Saltu al enhavo

Biblia arkeologio: Malsamoj inter versioj

El Vikipedio, la libera enciklopedio
[kontrolita revizio][kontrolita revizio]
Enhavo forigita Enhavo aldonita
Xqbot (diskuto | kontribuoj)
e roboto: es:Arqueología bíblica estas artikolo elstara; cosmetic changes
Neniu resumo de redakto
(32 mezaj versioj de 21 uzantoj ne montriĝas)
Linio 1: Linio 1:
[[Dosiero:Near east lrg.jpg|eta|200px|Teritorio konata kiel [[Proksima Oriento]] kiu estis sendube la scenejo de la eventoj kiuj inspiris la redakton de la bibliaj tekstoj.]]
[[Dosiero:Near east lrg.jpg|eta|200px|Teritorio konata kiel [[Proksima Oriento]] kiu estis sendube la scenejo de la eventoj kiuj inspiris la redakton de la bibliaj tekstoj.]]


La '''arkeologio biblia''' zorgas pri la rekupero kaj scienca esploro de la restaĵoj de la antikvaj kulturoj koncernantaj la rakontojn de la [[Biblio]], kaj la [[Malnova Testamento|Malnova kaj Nova testamentoj]]
La '''arkeologio biblia''' zorgas pri la rekupero kaj scienca esploro de la restaĵoj de la antikvaj kulturoj koncernantaj la rakontojn de la [[Biblio]], kaj la [[Malnova Testamento|Malnova kaj Nova Testamentoj]].


Kiel en la kazo de la studo pri aliaj kulturoj, la manuskriptoj devas esti komparataj kun la trovitaĵoj de samtempaj socioj de [[Eŭropo]], [[Mezopotamio]] kaj [[Afriko]] krom kun la manuskriptoj de aliaj socioj tiam ĉeestaj.
Kiel en la kazo de la studo pri aliaj kulturoj, la manuskriptoj devas esti komparataj kun la trovitaĵoj de samtempaj socioj de [[Eŭropo]], [[Mezopotamio]] kaj [[Afriko]] krom kun la manuskriptoj de aliaj socioj tiam ĉeestaj.


La tenikaĵoj utiligitaj estas la samaj de la normala arkeologio kaj inkluzivas kaj la sciencajn prifosojn kaj la hazardajn malkovrojn.
La teknikaĵoj utiligitaj estas la samaj de la normala arkeologio kaj inkluzivas kaj la sciencajn prifosojn kaj la hazardajn malkovrojn.


== Listo de la historiaj esploroj ==
== Listo de la historiaj esploroj ==
Linio 13: Linio 13:
Tiam la plej antikva la hebrelingva ĉirkulanta Biblio reiris al la [[Mezepoko]].
Tiam la plej antikva la hebrelingva ĉirkulanta Biblio reiris al la [[Mezepoko]].


“Fonduso por la Esploro de la Palestino” sponsoris detalajn serĉadojn gviditajn de Charles Warren en la malfruaj jaroj de [[1860]], kiuj estis dekomence financitaj de [[Angela Georgina Burdett-Coutts]] en [[1864]] por plibonigi la sanitarajn kondiĉojn de [[Jerusalemo]]; la esploroj kulminis kun la publikigo de la “Esploroj pri la Okcidenta Palestino” (''The Survey of Western Palestine'') ekde [[1871]] ĝis [[1877]].
“Fonduso por la Esploro de la Palestino” sponsoris detalajn serĉadojn gviditajn de Charles Warren en la malfruaj jaroj de [[1860]], kiuj estis dekomence financitaj de [[Angela Georgina Burdett-Coutts]] en [[1864]] por plibonigi la sanitarajn kondiĉojn de [[Jerusalemo]]; la esploroj kulminis kun la publikigo de la “Esploroj pri la Okcidenta Palestino” (''The Survey of Western Palestine'') ekde [[1871]] ĝis [[1877]].


La plej grava arkeologia malkovro de tiu periodo estas la rezulto de la laboro de Warren en la [[Monto Morija|monto de la templo]] de [[Jerusalemo]], nome la malkovro de la muraj fundamentoj de la [[Templo de Jerusalemo|templo de Herodo]], tio estas la unua izraela skribaĵo en diversaj ĵaroj sigelitaj, kaj sistemoj de akvaj putoj sub la [[Davida urbo]].
La plej grava arkeologia malkovro de tiu periodo estas la rezulto de la laboro de Warren en la [[Monto Morija|monto de la templo]] de [[Jerusalemo]], nome la malkovro de la muraj fundamentoj de la [[Templo de Jerusalemo|templo de Herodo]], tio estas la unua izraela skribaĵo en diversaj ĵaroj sigelitaj, kaj sistemoj de akvaj putoj sub la [[Davida urbo]].


La suba kronologia listo koncernas la esplorojn plenumitajn ĝis [[1914]]:
La suba kronologia listo koncernas la esplorojn plenumitajn ĝis [[1914]]:
* 1890 Flinders Petrie ekrimarkis subterajn tavolojn aranĝitajn de akvofluoj ĉe la [[Tell el-Hesi]], dekomence opiniata la biblia [[Lachish]] sed nun identigita plejbrobable kun [[Eglon]], kaj publikigis detalojn de eroj de trovitaj manuskriptoj. [[Frederick Jones Bliss]] daŭrigis prifosi en 1891-1892.
* 1890 [[Flinders Petrie]] ekrimarkis subterajn tavolojn aranĝitajn de akvofluoj ĉe la [[Tell el-Hesi]], dekomence opiniata la biblia [[Lachish]] sed nun identigita plejbrobable kun [[Eglon]], kaj publikigis detalojn de eroj de trovitaj manuskriptoj. [[Frederick Jones Bliss]] daŭrigis prifosi en 1891-1892.
* 1898-1900 Frederick Jones Bliss kaj [[Robert Alexander Stewart Macalister]] prifosis kvar situojn en la regiono de Israela [[Shephelah]]:
* 1898-1900 Frederick Jones Bliss kaj [[Robert Alexander Stewart Macalister]] prifosis kvar situojn en la regiono de Israela [[Shephelah]]:
** [[Tell es-Safi]], probabla biblia urbo [[Gath(urbo)|Gath]]
** [[Tell es-Safi]], probabla biblia urbo [[Gath(urbo)|Gath]]
Linio 24: Linio 24:
** [[Tell ej-Judeideh]] eble la biblia [[Moresheth-Gath]] aŭ [[Libnah]]
** [[Tell ej-Judeideh]] eble la biblia [[Moresheth-Gath]] aŭ [[Libnah]]
** [[Tell Sandahannah]] probabla biblia [[Mareshah]]
** [[Tell Sandahannah]] probabla biblia [[Mareshah]]
* 1902-3, 1907-9 [[Robert Alexander Stewart Macalister|R.A.S. Macalister]] prifosas en [[Gezer]], malkovrante unu el la plej antikvaj hebrelingvaj skribaĵoj, nome la Kalendario de Gezer]]
* 1902-3, 1907-9 [[Robert Alexander Stewart Macalister|R.A.S. Macalister]] prifosas en [[Gezer]], malkovrante unu el la plej antikvaj hebrelingvaj skribaĵoj, nome la [[Kalendaro de Gezer]]
* 1902-4 E. Sellin prifosas en [[Taanach]]
* 1902-4 E. Sellin prifosas en [[Taanach]]
* 1903-5 G. Schumacher prifosas en [[Megiddo]]
* 1903-5 G. Schumacher prifosas en [[Megiddo]]
Linio 33: Linio 33:


=== Arkeologiaj esploroj inter 1914 kaj 1945 ===
=== Arkeologiaj esploroj inter 1914 kaj 1945 ===
Post la unua mondomilito, dum la angla mandato sur la Palestino, estis promulgitaj leĝoj por reglamenti la arkeologiajn prifosojn en la palestina teritorio kaj estis instalita “arkeologia departemento”, hodiaŭ [[Muzeo Rockefeller]].
Post la unua mondomilito, dum la angla mandato sur la Palestino, estis promulgitaj leĝoj por reglamenti la arkeologiajn prifosojn en la palestina teritorio kaj estis instalita “arkeologia departemento”, hodiaŭ [[Muzeo Rockefeller]].


