Перайсці да зместу

Савецкая акупацыя Украіны

З Вікіпедыі, свабоднай энцыклапедыі
Савецкая акупацыя Украіны

«За волю України. Поляглим синам в борнї під Крутами» — кіеўскі плакат 1918 года, прысвечаны загінулым у баявых дзеяннях пад Крутамі, часткі працэсу далучэння Украіны да СССР
1921—1991

Тэрыторыя сучаснай Украіны ў складзе СССР

Савецкая акупацыя Украіны (укр.: Радянська окупація України) — працэс ваеннай, палітычнай і культурнай акупацыі, звязаны з анексіяй украінскіх зямель Савецкім Саюзам/РСФСР у 1917—1991 гадах пасля звяржэння манархіі ў Расійскай імперыі, што скончыўся далучэннем заходнеўкраінскіх зямель да СССР паводле пакту Молатава—Рыбентропа. Працэс суправаджаўся стварэннем на тэрыторыі Украіны бальшавіцка-савецкіх марыянетачных дзяржаў (РУНР, УССР, Галіцкай ССР). Падчас акупацыі мелі месца чырвоны тэрор, голад, рэпрэсіі, дэпартацыі, іншыя кары, а таксама русіфікацыя. 22 чэрвеня 1941 года нацысцкая Германія ўварвалася ў Савецкі Саюз і акупавала Украіну. 17 ліпеня 1941 года Трэці рэйх заснаваў на тэрыторыі Украіны рэйхскамісарыят Украіны на чале з Эрыхам Кохам. У выніку ўвахода Чырвонай Арміі ва Украіну ў 1943—1944 гадах Савецкі Саюз адваяваў усе ўкраінскія тэрыторыі і вярнуў іх у свой склад. Савецкая анексія Украіны працягвалася да жніўня 1991 года, калі Украіна аднавіла сваю незалежнасць праз «Акт абвяшчэння Незалежнасці Украіны».

У XXI стагоддзі ва Украіне ў акадэмічным і грамадскім дыскурсе для апісання перыяду выкарыстоўваюцца два тэрміны — укр.: радянський і укр.: совєцький (з укр. — «савецкі»). Другі выкарыстоўваецца, каб падкрэсліць адчужэнне савецкай палітыкі і культуры і паменшыць удзел украінскага грамадства ў праекце «Савецкая Украіна»[1]. Украіна застаецца правапераемніцай Украінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, а не Украінскай Народнай Рэспублікі, у адрозненне ад Эстоніі, Латвіі і Літвы, якія не з’яўляюцца правапераемнікамі Эстонскай ССР, Латвійскай ССР і Літоўскай ССР[2][3][4][5].

Перадумовы

[правіць | правіць зыходнік]
Карыкатура Георга Гасенкі на Парыжскую мірную канферэнцыю 1919 года

Са звяржэннем улады імператара Мікалая ІІ у лютым 1917 года скончылася Пераслаўскае пагадненне паміж Гетманшчынай, г. зн. Украінай, і Масковіяй, г. зн. Расіяй[удакладніць].

17 сакавіка 1917 года ў Кіеве была створана Украінская Цэнтральная Рада (УЦР) — прадстаўнічы орган палітычных і грамадскіх арганізацый горада. 19 кастрычніка — 21 красавіка 1917 у Кіеве адбыўся Усеўкраінскі нацыянальны кангрэс, на якім Цэнтральная рада была пераўтворана ў галоўны прадстаўнічы орган палітычных і грамадскіх арганізацый Украіны. Кангрэс пастанавіў дамагацца нацыянальна-тэрытарыяльнай аўтаноміі Украіны ў складзе федэратыўнай і дэмакратычнай Расіі. Цэнтральная Рада была папоўненая дэпутатамі ад розных рэгіёнаў і грамадскіх класаў, і стала выконваць функцыі часовага ўкраінскага парламента. У маі Цэнтральная Рада пачала перамовы з расійскім Часовым урадам аб прызнанні аўтаноміі Украіны і вызначэнні яе межаў. Аднак украінскія патрабаванні былі праігнараваныя. Таму 10 (23) чэрвеня 1917 года Цэнтральная Рада аднаасобна прыняла І Універсал, які абвяшчаў аўтаномію Украіны ў складзе Расійскай Рэспублікі. 16 ліпеня 1917 года ў выніку складаных перамоваў з расійскімі ўладамі, Украінская Цэнтральная Рада прыняла ІІ Універсал, які адмяняў аўтаномію Украіны, адкладаючы яе абвяшчэнне да склікання Усерасійскага ўстаноўчага сходу. 20 лістапада 1917 г. па ўласнай ініцыятыве ён прыняў III Універсал, які абвясціў стварэнне Украінскай Народнай Рэспублікі як аўтаноміі ў складзе Расійскай Рэспублікі. У сувязі з варожай палітыкай расійскага кіраўніцтва ў дачыненні да Украіны 22 студзеня 1918 г. Цэнтральная Рада прыняла IV Універсал. Ён абвясціў незалежнасць Украінскай Народнай Рэспублікі ад Расіі і заклікаў украінцаў змагацца з бальшавікамі.

Напярэдадні мірных перамоваў у Брэсце нямецкія эксперты па міжнародным праве заявілі, што ў выпадку заключэння мірнага дагавора з Расіяй яго палажэнні будуць распаўсюджвацца на Украіну. Кіраўнік украінскай дэлегацыі Усевалад Галубовіч гэта абверг, прыводзячы наступныя аргументы: у Пераяславе прадугледжвалася пагадненне аб адносінах Украіны з Расіяй; паколькі адзін з удзельнікаў заключэння гэтага акта — дынастыя Раманавых — застаўся ў мінулым, ён скончыўся разам з усімі абавязацельствамі Украіны перад Расіяй. Нямецкі бок пагадзіўся з законнасцю гэтых сцвярджэнняў, і абвяшчэнне УНР незалежнай дзяржавай умацавала яго статус раўнапраўнага ўдзельніка перамоваў. Расійская дэлегацыя ў асобе Леаніда Троцкага таксама заявіла, што «не бачыць перашкод для незалежнага ўдзелу дэлегацыі УНР у мірных перамовах». Такім чынам, фактычна кіраўнік расійскай дэлегацыі прызнаў права ўкраінцаў на самавызначэнне.[6]

Дыпламатычныя адносіны былі ўсталяваныя больш чым з 20 краінамі. Да сакавіка 1918 г. УНР карысталася міжнароднай падтрымкай Цэнтральных дзяржаў, але пасля паражэння ў Першай сусветнай вайне УНР засталася без іх дапамогі.

Заканадаўчы савет Незалежнай Кубанскай Народнай Рэспублікі прыняў рэзалюцыю аб далучэнні Кубані на федэральнай аснове да УНР. 29 красавіка 1918 г. адбыўся дзяржаўны пераварот, у выніку якога да ўлады прыйшоў Павел Скарападскі, і замест Украінскай Народнай Рэспублікі ўтварылася Украінская дзяржава. 14 снежня 1918 г. у выніку антыгетманскага паўстання УНР была адноўлена. 22 студзеня 1919 г. адбыўся Акт аб’яднання паміж Украінскай Народнай Рэспублікай і Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікай.

15 ліпеня 1919 г. атаман Зялёны разам са сваімі пераяслаўскімі салдатамі здзейсніў уражлівы сімвалічны ўчынак і ўрачыста адмяніў рашэнне Казацкай рады аб аб’яднанні Гетманшчыны з Расійскай імперыяй[7].

