Жалезны век

Жалезны век
Зброя і ўпрыгажэнні часоў жалезнага веку
Названа ад	жалеза
Папярэдні ў спісе	бронзавы век
Дата пачатку	1200 да н.э., 800 да н.э., 1050 да н.э., 900 да н.э. і 500 да н.э.
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Жалезныя нажы перыяду позняга жалезнага века, знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі

Жале́зны век (8 ст. да н. э. — 5 ст. н. э.) — заключны перыяд першабытнай гісторыі, калі людзі навучыліся здабываць жалеза і вырабляць з яго прылады працы. Выкарыстанне металу зрабіла карэнны пераварот у развіцці прадукцыйных сіл, выклікала вялікія змены ў грамадскіх адносінах, аказала значны ўплыў на далейшы ход гістарычнага працэсу. У гэты перыяд з’яўляецца маёмасная няроўнасць людзей. Удасканальванне працы і рост яе прадукцыйнасці садзейнічалі таму, што жыццё ў складзе рода становіцца неабавязковым. З яго вылучаюцца малыя сем’і, не звязаныя паміж сабой сваяцкімі адносінамі. Утвараюцца суседскія абшчыны, пачынаецца разлажэнне першабытнаабшчынных зносін.

У гістарычнай археалогіі старажытная літаратура жалезнага веку ўключае ў сябе самыя раннія тэксты захавалай рукапіснай традыцыі. Літаратура на санскрыце і кітайская літаратура квітнелі ў жалезным веку. Іншыя тэксты ўключаюць авестыйская гаты, індыйскія Веды і самыя старыя часткі Бібліі на іўрыце. Прынцыповай асаблівасцю, якая адрознівае жалезны век ад папярэдніх з’яўляецца ўвядзенне літарных знакаў, і, як следства развіццё пісьменства, што дазволіла складаць літаратуру і гістарычны запіс.

Жалезны век у сістэме трох перыядаў

Падзел ранняй гісторыі чалавецтва на тры перыяды археалагічных культур: каменны век, бронзавы век і жалезны век прапанаваў дацкі археолаг Хрысціян Юргенс Томсен для аблягчэння класіфікацыі археалагічных знаходак. Лепш за ўсё прапанаваная Томсен класіфікацыя артэфактаў працуе для археалагічных знаходак Міжземнамор’я і Блізкага Усходу. У іншых старажытных культурах, напрыклад, культуры Старажытнага Кітая, вылучыць бронзавы і жалезны вякі цяжэй.

Тэрмін жалезны век, сустракаецца значна раней, у кнізе «Працы і дні» Гесіёда, дзе гісторыя чалавецтва падзелена на 5 вякоў: залаты, сярэбраны, бронзавы, век герояў і жалезны век, аднак гэты старажытны падзел міфалагічны, а не археалагічны.

Усе народы і цывілізацыі перажылі перыяд распаўсюджвання металургіі і жалезных вырабаў. Але да культур жалезнага веку адносяць толькі цывілізацыі ранняй гісторыі, якія пасля прайшлі рабаўладальніцкі перыяд.

Працягласць

Перыяд жалезнага веку быў найменш працяглым сярод іншых эпох. Ён пачаўся з Цёмных часоў Грэцыі ў 12 стагоддзі да н.э. у Еўропе і Блізкім Усходзе, і ў 11 стагоддзі ў Індыі і Азіі. Лічыцца, што жалезны век скончыўся з узнікненнем прыкладна ў 3 стагоддзі да н.э. пісанай гісторыі, якая падае сведчанні пра падзеі ад непасрэдных яе ўдзельнікаў (развіты элінізм і Рымская дзяржава).

У Амерыцы, Аўстраліі і Акіяніі жалезны век пачаўся толькі са з’яўленнем еўрапейцаў.

Можна лічыць, што чалавецтва працягвае жыць у часе развітога жалезнага веку, таму што жалеза і металургія не страцілі свайго значэння да гэтага часу. Яшчэ нядаўна ў СССР вызначалі сваё лідарства ў свеце па колькасці вырабленага чыгуну і сталі.