Kronologio de la prifosoj:
Kronologio de la prifosoj:
Linio 43: Linio 43:
* 1928-33 E. Grant prifosas en [[Beth Shemesh]]
* 1928-33 E. Grant prifosas en [[Beth Shemesh]]
* 1930-6 J. Garstang prifosas en [[Jeriĥo]]
* 1930-6 J. Garstang prifosas en [[Jeriĥo]]
* 1931-3, 1935 J. Crowfoot esploras en la regiono [[Samario]]
* 1931-3, 1935 J. Crowfoot esploras en la regiono [[Samario]]
* 1932-38 J.L. Starkey prifosas en [[Lachish]], sed la esploroj ĉesas pro lia murdo fare de banditoj najbare de [[Ebron]]
* 1932-38 J.L. Starkey prifosas en [[Lachish]], sed la esploroj ĉesas pro lia murdo fare de banditoj najbare de [[Ebron]]
* 1936-40 [[Benjamin Mazar]] prifosas en [[Beth Shearim]]
* 1936-40 [[Benjamin Mazar]] prifosas en [[Beth Shearim]]


=== Prifosoj inter 1945 kaj 1967===
=== Prifosoj inter 1945 kaj 1967 ===
Post la deklaro de la fondo de la ŝtato de [[Israelo]] kaj sekve de la malkovro de la [[Manuskriptoj de la Morta Maro]] [[1947]] kaj de aliaj antikvaj kopioj de la hebrea Biblio, la arkeologiaj esploroj rekomenciĝis, povante profiti de modernaj prifosadiloj kaj eplormetodoj.
Post la deklaro de la fondo de la ŝtato de [[Israelo]] kaj sekve de la malkovro de la [[Manuskriptoj de la Morta Maro]] [[1947]] kaj de aliaj antikvaj kopioj de la hebrea Biblio, la arkeologiaj esploroj rekomenciĝis, povante profiti de modernaj prifosadiloj kaj esplormetodoj.
* 1948-50, 1952-5 J. Kaplan prifosas en [[Jaffa]]
* 1948-50, 1952-5 J. Kaplan prifosas en [[Jaffa]]
* 1954, 1959-62 Y. Aharoni prifosas en [[Ramat Rachel]]
* 1954, 1959-62 Y. Aharoni prifosas en [[Ramat Rachel]]
* 1955-8, 1968 [[Yigael Yadin]] prifosas en [[Hazor]]
* 1955-8, 1968 [[Yigael Yadin]] prifosas en [[Hazor]]
* 1956-7, 1959-60, 1962 [[James B. Pritchard]] prifosas en [[Gibeon]]
* 1956-7, 1959-60, 1962 [[James B. Pritchard]] prifosas en [[Gibeon]]
* 1961-7 [[Kathleen Kenyon]] prifosas en Jerusalemo la antikvan davidan urbon
* 1961-7 [[Kathleen Kenyon]] prifosas en Jerusalemo la antikvan davidan urbon
* 1962-7 Y. Aharoni e R. Amiran prifosas en [[Arad]]
* 1962-7 Y. Aharoni e R. Amiran prifosas en [[Arad]]
* 1962-3, 1965-72 M. Dothan prifosas en [[Ashdod]]
* 1962-3, 1965-72 M. Dothan prifosas en [[Ashdod]]
Linio 61: Linio 61:
=== prifosoj post 1967 ===
=== prifosoj post 1967 ===
Post la milita konkero de la [[Muro de lamentadoj|Okcidenta Muro]] kaj de la [[Templa Monto]] dum la [[sestaga milito]], arkeologoj plifosumas en la tereno de la moderna Jerusalemo.
Post la milita konkero de la [[Muro de lamentadoj|Okcidenta Muro]] kaj de la [[Templa Monto]] dum la [[sestaga milito]], arkeologoj plifosumas en la tereno de la moderna Jerusalemo.
[[Dosiero:Jerusalen siglo primero.jpg|thumb|400px|"Arkelogia" rekonstruo de la Jerusalemo de la [[1-a jarcento]].]]
[[Dosiero:Jerusalem Modell BW 2.JPG|eta|400px|"Arkelogia" rekonstruo de la Jerusalemo de la [[1-a jarcento]].]]
* Aparte [[Ketef Hinnom]], sud-ueste de la malnova urbo, malkovras du etajn arĝentajn ujetojn kiuj konservas la unikajn biblian tekstojn pli antikvajn ol tiuj de la [Manuskriptoj de la Morta Maro]]. Tiuj du amuletoj entenas “sacerdotecan benon” el la libro [[Nombroj]]: unu entenas ankaŭ citaĵojn de la libro de la [[Eliro]] (20,6) kaj de [[Readmono]] (5,10;7,9); la samaj bibliaj pasaĵoj troviĝas ankaŭ en la [[Libro de Danielo]] (9,4) kaj en la [[Libro de Neĥemja]] (1,5)
* Aparte [[Ketef Hinnom]], sud-ueste de la malnova urbo, malkovras du etajn arĝentajn ujetojn kiuj konservas la unikajn biblian tekstojn pli antikvajn ol tiuj de la [[Manuskriptoj de la Morta Maro]]. Tiuj du amuletoj entenas “sacerdotecan benon” el la libro [[Nombroj]]: unu entenas ankaŭ citaĵojn de la libro de la [[Eliro]] (20,6) kaj de [[Readmono]] (5,10;7,9); la samaj bibliaj pasaĵoj troviĝas ankaŭ en la [[Libro de Danielo]] (9,4) kaj en la [[Libro de Neĥemja]] (1,5)
* 1968-78 [[Benjamin Mazar]] prifosas en [[Jerusalemo]], en la angulo sud-uesta de la monto de la templo.
* 1968-78 [[Benjamin Mazar]] prifosas en [[Jerusalemo]], en la angulo sud-uesta de la monto de la templo.
* 1969-76 Y. Aharoni kaj Z. Herzog serĉas en [[Be'er Ŝeba|Beersheba]]
* 1969-76 Y. Aharoni kaj Z. Herzog serĉas en [[Be'er Ŝeba|Beersheba]]
Linio 79: Linio 79:


== Malkovraĵoj koncernantaj la hebrean Biblion ==
== Malkovraĵoj koncernantaj la hebrean Biblion ==

=== Malkovroj dokumentitaj ankaŭ en la Biblio ===
=== Malkovroj dokumentitaj ankaŭ en la Biblio ===
* puto de [[Gibeon]] (at el-Jib)
* puto de [[Gibeon]] (at el-Jib)
Linio 85: Linio 84:
* porsieĝa ramplo de [[Sanĥerib]] en Lachish
* porsieĝa ramplo de [[Sanĥerib]] en Lachish
* [[naĝejo de Siloam]], malkovrita en [[2004]]
* [[naĝejo de Siloam]], malkovrita en [[2004]]
* templo de [[Shechem]] (restaĵo de konstruaĵo utiligita ekde la malfrua [[Bronzepoko]] ĝis la antikva [[Ferepoko]] difinita en la [[Juĝistoj (libro)|libro de juĝistoj]] “Domo Baalberith (de Dio)" (ĉ. 9)
* templo de [[Shechem]], restaĵo de konstruaĵo utiligita ekde la malfrua [[Bronzepoko]] ĝis la antikva [[Ferepoko]] difinita en la [[Juĝistoj (libro)|libro de juĝistoj]] “Domo Baalberith (de Dio)" (ĉ. 9)
* 19 [[Tumulo|tumuloj]] ueste de Jerusalemo, kiuj datas je epoko de la juda monarĥio kaj kiuj estas restaĵo de situo por la memorigaj ceremonioj de la reĝoj menciitaj en la [[1-a libro de la Kronikoj]] (16,14; 21,19; 32,33) kaj en la [[libro de Jeremia]] (34,5).
* 19 [[Tumulo|tumuloj]] ueste de Jerusalemo, kiuj datas je epoko de la juda monarĥio kaj kiuj estas restaĵo de situo por la memorigaj ceremonioj de la reĝoj menciitaj en la [[1-a libro de la Kronikoj]] (16,14; 21,19; 32,33) kaj en la [[libro de Jeremia]] (34,5).


