анниверсарй, Чина Реwритес Ҳисторй“ (эн-УС). Тҳе Неw Ёрк Тимес (2011-йил 20-июл). 2022-йил 1-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 2-июн.
  11. ↑ „Тҳреэ Чинесе Леадерс: Мао Зедонг, Зҳоу Энлаи, анд Денг Хиаопинг | Асиа фор Эдуcаторс | Cолумбиа Университй“. афе.эасиа.cолумбиа.эду. Қаралди: 2022-йил 21-март.
  12. ↑ Ҳунт, Мичаэл. Тҳе Wорлд Трансформед: 194 то тҳе Пресент. Охфорд Университй Пресс, 2013 — 115-бет. ИСБН 9780199371020. 
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 13,4 Гао 2009.
  14. ↑ Чоw 2009.
  15. ↑ Неwс оф тҳе Совиэц оф Пеопле'с Депутиэс (1920-йил 9-октябр).
  16. ↑ Неwс оф тҳе Совиэц оф Пеопле'с Депутиэс (1921-йил 16-ноябр).
  17. ↑ 中央檔案館. 中共中央文件選集1. 中共中央黨校出版社, 1989 — 187, 271–297-бет. 
  18. ↑ 中共中央、共青團中央和共產國際代表聯席會議記錄, Деcембер 1924. 
  19. ↑ 中國社會科學院近代史研究所, Институте оф Модерн Ҳисторй, CАСС. 共產國際有關中國資料選輯 Cоллеcтион оф тҳе Cоммунист Интернатионал'с Материалс он Чина. 中國社會科學出版社, 1981 — 83-бет. 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 20,3 20,4 20,5 20,6 20,7 Счрам 1966.
  21. ↑ 奎松, 楊. 中間地帶的革命. Таиюан: 山西人民出版社, Април 2010. 
  22. ↑ Аллен-Эбраҳимиан. „Тҳе Чинесе Cоммунист Партй Ис Стилл Афраид оф Сун Ят-Сен'с Шадоw“. 2021-йил 14-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 1-март.
  23. ↑ „Туг оф wар овер Чина'с фоундинг фатҳер Сун Ят-сен ас Cоммунист Партй cелебратес ҳис легаcй“. Соутҳ Чина Морнинг Пост (2016-йил 10-ноябр). 2021-йил 10-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 1-март.
  24. ↑ „Wҳич ис Сун Ят-сен'с ҳеир – Cоммунист Партй ор КМТ?“. Соутҳ Чина Морнинг Пост (2016-йил 25-ноябр). 2021-йил 10-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 1-март.
  25. ↑ Дирлик 2005.
  26. ↑ Годлей, Мичаэл Р. (1987). "Соcиалисм wитҳ Чинесе Чараcтеристиcс: Сун Яцен анд тҳе Интернатионал Девелопмент оф Чина". Тҳе Аустралиан Жоурнал оф Чинесе Аффаирс (18): 109–125. дои:10.2307/2158585. Арчивед фром тҳе оригинал он 11 Марч 2021. https://web.archive.org/web/20210311013207/https://www.jstor.org/stable/2158585?read-now=1&refreqid=excelsior%3Ae2e5074701f80f7cfdcd672836306ead&seq=12#page_scan_tab_contents. Қаралди: 1 Марч 2021. Хитой Коммунистик партияси]]
  27. ↑ 獨秀, Ду Хиу (3 Април 1926). "中國革命勢力統一政策與廣州事變". 嚮導. 
  28. ↑ Чианг, Чунг Ченг. Совиэт Руссиа ин Чина: а Сумминг Уп ат Севентй. Фаррар, Страус анд Cудаҳй, 1957. 
  29. ↑ 中央檔案館. 中共中央文件選集2. 中共中央黨校出版社, 1989 — 311–318-бет. 
  30. ↑ 奎松, 楊 (2002). "蔣介石從三二零到四一二的心路歷程". 史學月刊 6. 
  31. ↑ 上海市檔案館. 上海工人三次武裝起義. 上海人民出版社, 1983. 
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Феигон 2002.
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 33,6 33,7 Cартер 1976.
  34. ↑ 34,00 34,01 34,02 34,03 34,04 34,05 34,06 34,07 34,08 34,09 34,10 34,11 34,12 34,13 34,14 34,15 34,16 34,17 34,18 34,19 34,20 34,21 34,22 34,23 34,24 34,25 34,26 34,27 34,28 Леунг 1992.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 35,3 Леунг 1996.
  36. ↑ Ҳунт, Мичаэл. Тҳе Wорлд Трансформед 1945 то тҳе пресент, 2нд, Неw Ёрк, НЙ: Охфорд Университй Пресс, 2014 — 118-бет. 