Гісторыя

[правіць | правіць зыходнік]

24-25 снежня 1917 года ў Харкаве бальшавікамі быў сабраны I Усеўкраінскі з’езд Саветаў, які абвясціў Украінскую Народную Рэспубліку Саветаў рабочых, сялянскіх, салдацкіх і казачых дэпутатаў у процівагу Украінскай Народнай Рэспубліцы, якая была створана Трэцім універсалам 20 лістапада 1917 і абвясціла незалежнасць Чацвёртым Універсалам 22 студзеня 1918 года. Таксама быў выбраны Часовы цэнтральны выканаўчы камітэт Саветаў Украінскай Народнай Рэспублікі Саветаў, які, у сваю чаргу, прыняў на сябе ўсю паўнату ўлады на тэрыторыі УНР і зацвердзіў склад свайго выканаўчага органа — Народнага сакратарыята, які стаў першым урадам УНРС. Пасля гэтага савецкія войскі разгарнулі наступ супраць Цэнтральнай рады. 8 лютага была узяты Кіеў, урад УНР збег на захад пад абарону аўстра-германскіх войскаў, а падкантрольная яму тэрыторыя (УНРС) перайшла ў рукі бальшавікоў[8][9][10].

У снежні 1917 — лютым 1918 года на тэрыторыі Украіны бальшавікамі былі таксама абвешчаныя Данецка-Крыварожская савецкая рэспубліка і Адэская савецкая рэспубліка. 17-19 красавіка 1918 года на II з’ездзе Саветаў гэтыя савецкія рэспублікі (ДКСР, ОСР, УНРС) былі аб’яднаны ва Украінскую народную рэспубліку Саветаў (УНРС) са сталіцай у Харкаве і рэвалюцыйным урадам — Народным сакратарыятам. Аднак пад ціскам аўстра-германскіх войскаў, уведзеных на тэрыторыю Украінскай савецкай рэспублікі па дамове з Цэнтральнай радай, савецкія войскі былі вымушаныя пакінуць тэрыторыю УНРС, і Украінская народная рэспубліка Саветаў фактычна спыніла сваё існаванне.

Пасля паражэння Цэнтральных дзяржаў у Першай сусветнай вайне, на пачатку 1919 года ўся тэрыторыя Украіны зноў апынулася пад кантролем бальшавікоў, уключаючы Кіеў. Замест КСР бальшавікамі быў створаны спачатку Часовы рабоча—сялянскі ўрад Украіны, а потым Украінская Сацыялістычная Савецкая Рэспубліка, якая была абвешчана як незалежная рэспубліка 10 сакавіка 1919 года на III Усеўкраінскім з’ездзе саветаў (праходзіў 6-10 сакавіка 1919 года ў Харкаве, які стаў сталіцай УССР).

У чэрвені 1919 года, пасля «майскага ваенна-палітычнага крызісу», кіраўніцтва Украінскай ССР заключыла дагавор з РСФСР аб усталяванні ваеннага і гаспадарчага саюза. Паводле яго ўмоў летам 1919 г. была ліквідавана Украінская савецкая армія, а ў снежні 1920 г. адбылося «аб’яднанне» (фактычна — ліквідацыя украінскіх) народных камісарыятаў УССР і РСФСР: ваенных і марскіх спраў, знешняга гандлю, фінансаў, працы, шляхоў зносін, пошты і тэлеграфа, саветаў народнай гаспадаркі.

29 снежня 1922 года на канферэнцыі дэлегацый ад з’ездаў Саветаў чатырох рэспублік: РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР быў узгоднены Дагавор аб утварэнні СССР. Зацверджаны і ўступіў у сілу 30 снежня 1922 года на I Усесаюзным з’ездзе Саветаў. Апошняя дата лічыцца датай утварэння СССР. Зацвярджэнне дагавора юрыдычна аформіла стварэнне новай дзяржавы ў складзе чатырох саюзных савецкіх рэспублік.

Заходняя Украіна

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля распаду Аўстра-Венгерскай імперыі кіраўніцтва РСФСР бачыла Заходнюю Украіну як магчымы плацдарм для распаўсюджвання камуністычнай ідэалогіі і ўлады далей на захад, на Цэнтральную Еўропу. Ленін хацеў, каб Чырвоная армія прайшла праз тэрыторыю заходняй Украіны і Карпат у Венгрыю пасля абвяшчэння Венгерскай Савецкай Рэспублікі ў красавіку 1919-га. 7 мая Саўнаркам Украіны накіраваў адпаведную ноту ўраду ЗУНР, на якую заходнеўкраінскі ўрад вырашыў не адказваць. Летам, пасля адступлення заходнеўкраінскіх войскаў пад ціскам палякаў, камандзіры галіцкай арміі праводзілі таемныя перамовы з савецкім камандаваннем аб магчымым саюзе супраць палякаў, аднак безвынікова[11].

Падчас польска-савецкай вайны 1920 года кіраўніцтва РСФСР стварыла Галіцкую Сацыялістычную Савецкую Рэспубліку са сталіцай у Цярнопалі. У канцы ліпеня Чырвоная армія ўвайшла на тэрыторыю Галіцыі, а 1 жніўня Галрэўкам перабраўся ў Цярнопаль, дзе прыняў дэкрэт № 1 «Аб устанаўленні савецкай улады ў Галіцыі». Увечары 15 верасня пачалося агульнае наступленне войска УНР на лініі антыбальшавіцкага фронту. 19 верасня ў Цярнопаль увайшлі сілы 6-й польскай арміі і войска УНР, а 21 верасня адбыўся постфактум роспуск Галрэўкама і іншых рэвалюцыйных камітэтаў[12].

Ваенныя дзеянні на польска-савецкім фронце былі спыненыя пасля падпісання 9 лістапада 1920 года польскім і бальшавіцкім кіраўніцтвам перамір’я. Аднак ужо на наступны дзень у раёне Шаргарада чырвонаармейцы контратакавалі ўкраінскія дывізіі, адбыўся прарыў фронту ў напрамку на Капайгарад на правае крыло, якое трымала пятая Херсонская дывізія арміі УНР, і ў накірунку на Лучынец, дзе знаходзілася другая Жалезная дывізія і Кулямётная дывізія арміі УНР. 15 лістапада чырвонаармейцы ўступілі ў падольскі гарадок Нежын. 18 лістапада адбылося ўступленне сіл Чырвонай арміі ў Праскураў і на станцыю Дэражня, 20 лістапада — да Чорнага Вострава і Летычыва. Пасля двух тыдняў кровапралітных баёў цераз недахоп патронаў і ваеннага рыштунку 21 лістапада Дзеючая армія УНР была вымушана адступіць у Галіцыю. Пераход Дзеючай арміі УНР — да 27 000 воінаў — праз раку Збруч адбыўся ў раёне горада Валачыска і сяла Ажыгаўцы. У той жа дзень, згодна з умовамі польска-савецкага дагавора, польскія войскі пакінулі горад Наваград-Валынскі. 22 лістапада савецкія часткі ўступілі ў Валачыск.

У сакавіку 1921 года ў Рызе паміж Польскай Рэспублікай, з аднаго боку, і РСФСР і УССР з другога, падпісаны Рыжскі мірны дагавор 1921 года, які замацаваў ўключэнне ўсходняй Галіцыі ў склад Польскай Рэспублікі. Што цікава, 12 верасня ў адказ на запыт міністра замежных спраў Польскай рэспублікі аб удзеле дэлегацыі УНР у працы Рыжскай канферэнцыі наркам замежных спраў РСФСР адказаў:

" Украінскай дэмакратычнай рэспублікі ўвогуле не існуе, паколькі Украіна з’яўляецца незалежнай савецкай Рэспублікай, саюзнай з Расіяй, і бярэ разам з ёй удзел у перамовах у Мінску і Рызе
— Георгій Чачэрын.
 "

16 верасня ўрад УНР апублікаваў сваю ноту пратэсту з нагоды заявы наркама замежных спраў РСФСР ад 12 верасня па УНР.