Linio 99: Linio 98:
* Tekstoj de [[Balaam]], perinka surstuka pentraĵo malkovrita en Deir'Alla en [[Jordanio]] kiuj koincidas kun la ĉapitroj 22 kaj 24 de la libro de la [[Nombroj]]
* Tekstoj de [[Balaam]], perinka surstuka pentraĵo malkovrita en Deir'Alla en [[Jordanio]] kiuj koincidas kun la ĉapitroj 22 kaj 24 de la libro de la [[Nombroj]]
* [[Obelisko nigra]] de [[Ŝulmanu-aŝared la 3-a]], kiu prezentas [[Jehu]]n, filon de [[Omri]], (reĝon de Judujo), kaj mencias ankaŭ Hazael de Aram/Damasko/Sirio, referencanta al la [[2-a libro de la Reĝoj]] (8-10)
* [[Obelisko nigra]] de [[Ŝulmanu-aŝared la 3-a]], kiu prezentas [[Jehu]]n, filon de [[Omri]], (reĝon de Judujo), kaj mencias ankaŭ Hazael de Aram/Damasko/Sirio, referencanta al la [[2-a libro de la Reĝoj]] (8-10)
* [[skribaĵo de Ekron]] malkovrita en 1993]] ĉe Tell Miqne
* [[skribaĵo de Ekron]] malkovrita en [[1993]] ĉe Tell Miqne
* ostrako de la urbo [[Gath]] elfosita de [[A. Maeir]] ĉe [[Tell es-Safi]] en [[2005]]:
* ostrako de la urbo [[Gath]] elfosita de [[A. Maeir]] ĉe [[Tell es-Safi]] en [[2005]]:
** skribaĵo de naŭ literoj por du nomoj (אלות ולת) etimologie rilatantaj al [[Goljato]] (גלית)
** skribaĵo de naŭ literoj por du nomoj (אלות ולת) etimologie rilatantaj al [[Goljato]] (גלית)
Linio 107: Linio 106:
* * ''Gemaria filo de Shaphan'': ĉizaĵo eble sigelo
* * ''Gemaria filo de Shaphan'': ĉizaĵo eble sigelo
* '[[skribaĵo de Siloam]] trovita en la tunelo de Ezekia kaj rekuperita en [[1880]]
* '[[skribaĵo de Siloam]] trovita en la tunelo de Ezekia kaj rekuperita en [[1880]]
* skribaĵo "Domo de Davido” en [[Tel Dan Stele]] (tri fragmentoj malkoritaj en [[1993]])
* skribaĵo "Domo de Davido” en [[Tel Dan Stele]] (tri fragmentoj malkovritaj en [[1993]])
* [[Izbet Sartah]], ostrako; 2 fragmentoj malkovritaj en 1976:
* [[Izbet Sartah]], ostrako; 2 fragmentoj malkovritaj en 1976:
** 5 linioj ĉizitaj de 80-83 literoj
** 5 linioj ĉizitaj de 80-83 literoj
* ''[[Jaazaniah]], servisto de la reĝo'' (ליאזניהו עבד המלך), buleo sur striita agato kun ikono de “koko baŭmanta”, trovita en tombo ĉe [[Tell en-Nasbeh]], eble biblia urbo [[Mizpah]]). Tombo aparteninta eble al armeestro menciita ĉe [[2-a libro de la Reĝoj]] (25,23)
* ''[[Jaazaniah]], servisto de la reĝo'' (ליאזניהו עבד המלך), buleo sur striita agato kun ikono de “koko baŭmanta”, trovita en tombo ĉe [[Tell en-Nasbeh]], eble biblia urbo [[Mizpah]]). Tombo aparteninta eble al armeestro menciita ĉe [[2-a libro de la Reĝoj]] (25,23)
* ''Jehucal, filo de Shelemiah, filo de Shobi'' (יהוכל בן שלמיהו בן שבי) altvalora figuro stampita sur sigelo:
* ''Jehucal, filo de Shelemiah, filo de Shobi'' (יהוכל בן שלמיהו בן שבי) altvalora figuro stampita sur sigelo:
** Trovita dum la prifoso de [[Eilat Mazar]], ĉe palaco de reĝo Davido, en [[2005]], eble referencanta al persono menciita en la [[libro de Jeremia]] (37,3 kaj 38,1)
** Trovita dum la prifoso de [[Eilat Mazar]], ĉe palaco de reĝo Davido, en [[2005]], eble referencanta al persono menciita en la [[libro de Jeremia]] (37,3 kaj 38,1)
* [[Monolito de Kurkh]] de [[Ŝulmanu-aŝared la 3-a]] trovita de [[J.E. Taylor]] (angla konsulo ĉe [[Diyarbekir]]) en [[1861]]: ĝi mencias "2000 ĉarojn, 10000 infanterianojn de [[Ahabo]] la Issraela" (incidento ne menciita en la Biblio)
* [[Monolito de Kurkh]] de [[Ŝulmanu-aŝared la 3-a]] trovita de [[J.E. Taylor]] (angla konsulo ĉe [[Diyarbekir]]) en [[1861]]: ĝi mencias "2000 ĉarojn, 10000 infanterianojn de [[Aĥabo]] la Issraela" (incidento ne menciita en la Biblio)
* Ostrakoj de [[Lachish]]
* Ostrakoj de [[Lachish]]
** La plej granda parto de la tekstoj, malkovritaj en [[1930]], priskribas la vivkondiĉojn dum la 7-a jarcento antaŭ Kristo, do de ne multe antaŭ la konkero de Kaldeoj:
** La plej granda parto de la tekstoj, malkovritaj en [[1930]], priskribas la vivkondiĉojn dum la 7-a jarcento antaŭ Kristo, do de ne multe antaŭ la konkero de Kaldeoj:
** Litero 3: ĝi mencias averton de la “profeto”;
** Litero 3: ĝi mencias averton de la “profeto”;
** Litero 4: en ĝi troviĝas la nomoj de la urboj [[Lachish]] kaj [[Azekah]], nome de la lastaj urboj konkeritaj kiel menciite en Jeremia 34,7.
** Litero 4: en ĝi troviĝas la nomoj de la urboj [[Lachish]] kaj [[Azekah]], nome de la lastaj urboj konkeritaj kiel menciite en Jeremia 34,7.
Linio 122: Linio 121:
* [[Steleo de Mesha]] :
* [[Steleo de Mesha]] :
** Skribaĵo [[Moab|moabita]] malkovrita en Dhiban, [[Jordanio]], en [[1868]] kiu mencias reĝon izraelan, nome [[Omri]]. Ĝi remorigas ankaŭ la “vasalojn de [[YHWH]]'' kiel tributodevajn.
** Skribaĵo [[Moab|moabita]] malkovrita en Dhiban, [[Jordanio]], en [[1868]] kiu mencias reĝon izraelan, nome [[Omri]]. Ĝi remorigas ankaŭ la “vasalojn de [[YHWH]]'' kiel tributodevajn.
* [[Steleo de Merneptah]], ([[Egiptio]] referencanta al “Izraelanoj” en teritorio de [[Kanaano]])
* [[Steleo de Merneptah]], ([[Egiptio]] referencanta al “Izraelanoj” en teritorio de [[Kanaano]])
* [[Cilindro di Nabonido]]:
* [[Cilindro di Nabonido]]:
** Skribaĵo kunejforma trovita en la [[Templo de Shamash]] en [[Siparo]] kiu citas [[Beltazaro]]n kiel filon de la lasta reĝo de [[Babilonio]].
** Skribaĵo kunejforma trovita en la [[Templo de Shamash]] en [[Siparo]] kiu citas [[Beltazaro]]n kiel filon de la lasta reĝo de [[Babilonio]].
** La [[libro de Danielo]] ĉe la ĉapitroj 5, 7, 8, mencias, male, [[Beltazaro]]n kiel reĝon, sed tio eble dependas nur de uzado de la tiuepoka lingvaĵo.
** La [[libro de Danielo]] ĉe la ĉapitroj 5, 7, 8, mencias, male, [[Beltazaro]]n kiel reĝon, sed tio eble dependas nur de uzado de la tiuepoka lingvaĵo.
Linio 133: Linio 132:
* Skribaĵo de [[Tiglatpilezero la 3-a]] trovita de [[Sir Austen Henry Layard]] ĉe [[Nimrud]]:
* Skribaĵo de [[Tiglatpilezero la 3-a]] trovita de [[Sir Austen Henry Layard]] ĉe [[Nimrud]]:
** (ANET 282): '''"mi ricevis tributon de... [[Jehoahaz]] de Judujo" (incidento ne menciita en la Biblio)
** (ANET 282): '''"mi ricevis tributon de... [[Jehoahaz]] de Judujo" (incidento ne menciita en la Biblio)
[[Dosiero:TurinPapyrus2.jpg|left|thumb|300px|El "Papiruso de Torino", fragmentoj de antikva mapo de Egiptio.]]
[[Dosiero:TurinPapyrus2.jpg|maldekstra|eta|300px|El "Papiruso de Torino", fragmentoj de antikva mapo de Egiptio.]]
** (ANET 283): "Kiel por [[Menahem]] mi lin anastataŭigis ... Mi metis [[Hoshea]] ilian reĝon."''' (vidu ĉe la [[2-a libro de la Reĝoj]] 15.19 kaj 17,3)
** (ANET 283): "Kiel por [[Menahem]] mi lin anstataŭigis ... Mi metis [[Hoshea]] ilian reĝon."''' (vidu ĉe la [[2-a libro de la Reĝoj]] 15.19 kaj 17,3)
* [[Zayit Stone]]:
* [[Zayit Stone]]:
** Limŝtono kun ĉizaĵo de [[alfabeto]] prahebrea kaj restaĵoj de diversaj skribaĵoj trovitaj en [[Zeitah]] ([[Tel Zayit]]) en stratografa situo datita je la [[10-a jarcento a.K.]].
** Limŝtono kun ĉizaĵo de [[alfabeto]] prahebrea kaj restaĵoj de diversaj skribaĵoj trovitaj en [[Zeitah]] ([[Tel Zayit]]) en stratografa situo datita je la [[10-a jarcento a.K.]].


