Барысаўскія батарэі

Барысаўскія батарэі
	Славутасць
Барысаўскія батарэі
	54°13′58″ пн. ш. 28°29′49″ у. д.HGЯO
Краіна	Беларусь;
Месцазнаходжанне	Барысаў;
Дата пабудовы	1812 год
Статус	Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 612Д000114шыфр 612Д000114
	Медыяфайлы на Вікісховішчы

«Барысаўскія батарэі» — абарончае збудаванне ў Барысаве. Рэшткі земляных фартыфікацыйных збудаванняў «Батарэя» з’яўляюцца гісторыка-культурнай каштоўнасцю 2-й катэгорыі.

Гісторыя

Фартыфікацыйныя работы пачаліся ў Барысаве 24 сакавіка 1812 года. Закладку перадмаставых умацаванняў ажыццяўляў камандзір падпалкоўнік Мікалай Гаўрылавіч Сазонаў^[ru], які прыбыў у горад з мінёрнай ротай 2-га Піянернага палка. У дапамогу яму быў накіраваны палкоўнік Аляксандр Іванавіч Грэсер з шэфскай ротай і запаснымі батальёнамі 1-га і 33-га егерскіх палкоў. Працу курыраваў начальнік інжынераў 1-й Заходняй арміі інжынер-генерал-лейтэнанту Хрысціяну Іванавічу Трузсону^[ru]. Умацаванні ўзводзіліся землянымі, палявога тыпу. Мураванае будаўніцтва не прадугледжвалася^[1].

Максімальная «ўмяшчальнасць» умацаванняў меркавалася на ўзроўні 20 000 штыкоў. На флангах размяшчаліся два квадратныя ў плане рэдуты. Іх злучаў рэтраншэмент з бастыёнам у цэнтры і двума паўбастыёнамі. Яшчэ адзін бастыён знаходзіўся перад заднім фронтам умацавання і глядзеў на мост цераз Бярэзіну, дзеля якога ўсё і будавалася^[1].

Палевы мост даўжынёй каля 600 метраў з пад’ёмнай часткай для праходу суднаў гэтак жа быў пабудаваны напярэдадні вайны. Ён размяшчаўся там жа, дзе цяпер знаходзіцца пешаходны мост. Маскоўскі тракт, перад выхадам на яго, рабіў пятлю і агінаў узвышша, на якім размяшчалася ўмацаванне (канфігурацыя дарогі захавалася дагэтуль), а за ракой пераходзіў у вуліцу Мінскую (цяпер — вуліца III Інтэрнацыянала)^[1].

Да пачатку расійска-французскай вайны грабарскай работы былі блізкія да завяршэння, аднак штатнага гарнізона ўмацаванне не атрымала. Атрад, які быў у распараджэнні Грасера, быў вельмі малалікім, складаючыся з каля 400 чалавек. Да таго ж асноўныя падзеі развіваліся на поўнач ад гэтага месца і ўзнікла пагроза выхаду праціўніка ў тыл. У такім становішчы 11 ліпеня Грасер вырашыў пакінуць пазіцыю і адвесці сваіх людзей у Магілёў. Сыходзячы, атрад Грасера закляпаў і патапіў у рацэ гарматы і спаліў мост^[1].

Згадваецца пра тое, што Напалеон у канцы кастрычніка загадаў зрыць умацаванні, але калі працы ў гэтым кірунку і вяліся, то да лістапада 1812 г. далёка не прасунуліся. Мост, наадварот, быў адноўлены французамі^[1].

Атака, прадпрынятая Ламбертам 9 (21) лістапада 1812 года суправаджалася агнём толькі дзвюх дванаццацігарматных батарэй, якія істотных разбурэнняў умацаванням не прынеслі^[1].

У 1813 годзе тэт-дэ-пон быў дабудаваны. У літаратуры сустракаюцца згадкі пра збудаванне падземных драўляных казармаў, якія пасля вайны выкарыстоўваліся, як сховішчы сабранай на палях французскай амуніцыі і правіянту^[1].