1 верасня 1939 года з нападу Германію на Польшчу пачаліся баявыя дзеянні ў Еўропе, якія заклалі пачатак Другой сусветнай вайны. 17 верасня польскі ўрад збег на тэрыторыю Румыніі, пасля чаго на польскую тэрыторыю пачалося ўварванне войск РСЧА. На савецка-германскіх перамовах, якія праходзілі 20-21 верасня, была ўстаноўлена дэмаркацыйная лінія між германскай і савецкімі арміямі. 22 верасня 1939 года падчас афіцыйнай працэдуры перадачы горада Брэста і Брэсцкай вобласці савецкаму боку адбыўся ўрачысты вывад нямецкіх войскаў і ўрачыстае ўступленне савецкіх войскаў.

Заходняя Украіна да 28 верасня 1939 года ўваходзіла ў склад Польскай Рэспублікі па выніках Рыжскага мірнага дагавора 1921 года, заходняя мяжа была практычна цалкам на ўсход ад «лініі Керзона», рэкамендаванай Антантай у якасці ўсходняй мяжы Польшчы ў 1918 годзе. У сакавіку 1923 года Парыжская Канферэнцыя саюзных паслоў зацвердзіла ўсходнія межы Польшчы.

14 лістапада 1939 года трэцяя Пазачарговая сесія Вярхоўнага Савета УССР пастанавіла: «Прыняць Заходнюю Украіну ў склад Украінскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі і аб’яднаць тым самым украінскі народ у адзінай Украінскай дзяржаве». Землі, далучаныя да СССР, былі адміністрацыйна рэарганізаваны ў шэсць абласцей па аналогіі з астатнімі тэрытарыяльнымі набыткамі Савецкага Саюза (Драгобыцкая, Львоўская, Ровенская, Станіслаўская, Тэрнопальская і Валынская вобласць). Грамадзянскую адміністрацыю ў рэгіёнах арганізавалі ў снежні 1939 года і сфарміравалі ў асноўным з выхадцаў з Расіі, і толькі 20 % дзяржаўных служачых паходзілі з мясцовага насельніцтва. Пасля далучання зямель да СССР больш чым 30 000 галіцкіх украінцаў з ліку інтэлігенцыі і актывістаў спешна пакінулі Галіцыю, знайшоўшы прытулак на заходняй ускраіне этнічных украінскіх земляў у Польшчы (Закерзонне), і апынуліся на другім баку новай савецка-германскай мяжы ў рамках Генеральнага губернатарства[13].

З прыняццем і апублікаваннем Законаў СССР і УССР аб уключэнні Заходняй Украіны ў склад СССР і з уз’яднаннем з УССР тэрыторый Заходняй Украіны на гэту тэрыторыю распаўсюдзілі сваё дзеянне Канстытуцыя СССР 1936 года і Канстытуцыя УССР 1937 года, асноўныя законы, а таксама ўсе іншыя дзеючыя законы Савецкага Саюза і УССР. На гэтых тэрыторыях былі пачаты розныя пераўтварэнні, якія суправаджаліся масавымі рэпрэсіямі ў дачыненні да «класава-чужых» і «ворагаў савецкай улады». Дадзеныя рэпрэсіі закранулі значную колькасць этнічных палякаў, што пражывалі на гэтых тэрыторыях[13].

Уключэнне Бесарабіі, Паўночнай Букавіны і вобласці Герца ў склад СССР адбылося ў 1940 годзе. 26 чэрвеня 1940 года савецкі наркам замежных спраў Вячаслаў Молатаў уручыў паслу Румыніі ў Маскве Георге Давідэску ноту савецкага ўрада, у якой Савецкі Саюз ва ўльтыматыўнай форме патрабаваў: вярнуць Бесарабію і паўночную частку Букавіны Савецкаму Саюзу. Савецкім бокам ужо планавалася ваеннае ўварванне ў Румынію, але за некалькі гадзін да пачатку аперацыі кароль Румыніі Караль II прыняў ультыматыўную ноту савецкага боку і перадаў Бесарабію і Паўночную Букавіну СССР. Румынія, каб пазбегнуць поўнамаштабнага ваеннага канфлікту, пагадзілася пайсці з гэтых тэрыторый. Аперацыя па занятку тэрыторыі савецкімі войскамі доўжылася 6 дзён. Нягледзячы на тое, што прычынай румынскага паходу савецкая прапаганда называла абарону шматлікай украінскай абшчыны, па занятку зямель палітыка змянілася. 2 жніўня 1940 года рашэннем Вярхоўнага Савета СССР гэтыя тэрыторыі ўвайшлі ў склад Савецкага Саюза: Паўночная Букавіна, Паўднёвая Бесарабія і рэгіён Герца ўвайшлі ў склад УССР.

Пасля заключэння 30 ліпеня 1941 года Пагаднення Сікорскага-Майскага тэрыторыя Заходняй Украіны, на той момант акупаваная гітлераўскай Германіяй, атрымала нявызначаны статус. Пытанне аб тэрыторыях, якое абмяркоўвалася на Тэгеранскай канферэнцыі, было вырашана на карысць СССР на Ялцінскай канферэнцыі і замацавана на Патсдамскай канферэнцыі. Дагаворам ад 16 жніўня 1945 года паміж Саюзам Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік і Польскай Рэспублікай «Аб савецка-польскай дзяржаўнай мяжы» гэтыя тэрыторыі (з невялікімі адступамі на карысць Польшчы — Беласток і ваколіцы, Перамышль і наваколлі) былі замацаваны за СССР. У 2-й пал. 1940-х — 1-й пал. 1950-х гадоў адбывалася нязначная карэкцыя межаў. Пасля заканчэння нацысцкай акупацыі Трэцім Рэйхам Заходняя Украіна зноў была далучана Чырвонай Арміяй і реінтэгравана ў УССР у 1944 годзе[14].

Наступствы

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля ўваходжання ўкраінскіх зямель у склад СССР тут прайшла саветызацыя: пачаліся сацыялістычныя пераўтварэнні эканомікі, савецкая ўкраінізацыя 1920-1930-х гадоў, а потым рэпрэсіі супраць інтэлігенцыі, духавенства, былых палітычных дзеячаў, голад, барацьба з «шкодніцтвам» і яжоўшчына.

На тэрыторыі Украіны Чырвоны тэрор пачаўся ў студзені 1918 года з уварваннем Чырвонагвардзейскіх атрадаў Мураўёва, якія падчас і пасля штурму Кіева ажыццяўлялі ў Кіеве разню. Паводле розных падлікаў ахвярамі разні сталі ад 2 да 3 тысяч чалавек. З гэтага моманту гвалт і тэрор сталі асноўнымі метадамі зацвярджэння тут савецкай улады. Па выразе В. Г. Караленкі, арышты і пазасудовыя расстрэлы палітычных апанентаў пад выглядам барацьбы з контррэвалюцыянерамі тут сталі звыклай, «побытавай з’явай» савецкай рэчаіснасці[15].

Дзеянні чырвонагвардзейцаў ва Украіне адрозніваліся асаблівай жорсткасцю. Напрыклад, Харкаўскае ЧК прымяняла катаванні тыпу «адразанне пальцаў пэндзляў рук», у Палтаве і Кременчуге свяшчэннаслужыцеляў саджалі на кол. У Екацярынаславе ўжывалі распяцце і пабіванне камянямі, у Адэсе афіцэраў прывязвалі ланцугамі да дошак, устаўляючы ў топку і смажылі, або раздзіралі напалову коламі лябёдак, ці апускалі па чарзе ў кацёл з кіпенем і ў мора[16].

Трагічнай старонкай гісторыі Украіны стала знішчэнне савецкай уладай цэлага пакалення ўкраінскай інтэлігенцыі, якое ўвайшло ў гісторыю пад назвай Расстралянае адраджэнне (Чырвоны рэнесанс). Кульмінацыяй дзеянняў савецкага рэпрэсіўнага рэжыму стала 3 лістапада 1937 года, калі «ў гонар 20-й гадавіны Вялікага Кастрычніка» ў Салавецкім лагеры асаблівага прызначэння па прыгаворы Тройкі былі расстраляныя больш за 100 прадстаўнікоў украінскай інтэлігенцыі, сярод якіх Лесь Курбас, Мікалай Куліш, Мацвей Яворскі, Уладзімір Чэхаўскі, Валяр’ян Підмагільны, Павел Філіповіч, Валяр’ян Палішчук, Рыгор Эпік, Міраслаў Ірчан, Марк Вараной, Міхаіл Казарыс, Алекса Слісарэнка, Міхаіл Ялавы і іншыя. На наступны, 1938 год, былі расстраляныя Хаткевіч і Васіль Верхавінец. На канцы 1930-х гадоў таксама былі расстраляныя па розных ацэнках ад 200 да 337 інтэлігентаў.