У той жа час жалеза да цяперашняга часу з’яўляецца адным з найважнейшых матэрыялаў. З-за гэтага археолагі для перыядызацыі гісторыі першабытнага свету нярэдка выкарыстоўваюць тэрмін «ранні жалезны век». Пры гэтым для гісторыі Еўропы тэрмін «ранні жалезны век» выкарыстоўваецца толькі для пачатковага этапу — так званай гальштацкай культуры.

Параўнанне бронзы і жалеза

Самасейнае жалеза ў прыродзе сустракаецца рэдка. Яго выплаўленне з руды — досыць працаёмкі занятак, паколькі жалеза мае больш высокую тэмпературу плаўлення, чым у бронзы, горш і яго ліццёвыя якасці. Акрамя таго, жалеза саступае бронзе ў цвёрдасці і каразійнай стойкасці. Гэта прывяло да таго, што дастаткова доўга жалеза выкарыстоўвалася вельмі мала.

Бронзавыя прылады працы больш даўгавечныя, чым жалезныя, і для іх вытворчасці не патрабуецца такая высокая тэмпература, як для плаўкі жалеза. Таму большасць спецыялістаў лічыць, што пераход ад бронзы да жалеза быў звязаны не з перавагамі вырабленых з жалеза гармат, а перш за ўсё з тым, што масавае выраб бронзавых гармат ў канцы эпохі бронзы хутка прывяло да знясілення радовішчаў волава, неабходнага для вырабу бронзы і распаўсюджанага ў прыродзе прыкметна менш, чым медзь.

Жалезныя руды сустракаюцца ў прыродзе значна часцей медных і алавяных. Часцей за ўсё сустракаюцца бурыя жалязнякі, хоць яны і лічацца адносна нізкасортнай рудой. У выніку здабыча жалезнай руды ў старажытнасці апынулася досыць выгадным заняткам, жалеза аказалася больш даступным медзі і супастаўным па кошту вытворчасці, чым сплавы на меднай аснове. Навыкі і тэхналогіі ліцця бронзы стварылі перадумовы і для развіцця жалезнай металургіі. Нарэшце, адкрыццё спосабаў обуглероживания і гартавання жалеза (у выніку чаго яно пераўтваралася ў сталь) значна павысіла механічныя характарыстыкі вырабаў з яго, што ў канчатковым выніку прывяло да амаль поўнага выцяснення з ужытку бронзавых і каменных прылад (выкарыстанне якіх працягвалася і ў бронзавым веку). Прыкметна пашырыўся і пералік гармат, шырэй стала іх разнастайнасць, што ў сваю чаргу стварыла новыя магчымасці для развіцця гаспадаркі і павышэнню прадукцыйнасці працы.

Гісторыя

Жалеза (у першую чаргу метэарытнае) было вядома ўжо ў IV тысячагоддзі да н. э. Метэарытнае жалеза, дзякуючы зместу нікеля, пры халодным каванні валодала высокай цвёрдасцю, аднак сустракалася такое жалеза рэдка. У выніку доўгі час жалеза практычна не знаходзіла прымянення.

Англійскі археолаг Энтані Снодграс вылучыў тры стадыі развіцця жалезнай тэхналогіі. Спачатку жалеза сустракаецца рэдка і з’яўляецца прадметам раскошы. На наступнай стадыі жалеза ўжо выкарыстоўваюць для вырабу прылад працы, але пераважна выкарыстоўваюцца яшчэ бронзавыя гарматы. На апошняй жа стадыі жалезныя прылады пачынаюць пераважаць над усімі іншымі.

Самыя раннія знаходкі прадметаў, зробленых з метэарытнага жалеза, вядомыя ў Іране (VI—IV тысячагоддзе да н. э.), Іраку (V тысячагоддзе да н. э.) і Егіпце (IV тысячагоддзе да н. э.). У Месапатаміі першыя жалезныя прадметы датаваныя III тысячагоддзем да н. э. Таксама жалезныя прадметы знаходзілі ў ямнай культуры на Паўднёвым Урале (III тысячагадовыя да н. э.) і ў афанасьевской культуры ў Паўднёвай Сібіры (III тыс. да н. э.). Акрамя таго, жалезныя прадметы выраблялі эскімосы і індзейцы паўночнага захаду Паўночнай Амерыкі і ў Кітаі перыяду дынастыі Чжоу.