Пасля Венскага кангрэса, з пашырэннем граніц Расійскай імперыі далей на захад, барысаўскія ўмацаванні страцілі сваё значэнне, былі закінуты і паступова асыпаліся і зарасталі. Сярод мясцовага насельніцтва за закінутым аб’ектам замацавалася назва «батарэі», «Чычагаўскія батарэі» ці нават «Напалеонаўскія батарэі»^[1].

Найноўшы час

У пачатку XX ст. у выніку пашырэння вёскі Дымкі быў знішчаны забудовай цэнтральны бастыён ў гаржавай частцы^[2].

У час савецка-польскай вайны ў 1920 годзе палякі выкарыстоўвалі «батарэі», як артылерыйскую пазіцыю для абстрэлу горада, на саміх умацаваннях гэта ніяк не адбілася. На схілах, звернутых да ракі, з’явіліся акопы^[1].

Пастановай СНК БССР гэтыя земляныя збудаванні лічацца помнікам гісторыі^[3]^[4].

Куды больш «батарэі» пацярпелі ад будаўнікоў. У 1932 годзе ў Барысаў перакінулі 80-ы стралковы полк. Пераезд супаў з перафарміраваннем палка ў 5-ю асобную механізаваную брыгаду. Для размяшчэння новага падраздзялення на «Напалеонаўскіх батарэях» узвялі шэраг будынкаў. Пра гэта ў сваіх мемуарах пісаў маршал Міхаіл Катукоў, які на той момант займаў пасаду кірштаба брыгады. Перад Вялікай Айчыннай вайной тут узвялі бальнічны комплекс, які быў пашыраны ў 1980-я гады^[1].

У 1970-х гадах частку крэпасці засыпалі савецкія ваенныя, каб арганізаваць камендатуру і склады. Пры гэтым быў пашкоджаны правы паўбастыён у фронце^[2]. У 1980-х гадах пабудавалі шматпавярховы корпус Барысаўскай цэнтральнай раённай бальніцы, былі зрытыя курціны^[2].

У 1985 годзе пастаўлена стэла з надпісам-інфармацыяй^[3]:

Перадмаставыя ўмацаванні /батарэі/ пабудаваны напярэдадні Айчыннай вайны 1812 г. з мэтай абароны г. Барысава. Тут 10 лістапада 1812 года рускія войскі разграмілі буйную групоўку напалеонаўскай арміі

Арыгінальны тэкст (руск.)

Предмостные укрепления /батареи/ построены накануне Отечественной войны 1812 г. в целях обороны г. Борисова. Здесь 10 ноября 1812 года русские войска разгромили крупную группировку наполеоновской армии

14 верасня 2012 года быў зацверджаны праект зон аховы гісторыка-культурнай каштоўнасці^[5]. Паводле яго шматпавярховы корпус бальніцы быў прызнаны дысгарманічнай забудовай.

У 2020—2022 гадах на тэрыторыі «Батарэі» быў пабудаваны новы дзіцячы шматпрофільны корпус Барысаўскай цэнтральнай раённай бальніцы. Пляцоўка паводле праекта зон аховы гісторыка-культурнай каштоўнасці трапляла ў зону рэгулявання забудовы першага рэжыму ўтрымання, на тэрыторыі якой было дазволена «будаўніцтва будынкаў і збудаванняў вышынёй ад узроўню зямлі да ўзроўню канька даху не больш за дзесяць метраў». Але 5-павярховы новы корпус значна перавышаў абмежаванне ў 10 метраў^[6].

Умацаванні працягваюць разбурацца як прыродай (вада размывае курціны) так і людзьмі.

Штогод на тэрыторыі "батарэяў" ладзіцца рэканструкцыя баёў бітвы на Бярэзіне^[7].