==== Kunejformaj arĥivoj de Ebla ====
==== Kunejformaj arĥivoj de Ebla ====
La kunejformaj arĥivoj de [[Ebla]] (Tell Mardikh) inkluzivas reĝon de Ebla nomatan Ebrum, kiun iuj identigas kun la biblia patriarko Eber (aŭ Heber), el kiu prenintus sian nomon la hebreoj. En ili estas ankaŭ aludoj pri popoloj kun semidaj nomoj kaj al diaĵoj laŭnome similaj al tiuj menciitaj en la Biblio. Ŝajnas ankaŭ eĥi referencoj al la samaj kvin urboj de [[Genezo]]: [[Gomoro (urbo)|Gomoro]], [[Admah]], [[Zeboim]], [[Bela], [[Zoar]], cititaj laŭ la sama ordo de la Genezo.
La kunejformaj arĥivoj de [[Ebla]] (Tell Mardikh) inkluzivas reĝon de Ebla nomatan Ebrum, kiun iuj identigas kun la biblia patriarko Eber (aŭ Heber), el kiu prenintus sian nomon la hebreoj. En ili estas ankaŭ aludoj pri popoloj kun ŝemidaj nomoj kaj al diaĵoj laŭnome similaj al tiuj menciitaj en la Biblio. Ŝajnas ankaŭ eĥi referencoj al la samaj kvin urboj de [[Genezo]]: [[Sodomo kaj Gomoro|Sodomo]], [[Gomoro (urbo)|Gomoro]], [[Admah]], [[Zeboim]], [[Zoar|Bela (Zoar)]], cititaj laŭ la sama ordo de la Genezo.


[[Paolo Matthiae]] ĉefesploristo de la itala prifosanta teamo: <small>'''“La tabletaj datiĝas je mil jaroj antaŭ [[Abraham]] kaj ankaŭ je la kvara miljaro antaŭ Kristo. Ili havas nenion por diri pri la Biblio, almenaŭ rekte. Se ili entenas legendojn similajn al tiuj bibliaj signifas nur ke tiuj legendoj ekzistis en la ĉirkaŭaj medioj sufiĉe antaŭ ol ili registriĝis en la Biblio”.'''</small> <ref>C. Bermant and M. Weitzman, ''Ebla: A Revelation In Archaeology'', ''Op. Cit.'', paĝo 2</ref>
[[Paolo Matthiae]] ĉefesploristo de la itala prifosanta teamo: <small>'''“La tabletaj datiĝas je mil jaroj antaŭ [[Abraham]] kaj ankaŭ je la kvara miljaro antaŭ Kristo. Ili havas nenion por diri pri la Biblio, almenaŭ rekte. Se ili entenas legendojn similajn al tiuj bibliaj signifas nur ke tiuj legendoj ekzistis en la ĉirkaŭaj medioj sufiĉe antaŭ ol ili registriĝis en la Biblio”.'''</small> <ref>C. Bermant and M. Weitzman, ''Ebla: A Revelation In Archaeology'', ''Op. Cit.'', paĝo 2</ref>


=== Trovitaĵoj de nekonata deveno aŭ pridiskutataj ===
=== Trovitaĵoj de nekonata deveno aŭ pridiskutataj ===

Diversaj grupoj de arkeologoj aŭ unuopuloj tro fidis identigante prifositaĵojn kun restaĵoj de la [[Kesto de Interligo]]. Preskaŭ unuanime priarkeologiaj fakuloj reĵetas tiujn retrovaĵojn kiel [[pseŭdoarkeologio|pseŭdoarkeologiaĵojn]]
Diversaj grupoj de arkeologoj aŭ unuopuloj tro fidis identigante prifositaĵojn kun restaĵoj de la [[Kesto de Interligo]]. Preskaŭ unuanime priarkeologiaj fakuloj reĵetas tiujn retrovaĵojn kiel [[pseŭdoarkeologio|pseŭdoarkeologiaĵojn]]
** Arkeologo [[Ron Wyatt]] anoncis ke mem trovis la lokon kie la Noa arkeo fermiĝis. Post lia morto, li estis vaste konsente aklamita de diversaj fundamentistaj “kredantoj je Biblio”. En interneto legeblas sennombraj informoj koncernantaj tiun onidiron... sefundamentan.
** Arkeologo [[Ron Wyatt]] anoncis ke mem trovis la lokon kie la Noa arkeo fermiĝis. Post lia morto, li estis vaste konsente aklamita de diversaj fundamentistaj “kredantoj je Biblio”. En interneto legeblas sennombraj informoj koncernantaj tiun onidiron... sefundamentan.
Linio 157: Linio 155:


=== Trovaĵoj el prifosoj dokumentitaj ===
=== Trovaĵoj el prifosoj dokumentitaj ===
[[Dosiero:Mosaic 5 century.JPG|left|thumb|300px|Mozaiko, en bizanca preĝejo, datita je la [[5-a jarcento]].]].
[[Dosiero:Mosaic 5 century.JPG|maldekstra|eta|300px|Mozaiko, en bizanca preĝejo, datita je la [[5-a jarcento]].]].


==== Skribaĵo de Pilato ====
==== Skribaĵo de Pilato ====
Linio 170: Linio 168:
==== Puto de Betzaetà ====
==== Puto de Betzaetà ====
Laŭ la Evabgelio de Johano (5.1-15) estas priskribita puto, apud la “pordego de la ŝafoj” en Jerusalemo, nomata Betzaetà (= [[Lageto Betesda]]), ĉirkaŭata de kvin portikoj.<br />
Laŭ la Evabgelio de Johano (5.1-15) estas priskribita puto, apud la “pordego de la ŝafoj” en Jerusalemo, nomata Betzaetà (= [[Lageto Betesda]]), ĉirkaŭata de kvin portikoj.<br />
Restaĵoj rilataj al tiu priskribo estis malkovitaj nur en la [[19-a jarcento]] kaj poste aliaj kvar lokoj estis indikataaj kiel eblaj “putoj de Betzaetà", nome:
Restaĵoj rilataj al tiu priskribo estis malkovritaj nur en la [[19-a jarcento]] kaj poste aliaj kvar lokoj estis indikataaj kiel eblaj “putoj de Betzaetà", nome:
* la moderna [[Fonto de la Virgulino]], en la valo Kidron, nefore de la [[lageto de Siloe|puto de Siloam]]
* la moderna [[Fonto de la Virgulino]], en la valo Kidron, nefore de la [[lageto de Siloe|puto de Siloam]]
* la Birket Israel, puto ĉe la komenciĝo de la valo Kidron sude de la “pordego de Sankta Stefano”
* la Birket Israel, puto ĉe la komenciĝo de la valo Kidron sude de la “pordego de Sankta Stefano”
* la ĝemelaj putoj nomataj “subteraj”, sub la konvento de la Fratinoj de Sion, situita en ebla loko inter Betzaetà kaj la fortreso Antonia
* la ĝemelaj putoj nomataj “subteraj”, sub la konvento de la Fratinoj de Sion, situanta en ebla loko inter Betzaetà kaj la fortreso Antonia
* ĵuse Schick malkovris grandan rezervujon por akvo, situita nord-ueste de la preĝejo de Sankta Anna, kiu laŭ li estas identigebla kun la puto pri kiu parolas la Evangelio.
* ĵuse Schick malkovris grandan rezervujon por akvo, situantan nord-ueste de la preĝejo de Sankta Anna, kiu laŭ li estas identigebla kun la puto pri kiu parolas la Evangelio.


