John Wayne
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Marlon Michael Morrison (Winterset, Iowa, 1907ko maiatzaren 26a - † Los Angeles, Kalifornia, 1979ko ekainaren 11), John Wayne izenaz eta The Duke ezizenaz ezaguna, estatubatuar aktorea eta zuzendaria izan zen, [1] bere ibilbidea zinema mutuan hasi zuena, 1920ko hamarkadan. Gogortasunaren eta maskulinotasunaren ikurra izan zen, baita hamarkada askotan zehar Angloamerikako ikono eta ikur anglo-amerikarra ere. Haren ahotsaren tinbre bereizgarria, ibilera eta presentzia fisikoa gogoangarriak dira. John Wayne Ameriketako Estatu Batuak da haren leloa famatua da, jarrera politiko kontserbadorea eta errepublikanoa, eta 1950eko hamarkadako jarrera politiko antikomunisten aldekoa bezala. Zinemaren historiako paper protagonisten errekorra du,142rekin.[2]
1999an, American Film Institutek 13. postuan jarri zuen garai guztietako 100 izarrik handienen zerrendan. 2007an argitaratutako Harris inkesta batek hirugarren postuan jarri zuen Ameriketako Estatu Batuetako izar gogokoenen artean [3], inkestetan hildako izar bakarra eta urtero bertan agertzen zen izar bakarra.
1920ko hamarkadako zinema mutuan hasi zen bere aktore ibilbidea, baina haren arrakasta eta ospea sendotu egin ziren 1940ko eta 1970eko hamarkadetan. Haren irudia, askoren iritziz, western eta gerrako filmekin lotu izan da, nahiz eta benetan beste hainbat generotan lan egin zuen (biografiak, komedia erromantikoak, drama polizialak, abenturak, etab.).
Urdaileko minbiziak jota hil zen 1979ko ekainaren 11n, 72 urte bete eta 16 egunera. [4]
Biografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Jaiotza eta jatorria
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
John Wayne 1907an jaio zen Winterset-en, Iowa-n, eta Marion Robert Morrison izena zuen, nahiz eta gurasoek aldatu eta Marion Mitchell Morrison jarri zuten, hurrengo haurrari Robert izena jartzea erabaki zutenean. Familia presbiterianoa zuen. Aita, Clyde Leonard Morrison, eskoziar-irlandar jatorrikoa zen eta Ameriketako Estatu Batuetako Gerra Zibileko beterano baten semea; ama, Mary Alberta Brown, berriz, irlandar jatorrikoa zen. 1911n familia osoa Glendalera (Kalifornia) joan zen bizitzera. Glendaleko bizilagunak Wayne txikiari Little Duke deitzen hasi zitzaizkion, Duke Airedale terrier bat, eskolarako bidean beti jarraitzen ziona, batzuetan suhiltzaileen parkean geratzen zena. Suhiltzaileek bazekiten txakurraren izena Duke zela, eta txakurrari Big Duke eta Wayne txikiari Little Duke deitzen hasi zitzaizkien. Duke nahiago zuen Marion baino: beraz, ezizen hori bere bizitza osoan mantendu zuen. John Wayne DeMolay Ordenako kidea zen. Botikari baten seme, bere ikasle urteetan zehar Southern California Universityko amerikar futbol taldeko kide izan zen eta Fox Film Corporationen egin zuen lan.
Unibertsitatean
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Bere hasierako urteak pobreziak markatu zituen. Ikasle ona eta ezaguna zen, bere adinerako altua: Glendaleko batxilergoko futbol jokalari izarra zen eta Hego Kaliforniako Unibertsitateak (USC) kontratatu zuen.
Unibertsitate horretan Trojan Knights-en kidea izan zen eta Sigma Chi kofradian sartu. Morrison gazteak unibertsitateko futbol taldean ere jokatu zuen Howard Jones entrenatzailearen agindupean. Antza denez, igerian jasandako zauri batek kirol-ibilbidea moztu zion, eta kirol-beka ere galdu zuenezz, ezin izan zituen USCko ikasketak amaitu.