Месца рэпрэсій

Частка збудаванняў была ператворана ў мемарыял пастановай Савета Народных Камісараў БССР ад 1926 г., іншую частку савецкая дзяржбяспека ператварыла ў закрытую тэрыторыю^[8].

Паводле даследаванняў гісторыкаў у гэтай мясцовасці ў 1920-я — 1930-я гг. былі пакараны смерцю ад адной да двух тысяч людзей. Адна з самых маштабных экзекуцый адбылася 3 мая 1933 г. пасля таго, як было падаўлена паўстанне, якое было выклікана голадам, які ўзнік у выніку правядзення калектывізацыі. Савецкая дзяржбяспека расстраляла тады больш за трыста яго ўдзельнікаў^[8]. Паводле даследчыка Юркі Віцьбіча трупы закопвалі ў роў.

Пасля нападу Германіі на Савецкі Саюз, які адбыўся летам 1941 г., мясцовасць спусцела, а пра магілы забыліся^[8].

У часы незалежнасці мясцовыя дэмакраты штогод на Дзяды спрабавалі ладзіць на Батарэях памятныя мерапрыемствы^[9]. У дзень памяці продкаў 2 лістапада 2001 г. на тэрыторыі мемарыяльнага комплексу «Батарэя» моладзевым рухам «Зубр» быў усталяваны Крыж памяці пакутнікам за Беларусь. Чатырохметровы бярозавы крыж быў знішчаны невядомымі ў ноч з 29 на 30 мая 2003 г., але і да гэтага ён шмат разоў быў пашкоджаны^[8]. Крыжы ставіліся і ў наступныя гады, але іх пастаянна знішчалі. 2 лістапада 2006 года прадстаўнікамі мясцовай дэмакратычнай апазіцыі, моладзевых і грамадскіх арганізацый быў пастаўлены новы крыж, які вырабіў мясцовы зубровец Міхась Кандрашоў^[10]. 23 мая 2008 года грамадскасцю быў усталяваны крыж Юрку Монічу, які ў 1920‑1930-х гадах узначальваў антыбальшавіцкі супраціў на Барысаўшчыне^[11]. За ўсталяванне крыжа на 15 сутак былі арыштаваныя палітык Вячаслаў Сіўчык і журналіст Віктар Хурсік^[9]. Ужо 30 мая абодва крыжы былі спілаваныя, паводле словаў лідара мясцовай суполкі Партыі БНФ Сяргея Салаша гэта зрабілі супрацоўнікі УП «Жыллё»^[9].

Структура

Крэпасць кантралявала масты праз Бярэзіну, закрывала праход на Барысаў і далей на Маскву з боку Мінска. Прызначэння свайго не выконвала, бо ўмацаванні было проста абысці з флангаў ва Ухалодзе, Вялікім Стахаве, Бытчы, Студзенцы, дзе былі старажытныя конныя пераправы праз раку^[2].

Фронтам крэпасць разгорнута да Мінска, пабудавана ў выглядзе кронверка — цэнтральны бастыён і два флангавыя паўбастыёны. Гаржавая частка разгорнута да Бярэзіны, пабудавана таксама ў выглядзе кронверка. На флангах крэпасці пабудаваны два рэдуты. Перад курцінамі фартэцыі выкапаны глыбокія равы з гласісам^[2].

Даўжыня лініі гласіса каля 1,97 км. Плошча фартэцыі ў межах гласіса каля 201940 кв.м^[2].

На 2021 год знішчаныя і пашкоджаныя элементы крэпасці^[2]:

у фронце — цэнтральны бастыён, курціна паміж цэнтральным бастыёнам і правым паўбастыёнам, правы паўбастыён.
у гаржавой частцы — курціна паміж правым паўбастыёнам і цэнтральным бастыёнам, цэнтральны бастыён.