Tamen pliperfekte la evangelia rakonto koincidas kun la lageto Betzaetà.
Tamen pliperfekte la evangelia rakonto koincidas kun la lageto Betzaetà.
Linio 180: Linio 178:
==== Antikvaj urboj priskribitaj en la Nova Testamento ====
==== Antikvaj urboj priskribitaj en la Nova Testamento ====
La evangelioj kaj la [[Epistoloj de Paŭlo]] rakontas pri eventoj okazintaj en antikvaj urboj sed ne ĉiuj tiaj asertoj trovis ĝis nun arkeologian konfirmon. Multaj, tamen, tion trovis:
La evangelioj kaj la [[Epistoloj de Paŭlo]] rakontas pri eventoj okazintaj en antikvaj urboj sed ne ĉiuj tiaj asertoj trovis ĝis nun arkeologian konfirmon. Multaj, tamen, tion trovis:
* [[Nazareto]], kiun la evangelioj deklaras urbo de Jesuo (“Jesuo de Nazareto” aŭ “Jesuo la Nazareta”) estas menciita nek en hebrea Biblio, nek en [[Talmudo]] nek en la verkoj de Flavio Jozefo, sed iuj arkeologiaj retrovaĵoj evidentigas hebrean establiĝon ĉe la hodiaŭa urbo Nazareto kaj antaŭe kaj sinsekve de la unua hebrea rebelo de [[70]].
* [[Nazareto]], kiun la evangelioj deklaras urbo de Jesuo (“Jesuo de Nazareto” aŭ “Jesuo la Nazareta”) estas menciita nek en hebrea Biblio, nek en [[Talmudo]] nek en la verkoj de Flavio Jozefo, sed iuj arkeologiaj retrovaĵoj evidentigas hebrean establiĝon ĉe la hodiaŭa urbo Nazareto kaj antaŭe kaj sinsekve de la [[Unua juda milito|unua hebrea ribelo]] de [[70]].


En [[Surmara Cezareo]], fondita de [[Herodo la Granda]] inter la jaroj [[-25]] kaj [[-13]], la [[apostolo]] [[Sankta Petro|Petro]] baptis la centuriestron [[Konelio]]n kaj [[Sankta Paŭlo|Paŭlo el Tarso]] ofte loĝadis kaj estis enprizonigita laŭ du jaroj antaŭ esti translokigita al Romo.
En [[Surmara Cezareo]], fondita de [[Herodo la Granda]] inter la jaroj [[-25]] kaj [[-13]], la [[apostolo]] [[Sankta Petro|Petro]] baptis la centuriestron [[Konelio]]n kaj [[Sankta Paŭlo|Paŭlo el Tarso]] ofte loĝadis kaj estis enprizonigita laŭ du jaroj antaŭ esti translokigita al Romo.
Linio 187: Linio 185:
* [[Kesto de Interligo]]. La [[Etiopia Ortodoksa Eklezio]] asertas ĝin posedi en [[Aksumo|Axum, Etiopio]]; la loka tradicio volas ke ĝi estintus portita en Etiopion iniciate de [[Meneliko la 1-a]] post vizito al la reĝo [[Salomono]].
* [[Kesto de Interligo]]. La [[Etiopia Ortodoksa Eklezio]] asertas ĝin posedi en [[Aksumo|Axum, Etiopio]]; la loka tradicio volas ke ĝi estintus portita en Etiopion iniciate de [[Meneliko la 1-a]] post vizito al la reĝo [[Salomono]].
* [[Skribaĵo de Nazareto]], tableto kun “edikto de Cezaro” kiu dekretas la mortopunon por la tombodisrabantoj, datebla je la [[1-a jarcento]]; ĝi estintus akirita el la Kolekto Frohner Collection en 1878 en Nazareto.
* [[Skribaĵo de Nazareto]], tableto kun “edikto de Cezaro” kiu dekretas la mortopunon por la tombodisrabantoj, datebla je la [[1-a jarcento]]; ĝi estintus akirita el la Kolekto Frohner Collection en 1878 en Nazareto.
* [[Mortotuko de Torino]]: bildo de Jesuo sur lintuko: pentraĵo senfarba, datita per radiokarnono14 je la [[13-a jarcento|13-a aŭ 14-a jarcentoj]] sed dokumenteble ekzistanta ekde jarcentoj antaŭe. (Vidu ĉe ([http://www.ueci.it/] aŭ la verko “La mortotuko de Torino, la neebla objekto : historio kaj eseo pri la Mortotuko de Torino” de [[André Cherpillod]])
* [[Mortotuko de Torino]]: bildo de Jesuo sur lintuko: pentraĵo senfarba, datita per radiokarnono14 je la [[13-a jarcento|13-a aŭ 14-a jarcentoj]] sed dokumenteble ekzistanta ekde jarcentoj antaŭe. (Vidu ĉe [http://www.ueci.it/] aŭ la verko “La mortotuko de Torino, la neebla objekto : historio kaj eseo pri la Mortotuko de Torino” de [[André Cherpillod]])


== Trovaĵoj eble falsitaj ==
== Trovaĵoj eble falsitaj ==
Linio 218: Linio 216:
* Chapman, and J.N. Tubb, ''Archaeology & The Bible'' (British Museum, [[1990]])
* Chapman, and J.N. Tubb, ''Archaeology & The Bible'' (British Museum, [[1990]])
* Cornfeld, G.and D.N. Freedman, ''Archaeology Of The Bible Book By Book'' ([[1989]])
* Cornfeld, G.and D.N. Freedman, ''Archaeology Of The Bible Book By Book'' ([[1989]])
* Davies, P.R., ''In Search of 'Ancient Israel': A Study in Biblical Origins'', Sheffield (JSOT Press, [[1992]]).
* Davies, P.R., ''In Search of 'Ancient Israel': A Study in Biblical Origins'', Sheffield (JSOT Press, [[1992]]).
* Dever, William G., Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2003, ISBN 0-8028-0975-8
* Dever, William G., Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2003, ISBN 0-8028-0975-8
* Dever, William G., What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2002, ISBN 0-8028-2126-X
* Dever, William G., What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2002, ISBN 0-8028-2126-X
* Dever, William G., "Archaeology and the Bible : Understanding their special relationship", in ''Biblical Archaeology Review'' 16:3, (May/June [[1990]])
* Dever, William G., "Archaeology and the Bible : Understanding their special relationship", in ''Biblical Archaeology Review'' 16:3, (May/June [[1990]])
* [[Israel Finkelstein]] e Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, Free Press, 2002, ISBN 0-684-86913-6
* [[Israel Finkelstein]] e Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, Free Press, 2002, ISBN 0-684-86913-6
* Frerichs, Ernest S. and Leonard H. Lesko eds. ''Exodus: The Egyptian Evidence''. Winona Lake: Eisenbrauns, 1997 ISBN 1-57506-025-6 Collection of six essays. [http://www.denverseminary.edu/dj/articles1998/0100/0113.php Denver Seminary review]
* Frerichs, Ernest S. and Leonard H. Lesko eds. ''Exodus: The Egyptian Evidence''. Winona Lake: Eisenbrauns, 1997 ISBN 1-57506-025-6 Collection of six essays. [http://www.denverseminary.edu/dj/articles1998/0100/0113.php Denver Seminary review] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20070928000447/http://www.denverseminary.edu/dj/articles1998/0100/0113.php |date=2007-09-28 }}
* Keller, Werner, ''The Bible as History'', [[1955]].
* Keller, Werner, ''The Bible as History'', [[1955]].
* Lance, H.D. ''The Old Testament and The Archaeologist''. London ([[1983]])
* Lance, H.D. ''The Old Testament and The Archaeologist''. London ([[1983]])
* Negev, Avraham, kaj Gibson, Shimon, (eds.), Archaeological Encyclopedia of the Holy Land, Novjorko, The Continuum International Publishing Group.
* Negev, Avraham, kaj Gibson, Shimon, (eds.), Archaeological Encyclopedia of the Holy Land, Novjorko, The Continuum International Publishing Group.
Linio 230: Linio 228:
* Ramsey, George W. ''The Quest For The Historical Israel''. London ([[1982]])
* Ramsey, George W. ''The Quest For The Historical Israel''. London ([[1982]])
* Robinson, Edward ([[1856]]) ''Biblical Researches in Palestine, 1838-52'', Boston, MA: Crocker and Brewster.
* Robinson, Edward ([[1856]]) ''Biblical Researches in Palestine, 1838-52'', Boston, MA: Crocker and Brewster.
* Thiollet, J-P.,'' Je m'appelle Byblos'', Parigi (2005)
* [[Jean-Pierre Thiollet|Thiollet, J-P.]],'' Je m'appelle Byblos'', Parigi (2005)
* Thompson, J.A., ''The Bible And Archaeology'', edizione rivista ([[1973]])
* Thompson, J.A., ''The Bible And Archaeology'', edizione rivista ([[1973]])
* Winstone, H.V.F. ''The Life of Sir Leonard Woolley of Ur'', London, [[1990]]
* Winstone, H.V.F. ''The Life of Sir Leonard Woolley of Ur'', London, [[1990]]
* Wright, G. Ernest, ''Biblical Archaeology''. Philedelphia: Westminster, ([[1962]]).
* Wright, G. Ernest, ''Biblical Archaeology''. Philedelphia: Westminster, ([[1962]]).
* Yamauchi, E. ''The Stones And The Scriptures''. London: IVP, ([[1973]]).
* Yamauchi, E. ''The Stones And The Scriptures''. London: IVP, ([[1973]]).
* Lesiaw Daniel Chrupccala, L’archeologo disinvolto.Mondo biblico e sensazionalistico mediatico, Edb, 2013, p. 56, ISBN 978-88-10-55507-1 (La arkeologo senskrupula kaj masmedie sensacia. (La loko de la naskiĝo de Jesuo, la groto en kiu travivis [[Johano la Baptisto]], la tombo de [[Herodo la Granda]], la malkovro en Jerusalemo de la funebra tuko kiu kiu krizigus la aŭtentikecon deGla [[Mortotuko de Torino]]... Estas iuj ekzemploj de “sensaciaj malkovroj kaj de revoluciaj elfosaĵoj” dementitaj de la scienco...)
[[Dosiero:Cuevas qumran.jpg|thumb|300px|Grotoj de [[Qumran]] kie okazis la plej grava arkeologia malkovro pri dokumentoj entenataj en la Biblio. En la valo de la [[Morta Maro]].]]
[[Dosiero:Cuevas qumran.jpg|eta|300px|Grotoj de [[Qumran]] kie okazis la plej grava arkeologia malkovro pri dokumentoj entenataj en la Biblio. En la valo de la [[Morta Maro]].]]