Zinemako hastapenak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ikasten ari zela, Morrison zinema-estudioetatik gertu hasi zen lanean. Tom Mix westerneko izarrak behin-behineko lan bat eskaini zion uda baterako, futbol partidetarako sarreren truke, eta Duke laster paper txikiak jaso zituen eta John Ford zinema zuzendaria egin zuen lagun. Garai horretan Morrison USCko bere taldekideekin batera agertu zen futbolari gisa Columbia Pictureseko Maker of Men filmean (1930ean filmatua eta 1931n estreinatua), Richard Cromwell eta Jack Holt aktoreekin. Hor, Wayne Marion Morrison gisa agertu zen kredituetan.
Lehen paper protagonista William Fox estudioetan bi urteko lanaren ostean izan zuen, 1930eko The Big Trail filmean. Zuzendari Raoul Walsh-ek (Wayne deskubritu zuenak), John Wayne izen artistikoa jarri zion, Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerrako Anthony Wayne jeneralaren omenez. Ordezko aktore gisa, zaldiz ibiltzen eta westernetan erabiltzen diren beste trebetasun batzuk irakatsi zizkion.
Lehen arrakastak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]The Great Day soinudun lehen western epikoa izan zen; hor, Waynek bere trebetasunak erakutsi zituen eszenatokian, porrot komertziala izan bazen ere. Bederatzi urte geroago, Stagecoach-en egin zuen antzezpenak izar bihurtu zuen. Bien bitartean, westernak egin zituen, horien artean aipagarrienak Monogram Picturesekin, eta Mascot Studios-entzako sailak; hor, D'Artagnanen transkripzioaren (Tom Wayne teniente) papera egin zuen The Three Musketeers sailean, 1933an. Dumasen eleberriaren garai modernorako egokitzapena izan zen, mosketariak Frantziako Atzerriko Legioko kide bihurtu zituen eta d'Artagnan, Estatu Batuetako pilotu. Urte hartan, Waynek paper txiki bat izan zuen Alfred Edward Green-en Baby Face filmean.
1928an hasi eta hurrengo 35 urteetan, Wayne John Forden 20 film baino gehiagotan agertu zen, besteak beste, Stagecoach (1939), She Wore a Yellow Ribbon (1949), The Quiet Man (1952) eta The Searchers (1956), Wings of Eagles (1957) eta The Man Who Shot Liberty Valance (1962).
Wayneren rol estimatuenetako bat The High and the Mighty (1954) filmean izan zen, William A. Wellmanek zuzendua eta Ernest K. Gannen eleberrian oinarrituta. Hegazkinlari heroiko gisa bere papera oso txalotua izan zen. Island in the Sky (1953) film horrekin lotuta dago eta biak, urtebeteko aldean, ekoizle, zuzendari, idazle, editore eta banatzaile berberak egin zituen.
Sariak eta errekonozimendua
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Waynek aktore onenaren Oscar saria irabazi zuen True Grit (1969) filmean egindako paperagatik. Askok uste dute saria bere 40 urteko ibilbidea aitortzeko eman ziotela, film zehatz horretan egindako lanagatik baino, Red River (1948), She Wore a Yellow Ribbon (1949) eta The Searchers filmetan antzezpen hobeak izan baitzituen. Wayne aktore onenarentzat ere izendatu zuten Sands of Iwo Jima filmean, eta The Alamo (1960) film onenaren Oscar sarirako izendatu zuten, Waynek ekoitzi zuena. The Green Berets (1968) filma ere zuzendu zuen, Vietnamgo Gerran egindako film bakarra, estatubatuar soldaduak gatazkaren alde erakusten zituena.
Jarduera politikoa
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Beharbada, bere ospe handiagatik, edo Hollywoodeko errepublikar ospetsuena izateagatik, Alderdi Errepublikanoak presidente izateko proposatu zuen 1968an. Waynek proposamena baztertu zuen, ez zuelako uste publikoak Etxe Zuriko aktore bat serio har zezakeenik. Hala ere, Waynek bere lagun Ronald Reaganen hautagaitza bultzatu zuen 1966an eta 1970ean Kaliforniako gobernadore gisa: urte batzuk geroago, Reagan Ameriketako Estatu Batuetako presidente izango zen.
Ameriketako Estatu Batuetako Erriflearen Elkarte Nazionala (NRA) kide nabaria ere izan zen.