Верагодна, першапачаткова Рудня жалеза было атрымана выпадкова — жалезная руда выкарыстоўвалася ў якасці флюсу пры атрыманні бронзы, у выніку чаго утварылася чыстае жалеза. Аднак яго колькасць было вельмі мала. Пазней навучыліся выкарыстоўваць метэарытнага жалеза, якое лічылася дарам багоў. Першапачаткова жалеза было вельмі дорага і выкарыстоўвалася ў асноўным для вырабу рытуальных прадметаў.

Пазней з’явіўся і першы спосаб здабычы жалеза з руды — сырадутны працэс, часам таксама званы варэннем жалеза. Выкарыстанне дадзенага метаду стала магчыма з вынаходствам сырадутнага горна, у які падавалася халоднае паветра. Першапачаткова жалезная руда змяшчалася ў ямы, закрытыя зверху, пазней сталі выкарыстоўваць печы з гліны. У горне дасягалася тэмпература ў 900 °C, пры якой адбывалася аднаўленне жалеза з аксіду з дапамогай угарнага газу, крыніцай якога служыў драўняны вугаль. У выніку атрымлівалася так званая крыца — порысты кавалак жалеза, прасякнуты дзындрай. Для выдалення дзындры выкарыстоўвалася коўка. Нягледзячы на яго недахопы, гэты працэс доўгі час заставаўся асноўным метадам атрымання жалеза.

Упершыню жалеза навучыліся апрацоўваць у паўночных раёнах Анатоліі. Па ўстоянаму думку, першымі асвоілі тэхналогію атрымання жалеза ў плямёнах, падначаленых хетам.

Старажытнагрэчаская традыцыя лічыла адкрывальнікам жалеза народ халібаў, якія жылі ва ўсходняй частцы Малой Азіі на паўднёвым беразе Чорнага мора, для якіх у літаратуры выкарыстоўвалася ўстойлівы выраз «бацька жалеза», і сама назва сталі ў грэчаскай мове (Χάλυβας) паходзіць менавіта ад этноніма.

Арыстоцель пакінуў апісанне халібскага спосабу атрымання жалеза: халібы некалькі разоў прамывалі рачны пясок, дадавалі да яго нейкае вогнетрывалае рэчыва і плавілі ў печах асаблівай канструкцыі; атрыманы такім чынам метал меў серабрысты колер і быў нержавеючай. У якасці сыравіны для выплаўлення жалеза выкарыстоўваліся магнетытавыя пяскі, запасы якіх сустракаюцца па ўсім узбярэжжы Чорнага мора — гэтыя магнетытавыя пяскі складаюцца з сумесі дробных зерняў магнетыту, тытана-магнетыту, ільменіта і абломкаў іншых парод, так што выплаўляемая халібамі сталь была легаванай, і, па-відаць, валодала высокімі якасцямі. Такі своеасаблівы спосаб атрымання жалеза не з руды кажа пра тое, што халібы, хутчэй, адкрылі жалеза як тэхналагічны матэрыял, але не спосаб яго паўсюднага прамысловай вытворчасці. Мабыць, іх адкрыццё паслужыла штуршком для далейшага развіцця металургіі жалеза, у тым ліку з руды, якая здабываецца ў капальнях. Клімент Александрыйскі ў сваім энцыклапедычным працы «Страматы» згадвае, што паводле грэчаскіх паданняў жалеза было адкрыта на гары Ідзе — так называўся горны ланцуг каля Троі, насупраць вострава Лесбас (у «Іліядзе» яна згадваецца як гара Іда, з якой Зеўс назіраў за бітвай грэкаў з траянцамі).

У хецкіх тэкстах жалеза пазначаецца словам par-zi-lum (пар. лац.: ferrum і бел.: жалеза), і жалезныя вырабы ўжываліся хетамі прыкладна з пачатку другога тысячагоддзя да нашай эры.