== Notoj ==
== Notoj ==
{{Referencoj}}
<references/>

== Voĉoj kunrilataj ==
== Vidu ankaŭ ==
* [[Biblio]]
* [[Biblio]]
* [[Fanta arkeologio]]
* [[Fanta arkeologio]]
Linio 246: Linio 246:


== Aliaj projektoj ==
== Aliaj projektoj ==
* Commons: [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Biblical_archaeology?uselang=it]
* Commons: [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Biblical_archaeology?uselang=it]
* Viki Trans [http://epo.wikitrans.net/Biblical_archaeology_school?from=vikipedio]
* Viki Trans [http://epo.wikitrans.net/Biblical_archaeology_school?from=vikipedio]


== Eksteraj ligoj ==
== Eksteraj ligiloj ==
{{Projektoj}}
* {{en}} [http://www.biblicalstudies.org.uk/article_archaeology.html Robert I Bradshaw, "Archaeology & the Patriarchs"]: indagine introduttiva con una bibliografia completa del materiale accessibile in lingua inglese.
* {{en}} [http://www.biblicalstudies.org.uk/article_archaeology.html Robert I Bradshaw, "Archaeology & the Patriarchs"]: indagine introduttiva con una bibliografia completa del materiale accessibile in lingua inglese.
* {{en}} [http://www.BiblicalArcheology.Net/ Biblical Archaeology Resources] - Ampia raccolta di risorse relative all'archeologia biblica.
* {{en}} [http://www.BiblicalArcheology.Net/ Biblical Archaeology Resources] - Ampia raccolta di risorse relative all'archeologia biblica.
Linio 255: Linio 256:
* {{en}} [http://www.centuryone.org/ CenturyOne Foundation]
* {{en}} [http://www.centuryone.org/ CenturyOne Foundation]
* {{en}} [http://christiananswers.net/archaeology/home.html Archaeology and the Bible - Christian Answers]
* {{en}} [http://christiananswers.net/archaeology/home.html Archaeology and the Bible - Christian Answers]
* {{en}} [http://lionofjudah.tribulationforces.com/general/archaeology.html Conservative/Maximalist Bible Archaeology Resource]
* {{en}} [http://lionofjudah.tribulationforces.com/general/archaeology.html Conservative/Maximalist Bible Archaeology Resource] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20111119110231/http://lionofjudah.tribulationforces.com/general/archaeology.html |date=2011-11-19 }}
* {{en}} [http://www.eblaforum.org/library/bcah/ Introduction to Biblical Archaeology]
* {{en}} [http://www.eblaforum.org/library/bcah/ Introduction to Biblical Archaeology] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060111134323/http://www.eblaforum.org/library/bcah/ |date=2006-01-11 }}
* {{en}} [http://www.pef.org.uk/ The Palestine Exploration Fund]
* {{en}} [http://www.pef.org.uk/ The Palestine Exploration Fund]
* {{en}} [http://www.allaboutarchaeology.org/bible-archaeology.htm All About Archaeology: Bible Archaeology]: "La nostra missione è guidare la gente a Gesù..."
* {{en}} [http://www.allaboutarchaeology.org/bible-archaeology.htm All About Archaeology: Bible Archaeology]: "La nostra missione è guidare la gente a Gesù..."
* {{en}} [http://www.utexas.edu/courses/wilson/ant304/projects/projects97/kingp/kingp.html D.W. Wellington and N. King, University of Texas, "Archaeology of the Bible"]
* {{en}} [http://www.utexas.edu/courses/wilson/ant304/projects/projects97/kingp/kingp.html D.W. Wellington and N. King, University of Texas, "Archaeology of the Bible"] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20081020165212/http://www.utexas.edu/courses/wilson/ant304/projects/projects97/kingp/kingp.html |date=2008-10-20 }}
* {{en}} [http://www.cobb.msstate.edu/dig/ Digmaster Archaeology Database: An online database of artifacts]
* {{en}} [http://www.cobb.msstate.edu/dig/ Digmaster Archaeology Database: An online database of artifacts] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20060615101214/http://www.cobb.msstate.edu/dig/ |date=2006-06-15 }}
* {{en}} [http://www.greatcom.org/resources/know_why_you_believe/chap07/default.htm Know Why You Believe - Does Archaeology help?]
* {{en}} [http://www.greatcom.org/resources/know_why_you_believe/chap07/default.htm Know Why You Believe - Does Archaeology help?]
* [http://www.pmichelepiccirillo.it/index.php?option=com_morfeoshow&Itemid=36] Fondaĵo Michele Piccirillo
* [http://www.pmichelepiccirillo.it/index.php?option=com_morfeoshow&Itemid=36] {{Webarchiv|url=https://web.archive.org/web/20130108170642/http://www.pmichelepiccirillo.it/index.php?option=com_morfeoshow&Itemid=36 |date=2013-01-08 }} Fondaĵo Michele Piccirillo

{{Bibliotekoj}}


[[Kategorio:Biblio]]
[[Kategorio:Biblio]]
[[Kategorio:Biblia arkeologio]]
[[Kategorio:Biblia arkeologio]]
[[Kategorio:Palestino]]
[[Kategorio:Palestino]]

{{LigoElstara|es}}

[[arz:التاريخ التوراتى]]
[[ca:Arqueologia bíblica]]
[[cs:Biblická archeologie]]
[[da:Bibelsk arkæologi]]
[[de:Biblische Archäologie]]
[[en:Biblical archaeology school]]
[[es:Arqueología bíblica]]
[[fr:Archéologie biblique]]
[[he:ארכאולוגיה מקראית]]
[[it:Archeologia biblica]]
[[ko:성서고고학]]
[[pt:Arqueologia bíblica]]
[[uk:Біблійна археологія]]

Kiel registrite je 15:08, 17 dec. 2024

Teritorio konata kiel Proksima Oriento kiu estis sendube la scenejo de la eventoj kiuj inspiris la redakton de la bibliaj tekstoj.

La arkeologio biblia zorgas pri la rekupero kaj scienca esploro de la restaĵoj de la antikvaj kulturoj koncernantaj la rakontojn de la Biblio, kaj la Malnova kaj Nova Testamentoj.

Kiel en la kazo de la studo pri aliaj kulturoj, la manuskriptoj devas esti komparataj kun la trovitaĵoj de samtempaj socioj de Eŭropo, Mezopotamio kaj Afriko krom kun la manuskriptoj de aliaj socioj tiam ĉeestaj.