  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 37,5 Миллер. „Тҳе 19тҳ Cентрал Cоммиттеэ Политбуро“. Чина Леадершип Монитор, Но. 55. 2021-йил 15-февралда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 27-апрел.
  38. ↑ 哲, 師. 在歷史巨人身邊——師哲回憶錄. Беижинг: 中央文獻出版社, 1991 — 531-бет. 
  39. ↑ 子陵, 辛. 紅太陽的隕落：千秋功罪毛澤東. Ҳонг Конг: 書作坊, 2009 — 88-бет. 
  40. ↑ 理羣, 錢. 毛澤東和後毛澤東時代. Таипеи: 聯經, 2012 — 64-бет. 
  41. ↑ 中央統戰部研究室. 統一戰線100個由來. 華文出版社, 2010. Қаралди: 2020-йил 21-декабр.  (Wайбаcк Мачине сайтида 2021-01-08 санасида архивланган)
  42. ↑ „中國民主同盟第二次代表大會“. демоcраcй леагуэ. 2021-йил 8-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 21-декабр.
  43. ↑ 鯨文, 周. 風暴十年——中國紅色政權的真面貌. Ҳонг Конг: 時代批評社, 1959 — 58–59-бет. 
  44. ↑ Кинг. „Тҳе Силенcе тҳат Преcедед Чина'с Греат Леап инто Фамине“ (эн). Смитҳсониан. 2019-йил 14-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 28-ноябр.
  45. ↑ Лиу. „反右运动对人民代表大会建设和工作的损害“ (зҳ). Ренмин Wанг (2004-йил 15-июл). 2020-йил 9-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 18-июл.
  46. ↑ Ду. „"反右"运动与民主革命——纪念"反右"运动五十周年“ (зҳ). Модерн Чина Студиэс (2007). 2021-йил 14-апрелда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 18-июл.
  47. ↑ Му. „反右运动的六个断面“. Янҳуанг Чунқиу. 2020-йил 24-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 18-июл.
  48. ↑ Грáда, Cормаc Ó (2007). "Макинг Фамине Ҳисторй". Жоурнал оф Эcономиc Литературе 45 (1): 5–38. дои:10.1257/jel.45.1.5. ИССН 0022-0515. Арчивед фром тҳе оригинал он 2 Жуне 2021. https://web.archive.org/web/20210602070651/https://researchrepository.ucd.ie/bitstream/10197/492/3/ogradac_article_pub_063.pdf. Қаралди: 21 Април 2021. Хитой Коммунистик партияси]]
  49. ↑ Менг, Хин; Қиан, Нанcй; Яред, Пиэрре (2015). "Тҳе Институтионал Cаусес оф Чина'с Греат Фамине, 1959–1961". Ревиэw оф Эcономиc Студиэс 82 (4): 1568–1611. дои:10.1093/restud/rdv016. Арчивед фром тҳе оригинал он 5 Марч 2020. https://web.archive.org/web/20200305165942/https://www0.gsb.columbia.edu/faculty/pyared/papers/famines.pdf. Қаралди: 22 Април 2020. Хитой Коммунистик партияси]]
  50. ↑ Смил, Ваcлав (18 Деcембер 1999). "Чина'с греат фамине: 40 еарс латер". БМЖ: Бритиш Медиcал Жоурнал 319 (7225): 1619–1621. дои:10.1136/bmj.319.7225.1619. ИССН 0959-8138. ПМИД 10600969. ПМC 1127087. //www.пубмедcентрал.ниҳ.гов/артиcлерендер.фcги?тоол=пмcентрез&артид=1127087. 
  51. ↑ Ҳаселл, Жоэ; Росер, Мах (10 Оcтобер 2013). "Фаминес". Оур Wорлд ин Дата. Арчивед фром тҳе оригинал он 18 Април 2020. https://web.archive.org/web/20200418002509/https://ourworldindata.org/famines. Қаралди: 22 Април 2020. Хитой Коммунистик партияси]]
  52. ↑ Мирскй, Жонатҳан. „Уннатурал Дисастер“ (эн-УС). Тҳе Неw Ёрк Тимес (2012-йил 7-декабр). 2017-йил 24-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 22-апрел.
  53. ↑ Дикöттер. „Мао'с Греат Фамине: Wайс оф Ливинг, Wайс оф Дйинг“. Дартмоутҳ Университй. 2020-йил 16-июлда асл нусхадан архивланган.
  54. ↑ Корнберг & Фауст 2005.
  55. ↑ 55,0 55,1 55,2 Wонг 2005.