Тое, што жалеза сапраўды адкрыта ў хетаў пацвярджаецца і грэчаскім найменнем сталі Χάλυβας, і тым, што ў магільніцы егіпецкага фараона Тутанхамона (ок. 1350 да н. э.) быў знойдзены адзін з першых жалезных кінжалаў, відавочна падораны яму хетамі, і што ўжо ў Бібліі, у Старым Запавеце, у Кнізе Суддзяў Ізраілевых (каля 1200 г. да н. э.) апісваецца прымяненне філістымлянамі і хананэямі цэлых жалезных калясніц. Захаваўся таксама ліст цара хетаў Хатусілі III (1250 да н. э.) цару Асірыі Салмансару I, у якім паведамляецца аб тым, што хеты выплаўлялі жалеза. Хеты доўга захоўвалі тэхналогію вытворчасці жалеза ў таямніцы. Аб’ёмы вытворчасці імі жалезных вырабаў былі не вельмі вялікімі, аднак яны дазвалялі хетамі прадаваць іх у суседнія краіны. Пазней тэхналогія жалеза паступова распаўсюдзілася і ў іншыя краіны.

Калі першапачаткова жалеза было вельмі дарагім матэрыялам (у дакументах, датаваных XIX—XVIII стагоддзямі да н. э., выяўленых у руінах асірыйскага паселішча Кюльтэпе ў Цэнтральнай Анатоліі, згадваецца, што кошт жалеза ў 8 разоў даражэй золата), то з адкрыццём спосабу атрымання жалеза з руды яго кошт падае. Так у знойдзеных пры раскопках палаца асірыйскага цара Саргона таблічках гаворыцца, што пры заснаванні палаца (1714 да н. э.) былі паднесены дары, у тым ліку і металы, пры гэтым жалеза ўжо не згадваецца ў якасці дарагога металу, хоць пры раскопках быў выяўлены склад жалезных крыц.

Шырокія прасторы лясной зоны ў эпоху бронзы адставалі ў сацыяльна-эканамічным развіцці ад паўднёвых рэгіёнаў, але пасля пачатку выплаўлення там жалеза з мясцовых руд стала ўдасканальвацца земляробчая тэхніка, з’явіўся жалезны нарог, прыдатны для узворвання цяжкіх лясных глеб, і насельнікі лясной зоны перайшлі да земляробства. У выніку ў эпоху жалеза зніклі многія лясы Заходняй Еўропы. Але і ў рэгіёнах, дзе земляробства паўстала раней, укараненне жалеза спрыяла паляпшэнню ірыгацыйных сістэм: адбывалася ўдасканаленне арашальных збудаванняў, паляпшаліся водапад’ёмныя збудаванні (у прыватнасці, у сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э. стала выкарыстоўвацца водапад’ёмнае кола). Гэта прывяло да павышэння прадуктыўнасці палёў.

Значна паскорылася і развіццё розных рамёстваў, у першую чаргу кавальскага, зброевага, стварэння транспарту (караблёў, калясніц), руднічную справы, апрацоўкі камянёў і дрэва. У выніку пачатак інтэнсіўна развівацца мараплаўства, будаўніцтва будынкаў і стварэнне дарог, а таксама паляпшалася ваенная тэхніка. Развіваўся і гандаль, а ў сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э. ў ходзе з’явіліся металічныя манеты.

Распаўсюджванне жалезнай металургіі

13 — 12 стагоддзі да Хрыста на Блізкім Усходзе і ў Міжземнамор’е былі часам заняпаду цывілізацый, які называюць калапсам бронзавага веку. Пра гэта сведчыць заняпад і знікненне буйных гарадоў. Па Грэцыі гэты перыяд называюць цёмнымі стагоддзямі. У гэты ж перыяд заняпала Хецкая дзяржава ў Анатоліі, на Старажытны Егіпет напалі так званых народы мора. Прычыны заняпаду і яго сувязь з узнікненнем тэхналогіі апрацоўкі жалеза дыскутуюцца гісторыкамі.

Аднаўленне буйных гарадоў і цывілізацыі пачалося з 10 стагоддзя. Умацаваліся новахецкія дзяржавы, росквіту дасягнула новаасырыйская дзяржава. З 8 стагоддзя да Хрыста аднавілася эканоміка Старажытнай Грэцыі, пачаўся перыяд класічнай антычнасці.