La teknikaĵoj utiligitaj estas la samaj de la normala arkeologio kaj inkluzivas kaj la sciencajn prifosojn kaj la hazardajn malkovrojn.

Listo de la historiaj esploroj

Esploroj antaŭantaj la jaron 1914

La biblia arkeologio komenciĝas per la publikigo flanke de Edward Robinson, usona profesoro pri biblia literaturo (1794-1863, rakontante pri siaj vojaĝoj tra la Palestino dum la unua duono de la 19-a jarcento, en kiu substrekis la similecon inter la nomoj de modernaj urboj arabaj kun la nomoj de bibliaj urboj.

Tiam la plej antikva la hebrelingva ĉirkulanta Biblio reiris al la Mezepoko.

“Fonduso por la Esploro de la Palestino” sponsoris detalajn serĉadojn gviditajn de Charles Warren en la malfruaj jaroj de 1860, kiuj estis dekomence financitaj de Angela Georgina Burdett-Coutts en 1864 por plibonigi la sanitarajn kondiĉojn de Jerusalemo; la esploroj kulminis kun la publikigo de la “Esploroj pri la Okcidenta Palestino” (The Survey of Western Palestine) ekde 1871 ĝis 1877.

La plej grava arkeologia malkovro de tiu periodo estas la rezulto de la laboro de Warren en la monto de la templo de Jerusalemo, nome la malkovro de la muraj fundamentoj de la templo de Herodo, tio estas la unua izraela skribaĵo en diversaj ĵaroj sigelitaj, kaj sistemoj de akvaj putoj sub la Davida urbo.

La suba kronologia listo koncernas la esplorojn plenumitajn ĝis 1914:

Arkeologiaj esploroj inter 1914 kaj 1945

Post la unua mondomilito, dum la angla mandato sur la Palestino, estis promulgitaj leĝoj por reglamenti la arkeologiajn prifosojn en la palestina teritorio kaj estis instalita “arkeologia departemento”, hodiaŭ Muzeo Rockefeller.

Kronologio de la prifosoj:

Prifosoj inter 1945 kaj 1967

Post la deklaro de la fondo de la ŝtato de Israelo kaj sekve de la malkovro de la Manuskriptoj de la Morta Maro 1947 kaj de aliaj antikvaj kopioj de la hebrea Biblio, la arkeologiaj esploroj rekomenciĝis, povante profiti de modernaj prifosadiloj kaj esplormetodoj.

prifosoj post 1967

Post la milita konkero de la Okcidenta Muro kaj de la Templa Monto dum la sestaga milito, arkeologoj plifosumas en la tereno de la moderna Jerusalemo.

"Arkelogia" rekonstruo de la Jerusalemo de la 1-a jarcento.

Malkovraĵoj koncernantaj la hebrean Biblion

Malkovroj dokumentitaj ankaŭ en la Biblio

Muregoj de Jeriĥo

La muregoj de la antikva urbo Jeriĥo estas datitaj je la dua duono de la dua miljaro a. K. kaj povas estinti detruitaj pro tertremo aŭ sekve de sieĝo kaj konkero de la urbo.

Rilate ilian identigon kun la muregoj priskribitaj en Biblio svarmas malsamaj opinioj.

Dekomence oni al ili atribuis la datadon de 1400 a.K. ĉirkaŭ John Garstang, sed poste tiu datado estis kontestita far Kathleen Kenyon kiu anticipis al 16-a jarcento a.K. kun konsento de la plejgranda parto de arkeologoj. Sed ĵuse estas reproponata la datado de Garstang.

Trovitaĵoj el prifosoj dokumentitaj

El "Papiruso de Torino", fragmentoj de antikva mapo de Egiptio.

Kunejformaj arĥivoj de Ebla

La kunejformaj arĥivoj de Ebla (Tell Mardikh) inkluzivas reĝon de Ebla nomatan Ebrum, kiun iuj identigas kun la biblia patriarko Eber (aŭ Heber), el kiu prenintus sian nomon la hebreoj. En ili estas ankaŭ aludoj pri popoloj kun ŝemidaj nomoj kaj al diaĵoj laŭnome similaj al tiuj menciitaj en la Biblio. Ŝajnas ankaŭ eĥi referencoj al la samaj kvin urboj de Genezo: Sodomo, Gomoro, Admah, Zeboim, Bela (Zoar), cititaj laŭ la sama ordo de la Genezo.

Paolo Matthiae ĉefesploristo de la itala prifosanta teamo: “La tabletaj datiĝas je mil jaroj antaŭ Abraham kaj ankaŭ je la kvara miljaro antaŭ Kristo. Ili havas nenion por diri pri la Biblio, almenaŭ rekte. Se ili entenas legendojn similajn al tiuj bibliaj signifas nur ke tiuj legendoj ekzistis en la ĉirkaŭaj medioj sufiĉe antaŭ ol ili registriĝis en la Biblio”. [1]

Trovitaĵoj de nekonata deveno aŭ pridiskutataj

Diversaj grupoj de arkeologoj aŭ unuopuloj tro fidis identigante prifositaĵojn kun restaĵoj de la Kesto de Interligo. Preskaŭ unuanime priarkeologiaj fakuloj reĵetas tiujn retrovaĵojn kiel pseŭdoarkeologiaĵojn

    • Arkeologo Ron Wyatt anoncis ke mem trovis la lokon kie la Noa arkeo fermiĝis. Post lia morto, li estis vaste konsente aklamita de diversaj fundamentistaj “kredantoj je Biblio”. En interneto legeblas sennombraj informoj koncernantaj tiun onidiron... sefundamentan.
    • Itala arkeologia grupo “kreisma” [2],nomata La Narkas, estas la plej ĵusa “arkeologia” asertantaro ke mem malkovris la arkeon sur la pinto de la Monto Ararat, ĉevale de la landlimoj de Turkio kun Armenio. Fotoj de tiu malkovraĵo estas videbla ĉe [1].
    • en 2004, kroma ekspedicio supreniris sur la Monto Ararat en Turkio por provi dokumenti la ĉeeston de la arkeo. La elfositaj elementoj prenitaj kiel restaĵoj de la hipotezita arkeo estis ekzamenitaj ĉe la Geological and Nuclear Sciences, esplora ŝtata instituto de Nov-Zelando, kaj riveliĝis vulkana roko anstataŭ ŝtonigita ligno. [2]
  • La Ŝtono de Scone, konata ankaŭ kiel “kolono de Jakobo”:
    • Laŭlonge de jarcentoj tiu ŝtono estis esenca elemento de ceremonioj por la kronado de la reĝoj de la britaj insuloj. Onia kredemo ĝin taksadis la ŝtono sur kiu Jakobo, (sekve renomita “Izrael”), ricevis supernaturan vizion (Genezo). Nenio, rilate tion, eblas dokumenti kaj la provoj ĝin ligi al Palestino mankas je ĉiu fundamento.

Trovitaĵoj rilatantaj al la Nova Testamento

Historie certigitaj

  • La dua Templo aŭ Templo de Herodo, konfirmitaj per la trovo de la okcidenta muro.

Trovaĵoj el prifosoj dokumentitaj

Mozaiko, en bizanca preĝejo, datita je la 5-a jarcento.

.

Skribaĵo de Pilato

Tiu skribaĵo troviĝas sur ŝtonbloko trovita en Surmara Cezareo elfosita 1961, kaj montras la nomojn "Pilatus" kaj "Tiberium".

Ostejo de Kajafas

En malgranda tombejo sude de Jerusalemo, najbare de “Peace Forest”, oni malkovris en 1990 diversajn ostejojn [3], kies unu tenas la skribaĵon: “Jehosef bar Caifa|Jozefo filo de Kajafas”.
Temas pri la unua arkeologia trovitaĵo koncerne la nomon “Kajafas”, kiu fakte estus kromnomo, kiel reportite de Flavio Jozefo en “Judaj Antikvecoj” (23,35-39).
Kajafas estis ankaŭ la nomo de la ĉefsacerdoto menciita en la Evangelio laŭ Mateo (26,3; 26,57), ĉe kiun la arestintoj de Jesuo lin kondutis.

