Ajlo

Kiel legi la taksonomion Ajlo
Biologia klasado
Regno: Plantoj Plantae Divizio: Angiospermoj Magnoliophyta Klaso: Unukotiledonoj Liliopsida Ordo: Asparagaloj Asparagales Familio: Amarilidacoj Amaryllidaceae Genro: Allium Specio: A. sativum
Dunomo
Ocimum basilicum L.
Aliaj Vikimediaj projektoj

Allium sativum, William Woodwill: Medical botany, 1793.

Ajlo (latine: Allium sativum) estas staŭda kaj unukotiledona planto simila al cepo, poreo, askalono kaj ŝenoprazo. Ĝi apartenas al la familio amarilidacoj. La genro "ajlo", botanike nomata "aliumo", konsistas ĉefe el la specioj "kutima ajlo" (pri kiu temas ĉi-artikole) kaj ursa ajlo aŭ "sovaĝa ajlo".

La kutima ajlo estas tre fama spico, same kulinare kiel kurace aŭ legende.

Etimologio

Ajlo devenas rekte de la latina, kiel multaj botanikaj vortoj en esperanto. La origino de la latina Allium verŝajne troviĝas en la maljuna kelta lingvo, je la vorto All kies proksimuma traduko estas akra, brulvunda.

Prezento kaj povoj

Ajla radiko (aŭ kapo) disiĝas en 3-20 arkformaj bulboj (kateloj). El la bulboj kreskas tigo je 30–120 cm alte, kun plataj aŭ kurbaj (sed neniam tubformaj) folioj 30–60 cm longaj kaj 2–3 cm larĝaj. La infloreskon envolvas nelongdaŭra spadiko. La blankaj, rozaj aŭ eĉ purpuraj floroj estas arigitaj en umbelo kaj ekflorigas somere. Frukto estas kapsulo en tri ĉeloj, sed ĝi estas tre rara, pro la ofta sterileco de la floroj.

Kiel aliaj membroj de la cepo-subfamilio, ajlo mem produktas la kemiaĵon, kies efiko estas konstatebla odore kiel guste, kiam ajn la bulboj estas damaĝitaj. Se la ĉelo de ajla bulbo estas dissplitita de tranĉo, maĉo aŭ premo, la enzimoj, kiu troviĝas en la ĉelaj vakuoloj liberigas sulfurplenan kombinaĵon, kiu kuŝis en la ĉela fluido. La rezultanta kombinaĵo kaŭzas la brulvundan kaj pikantan potencon, kies efiko estas tiom subita kaj brutala. Kelkaj agiloj estas malstabilaj kaj senĉese evoluas. Inter la membroj de la cepo-subfamilio, ajlo estas senkonteste la spico, kiu koncentras la plej potencajn defendajn agilojn, kiuj malhelpas predantojn kiel birdoj, insektoj aŭ vermoj ĝin ataki kaj konsumi.

Homoj ĝenerale opinias ĝin tre bon- kaj subtilgusta, sed ĝi ankaŭ povas ĉagreneti aŭ eĉ malsanetigi kelkajn personojn. Post kiam oni manĝis ajlon, por eviti forpeli la kunparolantojn aŭ la kunkisantojn kaj freŝigi sian elspiraĵon, oni povas interalie maĉi petroselon.

Uzo

Kulinare

Ajlo estas tre fama spico, kies pulvorigita bulbo fajnigas la guston de multaj pladoj. La kultivata ajlo ne produktas semojn sed kreskas el bulboj. Nur tiujn bulbojn homo kutimas manĝi, kvankam en Rusio kaj kaŭkazaj landoj, ankaŭ la ŝosoj estas peklitaj kaj poste manĝitaj kiel apetitaĵo.

Medikamente

Sciencaj esploroj pruvis, ke ajlo entenas diversajn mineralojn kaj vitaminojn. Regula konsumo ekzemple povas malaltigi la sangopremon kaj preventi arteriosklerozon.

Produktado

Jara produkto en tunoj Datumoj laŭ (ONA)
	2003		2004
Ĉinio	10 078 351	74 %	10 578 000	75 %
Barato	500 000	4 %	500 000	4 %
Sud-Koreio	378 846	3 %	378 846	3 %
Usono	283 090	2 %	283 090	2 %
Rusio	218 830	2 %	220 000	2 %
Egiptio	216 000	2 %	216 000	2 %
Hispanio	188 900	1 %	157 600	1 %
Aliaj landoj	1 659 434	12 %	1 612 011	11 %
Sume	13 627 272	100 %	14 045 047	100 %

Ĉinio estas la plej granda ajla eksporta lando de la mondo. La ĉefa provinco de la ĉina ajlo estas Shandong provinco. Estas kelkaj tipoj de la ĉina ajlo.

Historio

La hejmareo de ajlo situas en Mez-Azio kaj ĝi estis uzata jam antaŭ 5.000 jaroj. Oni malkovris argilajn ajlerojn aĝante 3.750 jarojn a.K. Laŭ Herodoto, ĝi estis kutime kultivita en Egiptio. Cetere, diskoniĝis la rumoro (fabelo?) ke le unua granda konflikto en la homa historio elklikiĝis pro ajla porcio subite rifuzita al la sklavoj konstruantaj la piramidojn. Ĝi estas menciita almenaŭ 40 fojojn en la ebers-papiruso. La grekoj kaj la romianoj atribuis al la planto energidonan efikon kaj nutris iliajn militistojn per ĝi. Grekaj atletoj manĝis kvantojn el ili por pli bone farti (Efektive, ajlo estigas vazo- kaj bronkodilaton kies efiko estas estiminda okaze de sportaj konkuroj).

Simbole, fikcie kaj mitologie

En ĉiaj kulturoj, la akra ajlo posedas la potencon protekti kontraŭ sorĉoj, malfavora sorto aŭ ia ajnaj atencoj. Tiu blankmagieca famo verŝajne devenas de la kuraca povo de la planto. Tamen, ajlo estas foje konsiderita kiel sorĉaĵa planto: en kristana mito, post Satano forlasis la edenan ĝardenon, ajlo kreskis en lia maldekstra piedspuro dum cepo kreskis en lia dekstra.

• Ajlo estas unu el la plej famaj rimedoj por protektiĝi kontraŭ vampiroj, likantropoj kaj eĉ la diablo laŭ mez-eŭropaj superstiĉoj. Oni povas pendigi ĝin je la kameno, je la fenestro aŭ ajna doma elirejo. En la romano Drakulo, Mina Harker metas ajlan ŝnuron ĉirkaŭ sian kolon por malhelpi vampiron (drakulon) elpreni ŝian sangon.
• Plinio la Maljuna emfazis, ke ajlo forpelas serpentojn kaj kontraŭas frenezecon.
• En la Odiseado, Hermeso donas ajlan antidoton al Odiseo, por ke Kirke ne porkigu lin.

Eksteraj ligiloj

• http://www.prettygarlic.com/languages/esperanto/Esperanto.htm Arkivigite je 2009-11-18 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.uni-graz.at/~katzer/engl/Alli_sat.html Arkivigite je 2006-01-27 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.hurriyetim.com.tr/yazarlar/yazar/0,,authorid~96@sid~227@tarih~2004-10-03-m@nvid~476464,00.asp
• http://www.selfsufficientish.com/garlic.htm#grow Arkivigite je 2008-09-19 per la retarkivo Wayback Machine
• http://www.dakotagarlic.com/Scapes.htm Arkivigite je 2006-01-17 per la retarkivo Wayback Machine