Пасля захопу на працягу 1939—1940 гадоў савецкімі войскамі Галіцыі, Букавіны і Прыбалтыкі, савецкі тэрор распаўсюдзіўся і на гэтыя рэгіёны. Сотні тысяч чалавек у асноўным польскага насельніцтва былі дэпартаваныя на пачатку вайны ў аддаленыя раёны СССР. У першыя месяцы Вялікай Айчыннай вайны 1941—45 гг. НКВД без належнага асобнага следства і суда, якое патрабавалася згодна тагачаснаму савецкаму заканадаўству, расстраляла дзясяткі тысяч вязняў турмаў НКВД у Заходняй Украіне, якія яшчэ раней былі пад следствам або адбывалі тэрміны па розных артыкулах Крымінальнага кодэкса СССР. Пасля заканчэння Другой сусветнай вайны значную частку ўкраінцаў гэтых раёнаў дэпартавалі ў Сібір. З 1944 па 1952 г. у заходніх абласцях Украіны падвергнулася розным відам рэпрэсій 500 000 чалавек, у тым ліку арыштавана больш за 134 тысяч, забіта больш за 153 тыс., выслана назаўсёды з УССР больш за 203 тысяч чалавек. Тэрор выклікаў непрыманне савецкай улады замест страху — толькі за тры месяцы 1953 года ваеннай цэнзурай былі затрыманыя 195000 лістоў з Заходняй Украіны за мяжу з негатыўнымі ацэнкамі ўлады.

Напярэдадні і падчас Другой сусветнай вайны ў Чырвонай арміі не спыняліся палітычныя рэпрэсіі. Большасць з вайскоўцаў прыцягваліся да адказнасці за выдуманымі неабгрунтаванымі абвінавачваннямі. У 1949 годзе, перад святкаваннем 70-гадовага юбілею Сталіна, у СССР былі рэпрэсаваныя франтавікі, інваліды Другой сусветнай вайны. Частку з іх расстралялі, астатнюю частку вывезлі на далёкія выспы Поўначы і ў завулкі Сібіры. Шырока вядомы Валаам — лагер інвалідаў Дрругой сусветнай вайны, размешчаны на востраве Валаам (паўночная частка Ладажскага возера), куды пасля Другой сусветнай вайны ў 1950—1984 гадах звозілі інвалідаў вайны[17][18][19].

З пачаткам хрушчоўскай адлігі на ХХ з’ездзе КПСС Мікіта Хрушчоў асудзіў сталінскія рэпрэсіі. Многіх палітычных зняволеных у СССР і краінах сацыялістычнага лагера вызвалілі і рэабілітавалі. Было дазволена вяртанне на Радзіму для многіх народаў, рэпрэсаваных у 1930—1940-х гадах.

У 1972 годзе дасягнула свайго апагею кампанія рэпрэсій супраць іншадумцаў. Былі арыштаваныя Вячаслаў Чарнавіл, Яўген Сверсцюк, Тарас Мельнічук, Іван Святлічны, Іван Дзюба, Міхаіл Асадчы, Юлій Шэлест, Васіль Стуса, Іван Каваленка і іншыя. Практычна ўсе яны былі прысуджаныя да доўгага зняволення і адпраўленыя ў лагеры строгага або асобага рэжымаў на Урал і ў Мардовію. Акрамя гэтага была створана сістэма «карнай медыцыны». Некаторых апазіцыянераў, якіх было цяжка абвінаваціць у парушэнні адпаведных артыкулаў крымінальнага кодэксу, аб’яўлялі псіхічна хворымі і зачынялі ў псіхіятрычныя бальніцы спецыяльнага тыпу.

Рэлігія

[правіць | правіць зыходнік]

Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года ў шэрагу дыяцэзій Украіны аформіўся рух за аддзяленне праваслаўнай царквы ад расійскай дзяржаўнай улады і адначасова ад Расійскай Праваслаўнай царквы[20]. 5 мая 1920 года прадстаўнікі Усеўкраінскай праваслаўнай рады і актывісты ўкраінскага нацыяналістычнага руху абвясцілі на Украіне аўтакефальную (самастойную) ўкраінскую праваслаўную царкву. Савецкая ўлада спачатку ставілася да УАПЦ з паблажлівасцю, спадзеючыся выкарыстоўваць яе для супраціву РПЦ, з якой яна вяла тады жорсткую барацьбу. Кампанія супраць УАПЦ актывізавалася пасля 1924 года. У яе адрас сыпаліся абвінавачванні ў нацыяналізме, контррэвалюцыі, «петлюроўшчыне». Увосень 1925 года ў УАПЦ пачалі адбіраць царквы ў некаторых месцах. Біскупам забаранялі выязджаць з месцаў іх рэзідэнцый і прапаведаваць, прыходы абкладаліся непасільнымі падаткамі: у выпадку неплацежаздольнасці абшчыны аплаціць патрэбную суму, прыход зачынялі. У 1926 году пачаліся арышты біскупаў і святароў. Першай ахвярай стаў папулярны арцыбіскуп Харкаўскі Аляксандр (Ярэшчанка). За неасцярожнае выказванне пра ўціск з боку ўлады яго арыштавалі і саслалі ў Сярэднюю Азію. У 1930 годзе, з прычыны новых палітычных рэалій, УАПЦ прыняла рашэнне аб самароспуску. Ліквідацыя УАПЦ скончана ў 1935—1937 гадах, калі ГПУ арыштавала астатніх біскупаў, уключаючы мітрапаліта Івана (Паўлоўскага). У турмах і канцлагерах апынулася большасць святароў, тысячы вернікаў[20].

У 1939 годзе Заходняя Украіна была занята савецкімі войскамі. Адразу пасля гэтага пачаліся рэпрэсіі НКВД па УАПЦ. А Маскоўскі патрыярхат пачаў актыўныя дзеянні па падпарадкаванню польскай царквы Маскве. На Валынь прыбыў патрыяршы экзарх, арцыбіскуп Мікалай Ярушэвіч, мясцовых іерархаў прымусілі прыехаць у Маскву і скласці там заяву вернасці Маскоўскай патрыярхіі. На землях, якія ўвайшлі ў склад СССР, знаходзіліся пяць іерархаў ППЦ. З іх двое — Палікарп (Сікорскі) і Аляксандр (Іназемцаў) адмовіліся прызнаць вяршэнства Маскоўскага патрыярхату.

11 красавіка 1945 савецкая ўлада арыштавала Архібіскупа Язэпа Сляпога, а затым быў рэпрэсаваныя і ўсе іншыя ўладары. У маі 1945 года была створана «Ініцыятыўная група па ўз’яднанні Грэка-Каталіцкай царквы з праваслаўнай», аб рабоце якой Мікіта Хрушчоў асабіста дакладваў Сталіну. У сакавіку 1946 года ў Львове адбыўся псеўдасабор, на якім была абвешчана ліквідацыя Грэка—Каталіцкай Царквы. Значную частку яе маёмасці перадалі Рускай праваслаўнай царкве, а вернікаў і духавенства сілком прымушалі зракацца сваёй Царквы.

Сустрэча старшыні Вярхоўнага Савета СССР Мікалая Падгорнага з Папам Паўлам VI 30 чэрвеня 1969 года таксама прывяла к узнікненню бясплодных, як аказалася, надзей на хуткі пералом у ватыкана-савецкіх перамовах аб легалізаціі Грэка-Каталіцкай царквы.