Працэс распаўсюджвання жалезнай металургіі быў не вельмі хуткім. У розных краінах тэхналогія выплаўлення жалеза з’явілася ў розны час. Хуткасць распаўсюджвання залежала ад шматлікіх фактараў, у першую чаргу ад запасаў сыравіны і характару культурных і гандлёвых фактараў.

У першую чаргу жалезная металургія распаўсюдзілася ў Пярэдняй Азіі, Індыі і ў Паўднёвай Еўропе, дзе жалезныя прылады шырока выкарыстоўваліся ўжо на рубяжы II і I тысячагоддзяў да н. э. У Паўночнай Еўропе тэхналогія апрацоўкі жалеза распаўсюдзілася толькі з VII стагоддзя да н. э., у Егіпце — у VI стагоддзі да н. э., у краінах Далёкага Усходу — у VII—V стагоддзях да н. э..

У XIII стагоддзі да н. э. хуткасць распаўсюджвання тэхналогіі вытворчасці жалеза павялічваецца. Да XII стагоддзя да н. э. жалеза ўмелі атрымліваць у Сірыі і Палесціне, а да IX стагоддзю да н. э. бронза апынулася практычна выцесненая жалезам, а гандаль ім вёўся паўсюдна. Асноўным шляхам экспарту жалеза быў шлях праз даліну Ефрата і горы ў Паўночнай Сірыі на поўдзень, а праз пантыйскія калоніі — на поўнач. Гэты шлях атрымаў назву жалезнага.

На Кіпры жалезныя вырабы былі вядомыя яшчэ ў XIX стагоддзі да н. э., аднак ўласная тэхналогія атрымання жалеза на Эгейскіх астравах з’яўляецца толькі ў пачатку I тыс. да н. э. Каля XII—XI стагоддзяў да н. э. ў Заходнім Міжземнамор’е (на Кіпры або ў Палесціне) быў вынайдзены спосаб гартавання жалеза, у выніку чаго жалеза стала канкурыраваць тут з бронзай.

Яшчэ адным цэнтрам вырабу жалеза было Закаўказзе. Першыя вырабы з жалеза ў ім адносяць да XV—XIV стагоддзяў да н. э., аднак шырокае прымяненне іх адносіцца да IX стагоддзя да н. э., яны шырока выкарыстоўваліся ў Урарту.

У Грэцыі жалеза распаўсюдзілася ў IX—VI стагоддзях да н. э. Яно неаднаразова згадваецца ў гамераўскім эпасе (па большай частцы ў Адысеі), хоць і разам з бронзай, якая ў той час яшчэ шырока выкарыстоўвалася. У Еўропу тэхналогія вытворчасці жалеза магчыма патрапіла альбо праз Грэцыю — Балканы, альбо праз Грэцыю — Італію — паўночныя Балканы, альбо праз Каўказ — Паўднёвую Расію — Карпацкі басейн. На Заходніх Балканах і Ніжнім Прыдунаўі рэдкія жалезныя прадметы з’явіліся ў другой палове II тысячагоддзя да н. э., а да VIII стагоддзя да н. э. яны шырока распаўсюдзіліся.

У VII стагоддзі да н. э. жалезная тэхналогія пранікае ў Паўночную Еўропу. Ужо ў V стагоддзі да н. э. яна была добра засвоеная кельтамі, якія навучыліся злучаць жалеза і сталь у адным прадмеце, што дазволіла атрымліваць добра паддаюцца апрацоўцы пласціны з вострымі, бы нож бакамі. Кельты навучылі тэхналогіі і рымлян. У Скандынавіі жалеза выцесніла бронзу толькі ў пачатку н. э., у Брытаніі — да V стагоддзя да н. э. А германцы, як паведамляе Тацыт, жалеза выкарыстоўвалі мала.

У Усходняй Еўропе тэхналогія вытворчасці жалеза была засвоеная ў VIII стагоддзі да н. э., пры гэтым сярод знаходак трапляюцца складаныя біметалічныя прадметы. Таксама тут досыць рана асвоілі працэс цэментацыяй і вырабу сталі.

У Сібіры, багатай меднымі і алавянымі рудамі, жалезны век наступіў пазней, чым у Еўропе. У Заходняй Сібіры выкарыстанне жалезных прадметаў пачалося ў VIII—V стагоддзях да н. э., але толькі ў III стагоддзі да н. э. жалеза стала пераважаць. У гэты ж час наступіў жалезны век і ў Алтаі і Мінусінскай катлавіне, а ў лясах Заходняй Сібіры ён пачаўся толькі ў канцы I тысячагоддзя да н. э..