Puto de Betzaetà

Laŭ la Evabgelio de Johano (5.1-15) estas priskribita puto, apud la “pordego de la ŝafoj” en Jerusalemo, nomata Betzaetà (= Lageto Betesda), ĉirkaŭata de kvin portikoj.
Restaĵoj rilataj al tiu priskribo estis malkovritaj nur en la 19-a jarcento kaj poste aliaj kvar lokoj estis indikataaj kiel eblaj “putoj de Betzaetà", nome:

  • la moderna Fonto de la Virgulino, en la valo Kidron, nefore de la puto de Siloam
  • la Birket Israel, puto ĉe la komenciĝo de la valo Kidron sude de la “pordego de Sankta Stefano”
  • la ĝemelaj putoj nomataj “subteraj”, sub la konvento de la Fratinoj de Sion, situanta en ebla loko inter Betzaetà kaj la fortreso Antonia
  • ĵuse Schick malkovris grandan rezervujon por akvo, situantan nord-ueste de la preĝejo de Sankta Anna, kiu laŭ li estas identigebla kun la puto pri kiu parolas la Evangelio.

Tamen pliperfekte la evangelia rakonto koincidas kun la lageto Betzaetà.

Antikvaj urboj priskribitaj en la Nova Testamento

La evangelioj kaj la Epistoloj de Paŭlo rakontas pri eventoj okazintaj en antikvaj urboj sed ne ĉiuj tiaj asertoj trovis ĝis nun arkeologian konfirmon. Multaj, tamen, tion trovis:

  • Nazareto, kiun la evangelioj deklaras urbo de Jesuo (“Jesuo de Nazareto” aŭ “Jesuo la Nazareta”) estas menciita nek en hebrea Biblio, nek en Talmudo nek en la verkoj de Flavio Jozefo, sed iuj arkeologiaj retrovaĵoj evidentigas hebrean establiĝon ĉe la hodiaŭa urbo Nazareto kaj antaŭe kaj sinsekve de la unua hebrea ribelo de 70.

En Surmara Cezareo, fondita de Herodo la Granda inter la jaroj -25 kaj -13, la apostolo Petro baptis la centuriestron Konelion kaj Paŭlo el Tarso ofte loĝadis kaj estis enprizonigita laŭ du jaroj antaŭ esti translokigita al Romo.

Trovitaĵoj de nekonata origino aŭ duba

Trovaĵoj eble falsitaj

Antikvisto Oded Golan estis akuzita, en decembro 2004, fare de la israela polico pri falsado de serio da trovitaĵoj. Pri:

  • la ostejo de Jakobo, urno kun skribaĵo “Jakobo filo de Jozefo frato de Jesuo"
  • La tableto de “Joash Jehoash” kiu registras la restaŭraĵojn de la Templo de Jerusalemo: oni suspektas pri nuna realizado sur antikva ŝtono
  • Diversaj argilaĵoj kiuj mencias la Templon aŭ reportas nomojn ĉeestajn en la Biblio
  • Ŝtona lucerno je sep ajutoj, dekoraciita per Menorao je sep brakoj
  • Ŝtona sigelo perore orlita, atribuata al la juduja reĝo Manaso
  • Kvarca bovlo reportanta skribaĵon en antikva egipta lingvo, atestanta ke la ministro de la milito de la reĝo Ŝiŝek konkeris la urbon Meggido
  • Ebura Granatarbo kun skribaĵo Proprieto de la sacerdotoj de la templo... , realigita el vera antikva eburo
  • Ceramika kruĉo kun skribaĵo asertanta ke ĝi estis donita kiel kontribuaĵo al la Templo
  • Multenombraj sigeloj, inter kiuj iu kiu mencias bibliajn personojn inkluzive de la reĝo Ezekia, la skribisto Baruch kaj la profeto Jesaja.

Arkeologiaj malkovroj de Michele Piciirillo

  • Michele Piccirillo, Chiese e Mosaici della Giordania Settentrionale, 1981, Jerusalemo
  • Michele Piccirillo, La Montagna del Nebo, 1986, Jerusalemo
  • Michele Piccirillo, I Mosaici di Giordania, 1986, Romo
  • Michele Piccirillo, Umm er-Rasas Mayfa’ah I. Gli scavi del complesso di Santo Stefano, 1993, Jerusalemo
  • Michele Piccirillo, Umm al-Rasas, Mayfaa̓h I (gli scavi del complesso di Santo Stefano),1994, Studium Biblicum Franciscanum, Jerusalemo
  • Michele Piccirillo, La Carta Musiva di Madaba 1896-1996 Breŝo
  • Michele Piccirillo, Mount Nebo New Archaeological Excavations 1967–1997, 1998, Studium Biblicum Franciscanum,Jerusalemo
  • Michele |Piccirillo, Vangelo e Archeologia. Tracce cristiane in Palestina, 1998. Milano
  • Michele Piccirillo, Franco Cardini, Renata Salvarani, Verso Gerusalemme. Pellegrini, santuari, crociati tra X e XV secolo, Gorle, Velar, 2000.
  • Michele Piccirillo, Un uomo di pace. Padre Bellarmino Bagatti (1905-1996)|2001, Gorle
  • Michele Piccirillo, Arabia Cristiana. Dalla fondazione della Provincia al Primo Periodo Islamico, 2002. Jaka Book
  • Michele Piccirillo, La Palestina cristiana I-VII secolo, 2008, Centro editoriale dehoniano (EDB), Bolonjo.

Bibliografio

  • Chapman, and J.N. Tubb, Archaeology & The Bible (British Museum, 1990)
  • Cornfeld, G.and D.N. Freedman, Archaeology Of The Bible Book By Book (1989)
  • Davies, P.R., In Search of 'Ancient Israel': A Study in Biblical Origins, Sheffield (JSOT Press, 1992).
  • Dever, William G., Who Were the Early Israelites and Where Did They Come From?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2003, ISBN 0-8028-0975-8
  • Dever, William G., What Did the Biblical Writers Know and When Did They Know It?, Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2002, ISBN 0-8028-2126-X
  • Dever, William G., "Archaeology and the Bible : Understanding their special relationship", in Biblical Archaeology Review 16:3, (May/June 1990)
  • Israel Finkelstein e Neil Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts, Free Press, 2002, ISBN 0-684-86913-6
  • Frerichs, Ernest S. and Leonard H. Lesko eds. Exodus: The Egyptian Evidence. Winona Lake: Eisenbrauns, 1997 ISBN 1-57506-025-6 Collection of six essays. Denver Seminary review Arkivigite je 2007-09-28 per la retarkivo Wayback Machine
  • Keller, Werner, The Bible as History, 1955.
  • Lance, H.D. The Old Testament and The Archaeologist. London (1983)
  • Negev, Avraham, kaj Gibson, Shimon, (eds.), Archaeological Encyclopedia of the Holy Land, Novjorko, The Continuum International Publishing Group.
  • Mazar, A., Archaeology of the Land of the Bible (The Anchor Bible Reference Library, 1990)
  • Ramsey, George W. The Quest For The Historical Israel. London (1982)
  • Robinson, Edward (1856) Biblical Researches in Palestine, 1838-52, Boston, MA: Crocker and Brewster.
  • Thiollet, J-P., Je m'appelle Byblos, Parigi (2005)
  • Thompson, J.A., The Bible And Archaeology, edizione rivista (1973)
  • Winstone, H.V.F. The Life of Sir Leonard Woolley of Ur, London, 1990
  • Wright, G. Ernest, Biblical Archaeology. Philedelphia: Westminster, (1962).
  • Yamauchi, E. The Stones And The Scriptures. London: IVP, (1973).
  • Lesiaw Daniel Chrupccala, L’archeologo disinvolto.Mondo biblico e sensazionalistico mediatico, Edb, 2013, p. 56, ISBN 978-88-10-55507-1 (La arkeologo senskrupula kaj masmedie sensacia. (La loko de la naskiĝo de Jesuo, la groto en kiu travivis Johano la Baptisto, la tombo de Herodo la Granda, la malkovro en Jerusalemo de la funebra tuko kiu kiu krizigus la aŭtentikecon deGla Mortotuko de Torino... Estas iuj ekzemploj de “sensaciaj malkovroj kaj de revoluciaj elfosaĵoj” dementitaj de la scienco...)
Grotoj de Qumran kie okazis la plej grava arkeologia malkovro pri dokumentoj entenataj en la Biblio. En la valo de la Morta Maro.

Notoj

  1. C. Bermant and M. Weitzman, Ebla: A Revelation In Archaeology, Op. Cit., paĝo 2
  2. Laŭ kiu Dio rompis la naturleĝojn de sia kredo por helpi la evoluon. Ekzistas do du kreismoj

Vidu ankaŭ

Aliaj projektoj

Eksteraj ligiloj