Зноскі

↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і francis_maks. Борисовские батареи (нявызн.). Полёты по Луне (11 кастрычніка 2017). Праверана 2 снежня 2023.
↑ ^а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Рахович В. Н. Борисовские предмостные укрепления. Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы: Материалы XII Всероссийской научной конференции (Бородино, 6-8 сентября 2004 г.). — М.: Полиграф сервис, 2005. — 458 с.
↑ ^а ^б У. У. Бянько. 1. «Батарэі» Айчыннай вайны 1812 г. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Мінская вобласць. Кніга 1. — 284 с.: іл.
↑ Памятник «Батареи 1812 года» (нявызн.). minoblturism.gov.by. Праверана 2 снежня 2023.
↑ Постановление Министерства культуры Республики Беларусь от 14 сентября 2012 г. № 60 Об утверждении проекта зон охраны историко-культурной ценности — «Остатки земляных фортификационных сооружений „Батарея“ в г. Борисове Минской области»
↑ Спадчына (нявызн.). Telegram. Праверана 3 снежня 2023.
↑ У Барысаве правялі рэканструкцыю баёў 1812 года (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.
↑ ^а ^б ^в ^г Крыж памяці пакутнікам за Беларусь // Месцы памяці ахвяраў камунізму ў Беларусі / Пад рэдакцыяй Анны Камінскі. — Лейпцыг: Фонд даследавання камуністычных дыктатур, 2011. — С. 185. — 278 с.
↑ ^а ^б ^в У Барысаве сьпілавалі крыжы (бел.). spring96.org (30 мая 2008). Праверана 3 снежня 2023.
↑ У «барысаўскіх Курапатах» сёньня ўсталююць крыж (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.
↑ Крыж у гонар Юркі Моніча (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.

Літаратура

У. У. Бянько. 1. «Батарэі» Айчыннай вайны 1812 г. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Мінская вобласць. Кніга 1. — 284 с.: іл.

Спасылкі

На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Барысаўскія батарэі
Барысаўскія батарэі на сайце Глобус Беларусі (руск.)

[:0-1] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё ^ж ^з ^і francis_maks. Борисовские батареи (нявызн.). Полёты по Луне (11 кастрычніка 2017). Праверана 2 снежня 2023.

[Рахович-2] а ^б ^в ^г ^д ^е ^ё Рахович В. Н. Борисовские предмостные укрепления. Отечественная война 1812 года. Источники. Памятники. Проблемы: Материалы XII Всероссийской научной конференции (Бородино, 6-8 сентября 2004 г.). — М.: Полиграф сервис, 2005. — 458 с.

[ЗП-3] а ^б У. У. Бянько. 1. «Батарэі» Айчыннай вайны 1812 г. // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1987. — Мінская вобласць. Кніга 1. — 284 с.: іл.

[4] Памятник «Батареи 1812 года» (нявызн.). minoblturism.gov.by. Праверана 2 снежня 2023.

[5] Постановление Министерства культуры Республики Беларусь от 14 сентября 2012 г. № 60 Об утверждении проекта зон охраны историко-культурной ценности — «Остатки земляных фортификационных сооружений „Батарея“ в г. Борисове Минской области»

[6] Спадчына (нявызн.). Telegram. Праверана 3 снежня 2023.

[7] У Барысаве правялі рэканструкцыю баёў 1812 года (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.

[Месцы-8] а ^б ^в ^г Крыж памяці пакутнікам за Беларусь // Месцы памяці ахвяраў камунізму ў Беларусі / Пад рэдакцыяй Анны Камінскі. — Лейпцыг: Фонд даследавання камуністычных дыктатур, 2011. — С. 185. — 278 с.

[:1-9] а ^б ^в У Барысаве сьпілавалі крыжы (бел.). spring96.org (30 мая 2008). Праверана 3 снежня 2023.

[10] У «барысаўскіх Курапатах» сёньня ўсталююць крыж (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.

[11] Крыж у гонар Юркі Моніча (бел.). Наша Ніва. Праверана 3 снежня 2023.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]