Але, гэтак жа як ў 1957 г., перспектыва таго, што УГКЦ выйдзе з падполля, прымусіла Рускую праваслаўную царкву ў 1968 г. патрабаваць ад улады запэўніванняў недапушчэння гэтага. У кастрычніку 1968 пачалася новая хваля рэпрэсій супраць Украінскай грэка-каталіцкай царквы. Яе кульмінацыяй у 1968—1969 гадах быў арышт і заключэнне біскупа Велічкоўскага і дзвюх падпольных святароў. У правінцыі пустыя царквы, якія выкарыстоўваліся грэка-каталікамі, знішчаліся мясцовымі ўладамі ці выкарыстоўваліся для розных свецкіх мэтаў; некалькі было ператворана ў музеі атэізму. У некаторых мясцовасцях дайшло да сутыкненняў паміж міліцыяй і вернікамі, а ў некалькіх выпадках вернікі былі груба збітыя або часова затрыманыя міліцыяй. На святароў, заўважаных пры адпраўленні службы, накладваліся штрафы.

Гэтая новая хваля рэпрэсій супала з атакай Масквы на палітычныя выступы ва Украіне, праявай якіх была падтрымка ўкраінскімі дысыдэнтамі аднаўлення грэка-каталіцкай царквы. Пачатак 1970-х гадоў таксама характарызаваўся значным ростам паклёпніцкіх і пагрозлівых публікацый у сродках масавай інфармацыі.

У 1946—1989 Грэка-Каталіцкая Царква была вымушаная дзейнічаць у падполлі. З сярэдзіны 1980-х ва Украіне пачаўся працэс адраджэння УГКЦ, які ўзначальвальваўся мітрапалітам Уладзімірам Стернюком і падпольнай іерархіяй. Пераломнымі падзеямі былі шматтысячны малітоўны паход у Львове ў Сабор Святога Юра 17 верасня 1989, с патрабаваннем легалізацыі УГКЦ у Савецкім Саюзе, і сустрэча Папы Яна Паўла II з кіраўніком Савецкай дзяржавы Міхаілам Гарбачовым у снежні гэтага ж года. Гэтыя падзеі паклалі пачатак адраджэнню легальнай структуры УГКЦ.

15 лютага 1989 года пры падтрымцы праўкраінскіх сіл у Кіеве пачаў дзейнічаць ініцыятыўны камітэт па аднаўленні Украінскай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы ва Украіне. Яго асноўнай мэтай было адраджэнне УАПЦ і рэгістрацыя абшчын Царквы. 22 кастрычніка 1989 года на Саборы святароў і свецкіх у Львове было абвешчана адраджэнне УАПЦ. Узначаліў адроджаную Царкву пазаштатны біскуп Маскоўскага Патрыярхата Іван (Бандарчук) (15 снежня 2018 года УАПЦ аб’ядналася з УПЦ КП у Праваслаўную Царкву Украіны (ПЦУ), якая 6 студзеня 2019 года атрымала Томас аб аўтакефаліі ад Канстанцінопальскага патрыярхату).

Выхад Украіны са складу СССР

[правіць | правіць зыходнік]

Знаходзячыся пад ціскам грамадскіх настрояў, 16 ліпеня 1990 года Вярхоўная Рада Украінскай PCP прыняла Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Украіны. Гэта была не першая дэкларацыя такога тыпу ў СССР, яны ўжо прымаліся ў Літве і РСФСР. Паколькі большасць у Вярхоўным Савеце УССР фармальна складалі камуністы, у той жа дзень дэпутаты Вярхоўнага Савета УССР прынялі Дэкларацыю ў мэтах выканання рэзалюцыі з’езда. Аднак Дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Украіны далёка апярэдзіла дэкларацыю Расіі і рэзалюцыю КПУ. Гэта фактычна была праграма пабудовы незалежнай дзяржавы. Практычна ўсе палажэнні Дэкларацыі супярэчылі дзеючай на той час Канстытуцыі УССР. Але заключным у Дэкларацыі стала палажэнне аб тым, што прынцыпы Дэкларацыі аб суверэнітэце Украіны будуць выкарыстаны для заключэння новага саюзнага дагавора.

19 жніўня 1991 года з мэтай вяртання грамадства да папярэдніх парадкаў здейснена спроба дзяржаўнага перавароту. Яго ініцыятары — прадстаўнікі вышэйшага дзяржаўнага кіраўніцтва СССР — заявілі, што ў сувязі з нібыта хваробай прэзідэнта СССР М. Гарбачова яго абавязкі будзе выконваць Г. Янаеў, а краінай будзе кіраваць Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы. Але галоўныя падзеі разгарнуліся ў Маскве. Цэнтрам супраціву стаў Вярхоўны Савет РСФСР, вакол якога сабраліся тысячы абаронцаў дэмакратыі, былі ўзведзены барыкады. Супраціў ГКЧП узначаліў Прэзідэнт Расійскай Федэрацыі Б. Ельцын. На яго заклік, дзесяткі тысяч людзей выйшлі на вуліцы сталіцы і перакрылі бронетэхніцы і войскам шлях да дома Вярхоўнага Савета РСФСР. Правал бунту меў катастрафічныя наступствы для КПСС, дзейнасць якой адразу ж была забаронена. 30 жніўня Прэзідыум Вярхоўнай Рады Украіны забараніў дзейнасць Кампартыі Украіны як складовай часткі КПСС.

24 жніўня 1991 года нечарговая сесія Вярхоўнага Савета Украінскай ССР прыняла «Акт абвяшчэння незалежнасці Украіны», якім была абвешчана незалежнасць Украіны. У той жа дзень ВС УССР прыняў пастанову «Аб абвяшчэнні незалежнасці Украіны», які абвясціў Украіну незалежнай дэмакратычнай дзяржавай, на тэрыторыі якой, у адпаведнасці з Актам, дзейнічаюць толькі ўкраінскія Канстытуцыя і заканадаўства. Дакумент усталяваў дату 1 снежня 1991 года днём правядзення рэспубліканскага рэферэндума ў пацверджанне Акту (адначасова з выбарамі першага прэзідэнта Украіны). 1 снежня 1991 года Акт быў пацверджаны ўсеўкраінскім рэферэндумам — за яго адабрэнне прагаласавала 90,32 % удзельнікаў рэферэндума пры яўцы 84,18 %. Першымі пяццю дзяржавамі, якія прызналі незалежнасць Украіны, сталі Канада, Польшча, Венгрыя, Латвія і Літва.

5 снежня 1991 года Вярхоўны Савет Украіны прыняў зварот «Да парламентаў і народаў свету», якім абвясціў, што «дагавор 1922 года аб стварэнні Саюза ССР Украіна лічыць адносна сябе несапраўдным і непрацуючым»[21].

Падпісанне пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД) і афіцыйная канстатацыя факта распаду СССР, 8 снежня 1991 года

7-8 снежня 1991 года на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь, у Белавежскай пушчы пад Брэстам, адбылася сустрэча Старшыні Вярхоўнага Савета Беларусі С. Шушкевіча, Прэзідэнта РФ Ельцына і Прэзідэнта Украіны Краўчука. Вынікам яе сталі афіцыйная канстатацыя факту распаду СССР, заключэнне пагаднення аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). Аднак украінскі парламент не ратыфікаваў уступленне, і Украіна ніколі не была сябрам СНД, маючы толькі асацыяванае членства, якое завяршылася ў 2018 годзе з выхадам з усіх органаў СНД.

Сучасная палітыка

[правіць | правіць зыходнік]

Рэспубліка Беларусь

[правіць | правіць зыходнік]
Дзяржаўны сцяг з гербам Беларускай Народнай Рэспублікі і былыя дзяржаўныя сімвалы Рэспублікі Беларусь, якія цяпер выкарыстоўваюць розныя апазіцыйныя групы.

