Ilirios
|
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla. |
Os ilirios u iliricos son un conchunto de pueblos indoeuropeus poco conoixitos que en o primer milenio antes de Cristo habitoron a part occidental d'os Balcans (Iliria), a part suroccidental d'a Cuenca Panonica y as costas hadrianas d'Italia. As luengas iliricas son poco conoixitas. Cuan a Primera Edat de Fierro desembolicoron una cultura de Hallstätt (Hallstät C). Fuoron sozmesos por os romanos ya en tiempos d'a Republica Romana y se romanizoron. Os ilirios romanizatos u ilirio-romanos s'eslavizoron en l'alta Edat Meya, de fueras d'os dalmatas.
Reparto cheografico
[editar | modificar o codigo]Os territorio ocupato por os ilirios iría dende o Danubio a lo golfo d'Ambracia y dende a Mar Hadriana a los Monts Šar.[1] Pueblos iliricos yeran os dalmatas, os ardieus, os dardans, os albans, os taulantios, os molosos y os tesprotos.[2] Os panonios, situatos a lo norte d'o río Save tamién son consideratos ilirios. D'alcuerco con atros autors bels pueblos d'a Peninsula Italica yeran tamién iliricos como os daunos, os mesapios y os venetos, o cual ye polemico.
Se considera que a linia formata por os ríos Morava-Vardar los desepararía d'os pueblos dacos y tracos.
Organización social y politica
[editar | modificar o codigo]A organización social d'os ilirios yera a lo principio tribal con un chefe esleito y un consello de viellos. Manimenos os ilirios tamién constituyoron federacions tribals (como una federación de tribus con centro en Delminium) y reinos de poca durada.[2]
Historia
[editar | modificar o codigo]En o pasato d'identificaba a los ilirios como os portadors d'a Cultura d'os Campos d'Urnas, no nomás en os Balcans, tamién en a mesma Peninsula Iberica. Manimenos a visión actual no ye tan simpla, y a denominación d'"ilirios" pa os pueblos indoeuropeus d'os Campos d'Urnas s'ha de prener como un termin en sentito amplo y sin confundir-los con os ilirios propiament ditos[3] que son conoixitos de Dalmacia, Herzegovina y Bosnia dende tiempos d'Herodoto. S'accepta que os portadors d'a cultura d'os Campos d'Urnas yeran indoeuropeus, pero no necesariament ilirios, podendo estar emparentatos u relacionatos con l'orichen de diferents pueblos paleobalcanicos (venetos, misians, frichios, armenios, ecetra).
Os ilirios propiament ditos estioron beluns d'os portadors d'a cultura de Hallstatt C en os Balcans occidentals. O periodo entre os anyos 750 a.C y 450 a.C ye conoixito en fuents anglosaxonas como Hallstatt ilirián. Estioron a presencia d'as colonias griegas en a costa y o comercio factors que influyoron en l'aparición y desemboloque d'a Cultura de Hallstätt (Hallstätt C) en tierras d'os ilirios. A explotación d'as minas de fierro de Bosnia dió un empentón a lo comercio.
As costas d'a Mar Hadriana conoixioron una colonización griega primerenca, y as principals colonias griegas que bi heba en Iliria yeran Epidamno (fundata en l'anyo 627 aC), Apolonia, (fundata en l'anyo 600 aC), Corcira la Negra, Lisos y Faros (Hvar).
Os ilirios d'o norte u d'a cuenca danubiana se veyoron afectatos por a expansión d'os galatas (celtas) portadors d'a Cultura de La Tène d'o sieglo III a.C. O mesmo Aleixandre lo Gran fació servir a los galatas pa neutralizar a los comuns enemigos dardans de l'actual Macedonya d'o Norte. En tierras d'os ilirios septentrionals s'establió o pueblo celta d'os escordiscos.
En as costas d'Iliria se practicaba a piratería a mitat d'o sieglo III A.C. A mitat d'o sieglo III aC amaneixió un reino ilirico con capital en Escodra. Os romanos establioron un protectorau sobre a costa con o territorio de Partinia, Atitania, Epidamno, Apolonia, Orico y Corcira. En l'anyo 167 aC, cuan a Tercera Guerra Macedonica os romanos ocuporon ixe reino, en l'anyo 156 aC Delminium y o resto d'o país entre os anyos 119 aC y l'anyo 33 aC. Os romanos creyoron a provincia d'Illyricum. Os ilirio-romanos tenioron importancia en l'Exercito Romano. Cuan l'Imperio Romano perdió o control d'os territorios d'Illiria os ilirio-romanos s'eslavizoron, de fueras d'os antipasaus d'os dalmatas medievals que fuoron asimilatos por os italianos y croatas mes tarde.
Mencions en fuents aragonesas
[editar | modificar o codigo]Bi ha pocos textos medievals que mencionen a los pueblos iliricos. Uno d'ellos ye a traducción aragonesa de "Breviarum ab urbe condita":
Atra ye en "Historia contra los Paganos":