  56. ↑ 56,0 56,1 56,2 56,3 56,4 56,5 56,6 56,7 Сулливан 2012.
  57. ↑ Денг Хиаопинг. „Буилдинг а Соcиалисм wитҳ а спеcифиcаллй Чинесе чараcтер“. Пеопле'с Даилй. Cентрал Cоммиттеэ оф тҳе Чинесе Cоммунист Партй (1984-йил 30-июн). 2013-йил 16-январда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2013-йил 13-январ.
  58. ↑ „Ҳисторй оф тҳе Cоммунист Партй оф Чина“ (2011-йил 29-апрел). 2015-йил 29-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 4-январ.
  59. ↑ „Ан артиcле инфлуэнcес Чинесе ҳисторй“. Чина Интернет Информатион Cентер (2008-йил 19-январ). 2008-йил 10-мартда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 9-август.
  60. ↑ 60,0 60,1 Вогел 2011.
  61. ↑ „Ҳу Жинтао, Хи Жинпинг меэт делегатес то 18тҳ CCП Натионал Cонгресс“ (2011-йил 16-ноябр). 2015-йил 29-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 4-январ.
  62. ↑ Кате О’Кеэффе анд Катй Стеч Ферек. „Стоп Cаллинг Чина'с Хи Жинпинг 'Пресидент,' У.С. Панел Сайс“. Тҳе Wалл Стреэт Жоурнал (2019-йил 14-ноябр). 2019-йил 15-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2019-йил 17-ноябр.
  63. ↑ „Хи Жинпинг'с Анти-Cорруптион Cампаигн: Тҳе Ҳидден Мотивес оф а Модерн-Дай Мао – Фореигн Полиcй Ресеарч Институте“ (эн-УС). фпри.орг. 2020-йил 17-июлда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 17-июл.
  64. ↑ „Тҳе Рисе анд Рисе оф Хи Жинпинг: Хи wҳо муст бе обеед“. Тҳе Эcономист (2014-йил 20-сентябр). 2017-йил 11-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 26-октябр.
  65. ↑ Митчелл, Том. „Хи'с Чина: Тҳе рисе оф партй политиcс“ (эн-ГБ). Финанcиал Тимес (2016-йил 25-июл). 2020-йил 8-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 16-январ.
  66. ↑ Пҳиллипс, Том. „Хи Жинпинг беcомес мост поwерфул леадер синcе Мао wитҳ Чина'с чанге то cонститутион“. Тҳе Гуардиан (2017-йил 24-октябр). 2017-йил 24-октябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2017-йил 24-октябр.
  67. ↑ „Тҳе 7 Мен Wҳо Wилл Рун Чина“ (эн-УС). тҳедипломат.cом. 2020-йил 2-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2020-йил 27-апрел.
  68. ↑ Кирбй. „Cонcентратион cампс анд форcед лабор: Чина'с репрессион оф тҳе Уигҳурс, эхплаинед“ (эн). Вох (2020-йил 28-июл). Қаралди: 2022-йил 22-август.
  69. ↑ „'Cултурал геноcиде': Чина сепаратинг тҳоусандс оф Муслим чилдрен фром паренц фор 'тҳоугҳт эдуcатион'“ (эн). Тҳе Индепендент (2019-йил 5-июл). Қаралди: 2022-йил 22-август.
  70. ↑ Делми. „Леттер то тҳе ҲРC“. Ҳуман Ригҳц Cампаигн (2019-йил 12-июл). 2019-йил 19-июлда асл нусхадан архивланган.
  71. ↑ Қиблаwи. „Муслим натионс аре дефендинг Чина ас ит cраcкс доwн он Муслимс, шаттеринг анй мйтҳс оф Исламиc солидаритй“ (эн). CНН (2019-йил 17-июл). Қаралди: 2022-йил 29-апрел.
  72. ↑ Берлингер. „Нортҳ Кореа, Сйриа анд Мянмар амонг cоунтриэс дефендинг Чина'с аcтионс ин Хинжианг“ (эн). CНН (2019-йил 15-июл). Қаралди: 2022-йил 29-апрел.
  73. ↑ „Инсиде тҳе планс фор тҳе CCП'с 100тҳ анниверсарй“ (эн). Тҳе Wеэк УК. 2021-йил 25-майда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2021-йил 25-май.
  74. ↑ 74,0 74,1 Тиан, Еw Лун. „Чина'с Хи такес диг ат У.С. ин спеэч то политиcал партиэс ароунд wорлд“ (эн). Реутерс (2021-йил 6-июл). Қаралди: 2022-йил 27-июн.
Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Xitoy_Kommunistik_partiyasi&oldid=5246277"