3 кастрычніка 2020 года беларускі дзяржаўны тэлеканал СТБ («Сталічнае тэлебачанне») падпісаў Украіну як «былая Украінская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка», што выклікала абурэнне ва ўкраінскім грамадстве. Прычына гэтай палітычнай правакацыі — пагаршэнне адносін паміж Беларуссю і Украінай пасля таго, як украінскія ўлады асудзілі фальсіфікацыю прэзідэнцкіх выбараў у Беларусі ў 2020 годзе, іх вынікі і самаабвяшчэнне прэзідэнтам Аляксандра Лукашэнкі і падаўленне пратэстаў у Беларусі.

Акрамя таго, дзяржаўны тэлеканал падрыхтаваў сюжэт пра літоўцаў, якіх цікавяць выдаткі беларускай апазіцыянеркі Святланы Ціханоўскай, якая жыве «ў найлепшай гасцініцы краіны», а не ў цэнтры для бежанцаў. У дадзеным выпадку Літва згадвалася як «былая Савецкая Літоўская Рэспубліка». Іншы сюжэт праграмы быў прысвечаны Польшчы, якая была падпісана як «былая Польская Народная Рэспубліка». У ім разглядаюцца пытанні парушэнняў правоў дзяцей[22].

Расійская Федэрацыя

[правіць | правіць зыходнік]

Кіраўніцтва Расійскай Федэрацыі не прызнае акупацыю тэрыторый былой Расійскай імперыі, пасля распаду якой утварыліся нацыянальныя дзяржавы. Афіцыйнай пазіцыяй Расіі з’яўляецца тое, што ўсе дадзеныя тэрыторыі добраахвотна далучыліся да СССР.

У інтэрв’ю ў чэрвені 2021 года Уладзімір Пуцін раскрытыкаваў магчымасць уступлення Украіны ў НАТА, заявіўшы, што ўкраінцы — адзін народ з рускімі, а Украіна — савецка-бальшавіцкае ўтварэнне:[23]

" Варта прыгадаць, як Украіна стала дзяржавай. Гэта прадукт савецкага перыяду. Бальшавікі стварылі Савецкі Саюз, у прыватнасці саюзныя рэспублікі і Украіну. Можна ўзгадаць, што гэтыя тэрыторыі сталі часткай Рускай дзяржавы або працэс іх уз’яднання з Расіяй пачаўся ў 1654 годзе пасля Пераяслаўскай Рады. Тады тыя людзі, якія жылі ў гэтай мясцовасці — тыя людзі лічылі сябе і называлі сябе рускімі. Магчыма, я падрыхтую асобны артыкул на гэтую тэму. Я падумаю пра гэта. "

Зразумела, улічваючы тысячагадовую дзяржаўнасць Украіны, а менавіта Кіеўскую Русь, Каралеўства Русь, Запарожскую Сеч, Гетманшчыну, Украінскую Дзяржаву і Украінскую Народную Рэспубліку, гэтыя сцвярджэнні з’яўляюцца часткай расійскай прапаганды для ўнутранага спажывання. Што тычыцца украінскага этноніма, то да XX ст. украінцы ўжывалі назву русы (руси), русіны (русини), казакі (козаки), а на Захадзе ўкраінцаў называлі рутэнамі (рутени; rutheny, ruteny). Аднак не рускія/расейцы і не маскавіты. Акрамя таго, прэзідэнт Расіі Уладзімір Пуцін назваў Пераяслаўскую раду «Яраслаўскай радай».

12 ліпеня 2021 года на сайце прэзідэнта Расійскай Федэрацыі на рускай і нават на ўкраінскай мове быў апублікаваны скандальны артыкул «Аб гістарычным адзінстве рускіх і ўкраінцаў»[24]. Артыкул быў уключаны ў лік абавязковых тэм ваенна-палітычнай падрыхтоўкі ў расійскай арміі[25].

Згодна з апытаннем, праведзеным Цэнтрам Разумкова, нават выбаршчыкі прарасійскай Апазіцыйнай платформы—За жыццё разыходзяцца з тэзай Пуціна аб тым, што не было і не магло быць ніякіх гістарычных падстаў для ідэі аддзялення ўкраінцаў ад рускіх і аддзялення ўкраінцаў і беларусаў як асобных нацый, бо гэта было вынікам савецкай нацыянальнай палітыкі[26]. Толькі 12,5 % грамадзян Украіны пагаджаюцца з тэзісамі Прэзідэнта Расійскай Федэрацыі, 70 % не згодныя, і яшчэ 17 % не вызначыліся[27]. На думку палітолагаў, артыкул Уладзіміра Пуціна «Аб гістарычным адзінстве рускіх і ўкраінцаў» адрасаваны не ўкраінцам, а сусветным лідарам як дэманстрацыя таго, што Расія як пераемніца СССР мае намер аднавіць кантроль над Украінай[28].

Украіна

[правіць | правіць зыходнік]

Па стане на 2001 год, працэсуальныя дзеянні адносна ахвяр рэпрэсій былі ў цэлым завершаны: прагледжана 307.450 архіўных крымінальных і следчых спраў, рэабілітаваны 248.710 чалавек, адмоўлена ў рэабілітацыі 117.243 асобам. Толькі да 1 студзеня 1998 года органамі пракуратуры разгледжана 122,8 тыс. зваротаў грамадзян па пытаннях рэабілітацыі. Усяго ва Украіне рэабілітаваны да 440 тыс. чалавек (з іх 132 тыс. — за «хрушчоўскай адлігі»). У рамках дзяржаўнай палітыкі памяці афіцыйнае ўшанаванне ахвяр палітычных рэпрэсій (Дзень памяці ахвяр галадамору і палітычных рэпрэсій) упершыню ўведзена ўказам прэзідэнта Украіны ад 31 кастрычніка 2000 № 1181.

У 2003 годзе ў Кіеве быў адкрыты музей савецкай акупацыі, які адлюстроўвае злачынствы камуністычнага рэжыму ў перыяд 1917—1991 гг. ва Украіне[29]. Мэтай музея з’яўляецца інфармаванне ўкраінскай і сусветнай грамадскасці аб яшчэ малавядомых старонках трагічнай гісторыі Украіны камуністычнага перыяду. Таксама ў Кіеве ёсць музей савецкай акупацыі пад адкрытым небам.

Указам Прэзідэнта Украіны ад 21 мая 2007 № 431 устаноўлена штогадовае святкаванне ў трэцюю нядзелю мая Дня памяці ахвяр палітычных рэпрэсій «з мэтай ушанавання памяці ахвяр палітычных рэпрэсій, прыцягнення ўвагі грамадства да трагічных падзей у гісторыі Украіны, выкліканых гвалтоўным укараненнем камуністычнай ідэалогіі, адраджэння нацыянальнай памяці, сцвярджэння нецярпімасці да любых праяваў гвалту супраць чалавецтва».

Для замацавання ў нацыянальнай памяці праблемы рэпрэсій асаблівае значэнне мае выяўленне і мемарыялізацыя адпаведных месцаў памяці — месцаў масавых пакаранняў смерцю і пахаванняў ахвяр. Ва Украіне па стане на 2010 год выяўлена як мінімум 18 месцаў масавых пахаванняў ахвяр палітычных рэпрэсій.

У 2015 годзе Украіна асудзіла злачынствы камуністычнага таталітарнага рэжыму Законам «Аб асуджэнні камуністычнага і нацыянал-сацыялістычнага (нацысцкага) таталітарных рэжымаў ва Украіне і забароне прапаганды іх сімволікі».

Дырэктар Украінскага інстытута нацыянальнай памяці Уладзімір Вятровіч заяўляў ў 2016 годзе аб тым, што ўкраінцы павінны гаварыць аб савецкай акупацыі. У 2016 годзе ён заявіў, што савецкі перыяд ўкраінскай гісторыі з’яўляецца акупацыяй, і Украіна павінна заявіць пра тое, што з’яўляецца пераемніцай Украінскай Народнай Рэспублікі, якая існавала ў 1917—1921 гадах. Было адзначана, што Акт абвяшчэння незалежнасці Украіны з 1991 года трэба разглядаць менавіта як аднаўленне незалежнасці Украіны, як у Эстоніі, Латвіі і Літве. Гэтыя дзяржавы адзначаюць свае дні незалежнасці, пачынаючы адлік з 1918 года, а не 1990—1991 гг.[1].