У Паўднёва-Усходняй Азіі жалеза з’яўляецца ў сярэдзіне I тысячагоддзя да н. э., а шырока прымяняцца пачатак у другой палове тысячагоддзя.

У Кітаі першыя біметалічныя прадметы, якія змяшчаюць метэарытнага жалеза, з’яўляюцца ў II тысячагоддзі да н. э., але вытворчасць жалеза развілося да сярэдзіны I тысячагоддзя да н. э. Пры гэтым у Кітаі досыць рана навучыліся атрымліваць высокія тэмпературы ў горне і рабіць адліўкі ў формы, атрымліваючы чыгун.

У Афрыцы, на думку шэрагу даследчыкаў, жалезная тэхналогія развілася незалежна. Па іншай версіі першапачаткова яна была запазычаная, але затым развівалася самастойна. Тут вельмі рана навучыліся атрымліваць сталь, а таксама вынайшлі высокі цыліндрычны горн, а які падаецца ў яго паветра пачалі падаграваць. У Нубіі, Судане, Лівіі першыя жалезныя прадметы вядомыя з каля VI стагоддзя да н. э. Жалезны век у Афрыцы наступіў у другой палове I тысячагоддзя да н. э., прычым у некаторых рэгіёнах — адразу пасля каменнага веку. Так у Паўднёвай Афрыцы, у Вялікай Саване басейна ракі Конга, у якой знаходзяцца багатыя паклады меднай руды, вытворчасць медзі было асвоена пазней, чым вытворчасць жалеза, прычым медзь выкарыстоўвалася толькі на ўпрыгажэнні, а прылады працы вырабляліся толькі з жалеза.

У Амерыцы развіццё металургіі мела свае асаблівасці. У ёй існавала некалькі ачагоў, дзе рана навучыліся апрацоўваць каляровыя металы. Так у Андах знаходзіліся багатыя радовішчы металаў, першым асвоілі вытворчасць золата, прычым адбылося гэта адначасова з засваеннем вытворчасці керамікі. З XVIII стагоддзя да н. э. і да другой паловы II тысячагоддзя да н. э. тут шырока выкарыстоўвалі вырабы з золата і срэбра. У Перу быў адкрыты сплаў медзі і срэбра (тумбага), які вельмі шанаваўся. У невяковай Мезаамерыцы металы з’явіліся толькі ў I тысячагодзі да н. э., а металургія была засвоеная плямёнамі мая толькі ў VII—VIII стагоддзях н. э..

У Паўночнай Амерыцы спачатку выкарыстоўвалася медзь, а ў I тысячагоддзі да н. э. з’явілася жалеза. Першымі яго сталі выкарыстоўваць у заходніх раёнах жыхары берынгаморскай культуры. Спачатку выкарыстоўвалася метэарытнае, а потым навучыліся атрымліваць крычнае жалеза.

У Аўстраліі тэхналогія вытворчасці жалеза з’явілася толькі ў эпоху Вялікіх геаграфічных адкрыццяў.

Гл. таксама

• Жалезны век на Беларусі

Літаратура

• Жалезны век // Беларусь: энцыклапедычны даведнік / Рэдкал. Б. І. Сачанка (гал. рэд.) і інш.; Маст. М. В. Драко, А. М. Хількевіч. — Мн.: БелЭн, 1995. — С. 305. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Всемирная история: в десяти томах / Ред. И. Лурье, М. Полтавский; глав. ред. E. M. Жуков. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1955. — Т. 1. — 748 с. — 100 000 экз. (руск.)
• Корякова Л. Н. Археология раннего железного века Евразии. Ч. I. Общие проблемы. Железный век Западной Европы. — Екатеринбург, 2002.
• Гайко Г. І., Білецький В. С.т Історія гірництва: Підручник. — Київ-Алчевськ: Видавничий дім «Києво-Могилянська академія», видавництво «ЛАДО» ДонДТУ, 2013. — 542 с. (укр.)

Спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Жалезны век