Заявы Вятровіча выклікалі бурную рэакцыю ў Расіі і сярод карыстальнікаў сацыялоьных сетак. Пачалі распаўсюджвацца думкі, што калі сур’ёзна ставіцца да заяваў гісторыка, то тады прыйдзецца вярнуць Расіі не толькі Крым, але і палову сучаснай Украіны. Бо менавіта бальшавікі далучылі да УССР Данецк, Луганск, Херсон, Мікалаеў, Адэсу, Днепр і Крапіўніцкі, у 1939—1940 гадах у склад Украіны ўвялі Усходнюю Галіцыю, Паўночную Букавіну, а таксама Паўднёвую Бесарабію, у 1945 годзе ў УССР уключылі Закарпацце, і, нарэшце, у 1954 годзе да УССР указам генеральнага сакратара Мікіты Хрушчова далучылі Крымскі паўвостраў.

Чэхія

[правіць | правіць зыходнік]

Аперацыя «Дунай»

[правіць | правіць зыходнік]

У інтэрв’ю брытанскаму дзённіку, які цікавіўся стаўленнем сённяшніх чэшскіх камуністаў да падзей 50-гадовай даўніны, старшыня Кампартыі Чэхіі і Маравіі (КПЧМ) Войцех Філіп заявіў:[30]

" Гісторыя была фальсіфікаваць на сто адсоткаў. Ніхто не піша, што ўся гэтая ідэя пастаўлена на антырасійскай пазіцыі. У той час у Палітбюро Савецкага Саюза быў толькі адзін чысты руская, і ён прагаласаваў супраць ўварвання. Брэжнеў быў з Украіны. Галоўнай сілай арміі ўварвання былі украінцы!
– Войцех Філіп
 "

Гэтыя словы выклікалі бурную рэакцыю ў чэшскім грамадстве, асабліва на фоне падрыхтоўкі да адзначэння 50-годдзя савецкай акупацыі Чэхаславакіі, якая праходзіла на наступным тыдні. Таму калі Чэшскае радыё звярнулася да лідара камуністаў за тлумачэннямі, ён удакладніў:[31]

" Маральны адказнасць за ўварванне войскаў Варшаўскай дамовы нясуць усе краіны былога Савецкага Саюза, уключаючы Украіну і краіны Балтыі
– Войцех Філіп
 "

Паводле Філіпа, Расія не нясе адказнасці за дзеянні СССР, і тыя, хто лічаць інакш, кіруюцца сваімі антырасійскімі пазіцыямі, а не з гістарычных фактаў, якія татальна фальсіфікуюцца.

Чэшскі гісторык Пётр Блажек з Інстытута вывучэння таталітарных рэжымаў сказаўшы, што лідар чэскіх камуністаў спрабуе заблытаць сітуацыю:

" Савецкім блокам тады кіраваў Савецкі Саюз. Прынцыпам камуністычнай сістэмы з'яўляецца цэнтралізацыя. Гэта як у войску: не важна, хто якой нацыянальнасці, таму што ўся сістэма закладвалася на камуністычнай наменклатуры. Абсурдна вінаваціць Украіну і краіны Балтыі ў дзеяннях Савецкага Саюза, таму што яны самі былі ахвярамі савецкай акупацыі. Гэта былі акупаваны краіны - краіны Балтыі былі акупаваны Савецкім Саюзам з 1939 года, а Ўкраіна - з 1920-х гадоў. Гэта - абсурд! Войцех Філіп выкарыстоўвае такую ж логіку, як тыя, хто кажа пра «польскія лагеры смерці» замест таго, каб гаварыць «нацысцкія лагеры смерці». Гэта - проста абсурд!
– растлумачыў гісторык
 "

Пасольства Украіны ў Чэхіі выказала ўпэўненасць, што гэта робіцца па замове расійскага кіраўніцтва: «Цалкам зразумела, што гэтая спроба была зробленая па замове Крамля менавіта цяпер, каб ён мог пазбавіцца адказнасці за свае злачынствы менавіта ў той час, калі чэхі і славакі адзначаюць 50 годдзя вялікай трагедыі абодвух народаў», — гаворыцца ў заяве амбасады Украіны ў Чэхіі.[32]

Пераемнасць Украіны

[правіць | правіць зыходнік]
Вялікі дзяржаўны герб УНР

Цяпер Украіна юрыдычна вызначана ў Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Украіны ад 16 ліпеня 1990 і ў Законе Украіны ад 12 верасня 1991 «Аб правапераемстве» як правапераемніца УССР. Пасля 1991 года гучалі заканадаўчыя ініцыятывы змяніць гэту правапераемнасць на УНР для таго, каб «аднавіць гістарычную справядлівасць». Таксама некаторыя дакументы ўтрымліваюць нефармальныя вызначэнні, прама ці ўскосна абвяшчаюць правапераемства Украіны ад іншых дзяржаў украінскага народа: Кіеўскай Русі, Каралеўства Рускага, Гетманшчыны, Украінскай Народнай Рэспублікі, Украінскай дзяржавы і Заходне Украінскай Народнай Рэспублікі. Нефармальна такога роду правапераемнасць таксама пацвярджаецца перадачай Прэзідэнтам УНР у выгнанні Мікалаем Плав’юком 22 студзеня 1992 клейноды новаабранаму Прэзідэнту Украіны Леаніду Краўчуку і яго складаннем з сябе паўнамоцтваў Прэзідэнта УНР. Гэта падзея пакуль лічыцца сімвалічнай, паколькі яна не мела ніякіх прававых наступстваў, хоць Краўчук запэўніў дэлегацыю УНР, што неўзабаве будзе распрацаваны рэгламент выкарыстання дзяржаўных сімвалаў, і, што важна, падкрэсліў:

" Гэты акт павінен нагадаць усім, што Украіна вядзе свой радавод, сваю палітычную, дзяржаўную біяграфію ад гістарычных часоў, якія прадастаўляюць сілу і веліч нашага народа — ад часоў Кіеўскай Русі, Каралеўства Рускага, казацка-гетманскай дзяржавы і Украінскай Народнай Рэспублікі
— Леанід Краўчук
 "

22 студзеня 2018 года на мерапрыемствах, прысвечаных 100-годдзю абвяшчэння незалежнасці Украінскай Народнай Рэспублікі, пяты Прэзідэнт Украіны Пётр Парашэнка падчас выступленняў неаднаразова падкрэсліў пераемнасць дзяржаўнай традыцыі:

" Сучасная Украіна — спадчынніца шматвяковых дзяржаўна-нацыянальных традыцый, адроджаных падчас і дзякуючы Украінскай рэвалюцыі 1917—1921 гг. Ідэя дзяржаўнай самастойнасці была пастаўленая на парадак дня і загартаваная падчас Рэвалюцыі, стала магутнай матэрыяльнай сілай. Яна вызначыла ўвесь далейшы ход гісторыі Украіны.
— Пётр Парашэнка
 "

У той жа дзень групай дэпутатаў у Вярхоўную Раду Украіны быў пададзены праект закона № 7521 «Аб правапераемстве Украіны ад Украінскай Народнай Рэспублікі». Сутнасць гэтага дакумента зводзіцца да таго, што сучасная ўкраінская дзяржава павінна абвясціць сябе правапераемніцай УНР, а не УССР, як гэта фармальна цяпер, з усімі вытворнымі ад гэтага наступствамі.[33][34][35]

3 кастрычніка 2019 года ў Вярхоўнай Радзе Украіны быў зарэгістраваны праект пастановы, якім прапаноўвалася перанесці дату святкавання Дня Незалежнасці на дату абвяшчэння IV Універсала УНР — 22 студзеня, а 24 жніўня пакінуць выхадным днём, пераназваўшы ў «Дзень аднаўлення Незалежнасці Украіны» як у краінах Балтыі. На думку народнай дэпутакі Аксаны Саўчук, святкаванне Дня Незалежнасці трэба перанесці на 22 студзеня — дзень абвяшчэння ў 1918 годзе IV Універсала. Да таго ж, дата абвяшчэння незалежнасці УНР супадае з Днём саборнасці, калі 22 студзеня 1919 года адбылося аб’яднанне Украінскай Народнай Рэспублікі і Заходнеўкраінскай Народнай Рэспублікі.

УЦАЯА у праграме ЗНА па гісторыі Украіны апісвае падзеі 24 жніўня як «аднаўленне незалежнасці Украіны»[36] (30 тэма, старонка 33).

Гл. таксама

[правіць | правіць зыходнік]

Крыніцы

[правіць | правіць зыходнік]
  1. ↑ а б Вятрович: Период советской власти в Украине нужно считать оккупацией
  2. ↑ Радянська окупація (1939—1941) (укр.). Інтерактивний Львів. Праверана 8 чэрвеня 2021.
  3. ↑ David James Smith, Estonia: independence and European integration, Routledge, 2001, ISBN 0-415-26728-5, pXIX
  4. ↑ Parrott, Bruce (1995). "Reversing Soviet Military Occupation". State building and military power in Russia and the new states of Eurasia. M.E. Sharpe. pp. 112–115. ISBN 1-56324-360-1.
  5. ↑ Gennady Charodeyev, Russia Rejects Latvia’s Territorial Claim, Izvestia, (CDPSP, Vol XLIV, No 12.), 20 March 1992, p.3
  6. ↑ Велика війна 1914—1918 pp. і Україна. У двох книгах. Книга 1. Історичні нариси.— К.: TOB «Видавництво „КЛІО“», 2014.— С. 670—671.
  7. ↑ Incognita, Газета День, День, всеукраїнська газета, історичний сайт, Ukraina Incognita, Україна. Ратні дороги отамана Зеленого — Україна Incognita(недаступная спасылка). incognita.day.kiev.ua. Архівавана з першакрыніцы 19 мая 2019. Праверана 16 верасня 2017.
  8. ↑ Ко Дню государственного флага Украины 23 августа 2010 года // Сайт Центрального государственного электронного архива Украины © (tsdea.archives.gov.ua) Проверено 07 августа 2012.
  9. ↑ Государственная символика Украины. Страница 4 Архівавана 1 лістапада 2013. // Historyweb.ru История для всех © (www.historyabout.ru) Проверено 07 августа 2012.
  10. ↑ Телеграмма ЦИК Советов Украины Совнаркому об единстве интересов украинского и русского народов. 26 (13) декабря 1917 г. Архівавана 19 лютага 2015 года.
  11. ↑ Литвин Николай, ЗУНР и Галицкая ССР в геостратегии большевистской России // Украина: культурное наследие, национальное сознание, государственность. 18/2009. — С. 101—118.
  12. ↑ Геннадий Ефименко. Этот день в истории: 21 сентября: Падение Галицкой ССР (20 сентября 2017).
  13. ↑ а б Олег Романов, Инна Федущак. «Первые советы» Западная Украина под большевиками (1939–1941) // Западнокраинская трагедия 1941. — Львов, Нью-Йорк: Научное общество им. Шевченко. Украиноведческая библиотека НОШ, 1958. — 430 с. Архівавана 1 лютага 2014.
  14. ↑ Установить согласно решению Крымской конференции государственную границу между Союзом ССР и Польской Республикой вдоль «линии Керзона» с отступлением от неё в пользу Польши в некоторых районах от 5 до 8 километров согласно прилагаемой карте в масштабе 1:500 000, уступив Польше дополнительно: а) территорию, расположенную к востоку от «линии Керзона» до реки Западный Буг и реки Солокия, к югу от селения Крылов[pl] с отклонением в пользу Польши максимально на 30 километров; б) часть территории Беловежской Пущи на участке Яловка — Немиров, расположенную на восток от «линии Керзона», включая Немиров, Гайновку, Беловеж и Яловку, с отклонением в пользу Польши максимум на 17 километров.
  15. ↑ В. Я. Ревегук. Повстанческое движение на Полтавщине. Красный террор
  16. ↑ С. П. Мельгунов. «Красный террор» в России 1918 — 1923
  17. ↑ Мусиенко И. В. Политические репрессии против буковинцев и бессарабцев в Красной армии в 1941—1945 гг. // Вопросы истории Украины: Сборник научных статей. — Черновцы: Золотые литавры, 1999. — Т.3. — С. 304—320.
  18. ↑ Как в СССР уничтожали ветеранов инвалидов войны
  19. ↑ «К специнтернатам инвалидов-фронтовиков забирали прямо с улиц»
  20. ↑ а б Шабуров Н. В. Альтернативное православие // Прикладное религиоведение для журналистов / сост. и ред. М. В. Григорян. — М.: Центр экстремальной журналистики; Права человека, 2009. — С. 104. — 254 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-5-7712-0407-9. Архівавана 17 кастрычніка 2013.
  21. ↑ Обращение ВС Украины от 05.12.1991 К парламентам и народам мира
  22. ↑ Беларускі дзяржаўны тэлеканал падпісаў Украіну «былым СССР»
  23. ↑ Пуцін напіша артыкул па гісторыі Украіны. Ён параўнаў праект Зяленскага з нацыстамі — BBC News Україна
  24. ↑ Vladimir Putin’s article «On the historical unity of Russians and Ukrainians» • President of Russia (kremlin.ru)
  25. ↑ Putin’s article on Ukraine has become mandatory for study in the army (svoboda.org)
  26. ↑ Even Opposition Platform — For Life voters do not agree with the theses from Putin’s article
  27. ↑ Citizens' assessment of the main theses of Putin’s article «On the historical unity of Russians and Ukrainians» (July-August 2021) (razumkov.org.ua)
  28. ↑ Putin’s article is not addressed to Ukrainians, but to world leaders — a political scientist
  29. ↑ В Киеве появится Музей советской оккупации
  30. ↑ Czech communists confront bitter legacy of Prague Spring (англ.). the Guardian (12 жніўня 2018). Праверана 8 чэрвеня 2021.
  31. ↑ Za invazi viňme všechny bývalé státy SSSR, dovysvětluje Filip. ‚Absurdní logika,‘ reaguje historik (чэшск.).
  32. ↑ Upřímně řečeno, ani trochu nás nepřekvapuje, že se KSČM pokouší dostat do mediálního prostoru nepravdivé zprávy a vyprovokovat ve společnosti pochybení nad nespornými historickými skutečnostmi. Je nám naprosto zřejmé, že se tento pokus načasoval na objednávku Kremlu, který se tak snaží zbavit se odpovědnosti za své zločiny v době, kdy si Češi a Slováci připomínají 50. výročí velké tragédie obou národů.
  33. ↑ Олег Баган. Правопреемстве Украины относительно УНР — это конец «легальной» украинофобии. http://www.vgolos.com.ua/. Вголос (31 студзеня 2018). Праверана 6 февраля 2018.
  34. ↑ Проект Закона о правопреемстве Украины относительно Украинской Народной Республики. http://w1.c1.rada.gov.ua/. Верховная Рада (22 студзеня 2018). Праверана 6 февраля 2018.
  35. ↑ Олег Тягнибок. Украина — правопреемница УНР. проект закона. https://blogs.pravda.com.ua/. Украинская правда (22 студзеня 2018). Праверана 6 февраля 2018.
  36. ↑ Программа ВНО по истории Украины | Украинский центр оценивания качества образования (укр.).

Спасылкі

[правіць | правіць зыходнік]
Узята з "https://be.wikipedia.org/w/index.php?title=Савецкая_акупацыя_Украіны&oldid=4829599"