Osasun arazoak eta heriotza
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
John Waynek minbizia izan zuen, 1956an The Conqueror film historikoa filmatzean jasandako erradiazioari egotzi zioten gaixotasuna. Utahko basamortuan filmatu zen, saiakuntza nuklearren eremu baten ondoan, eta filmazio-taldeak ez zekien hauts erradioaktiboarekiko esposizioak izan litezkeen ondorioez. Beste aktore batzuk ere minbiziaren ondorioz hil ziren, hala nola Susan Hayward, Pedro Armendáriz, Agnes Moorehead eta zinema-taldeko 40 kide baino gehiago.
1964ko irailean biriketako minbizia diagnostikatu zioten eta ezkerreko birika eta bi saihetsak kentzeko ebakuntza arrakastatsua egin zioten. 1966an, bera eta Pilar oraindik ezkonduta zeuden, baina ofizialki bakarrik, berari jarraitzeaz nekatuta zegoelako protagonista zituen filmak filmatzen ziren leku guztietara. Encinotik Newport Beachera joan zen bizitzera. Han Balboa uharteko eliza katolikoan maiz ibili zen: bertan, "meditatu, kontenplatu eta Jainkoarekin hitz egin zuen", esan zuen Gretchenek, bera tratatu zuen apaizak. [5]
1979ko ekainaren 11n, bere osasunak poliki-poliki okerrera egin zuen. Aita Curtis joan zitzaion bisitan. Oraindik koman zegoen arren, semeak galdetu zion: «Aita, kapilauak ikusi nahi zaitu», erantzungo ez zuelakoan. Jadanik gelatik irteten ari zen: «Ongi» esaten entzun zuenean. Bakarrik egon ziren 15 minutuz. [6] 17:23an [6] egun berean, Wayne urdaileko minbiziak jota hil zen Kaliforniako Los Angeles Medical Center-en. Haren seme Patrick eta Matthew Muñoz bilobaren arabera (Kaliforniako Orangeko Elizbarrutiko apaiza zen), katolizismora bihurtu zen hil baino pixka bat lehenago. [7] Pacific View Memorial Park Cemetery-n lurperatu zuten, Corona del Mar-en, Kalifornian. Uste faltsua ezaguna da profanazio posiblea saihesteko, emazte Pilar Palletek markarik gabeko hilobi batean lurperatu zuela, azpian hilobirik gabeko espazio batean oroigarrizko plaka bat jartzen zuten bitartean. Epitafioan Feo, Fuerte y Formal paratzea eskatu zuen, gaztelaniaz. [8] Baina egia da bere hilobiak bere izena daramala ondoko epitafioarekin: "Bihar da bizitzako gauzarik garrantzitsuena. Oso garbi sartzen zaigu gauerdian. Iristen denean ezin hobea da eta gure eskuetan jartzen da, itxaroten atzoko zerbait ikasi izana», horixe da aktoreak elkarrizketa batean aipatu zuen esaldia.
Marcos Gregorio McGrath Panamako artzapezpikuak ekainaren 15ean hileta ospatu zuen Nuestra Señora de los Ángeles-en, Corona del Mar-en. Wayneren senideak bakarrik joan ziren ekitaldira. Haren emaztea 2003ko ekainaren 24an hil zen, Dukerekin ezkontzaren hirurogeita hamargarren urteurrenean. [9]
Bizitza pribatua
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Wayne hiru aldiz ezkondu zen: jatorri espainiarreko Josephine Alicia Sáenzekin (1945ean dibortziatu ziren), Esperanza Baur mexikarrarekin (1954an dibortziatu ziren) eta Pilar Pallete peruarrarekin (1979an hil zenean oraindik ezkonduta zegoen). Josephinekin lau seme-alaba izan zituen: Michael Wayne (1934ko azaroaren 23a - 2003ko apirilaren 2a), Toni Wayne (1936ko otsailaren 25a - 2000ko abenduaren 6a), Patrick Wayne (1939ko uztailaren 15a), Melinda Wayne (1940ko abenduaren 3a), eta hiru izan zituen Pilarrekin: Aissa Wayne (1956ko martxoaren 31), John Wayneren alaba gisa bere bizitzako memoria baten egilea; Ethan Wayne (1962ko otsailaren 22a) eta Marisa Wayne (1966ko otsailaren 22a).
Zinemako bere bikote onenaren laguna zen, Maureen O'Hara aktorearena. Río Grande eta The Quiet Man bezalako filmetan bien artean ezarri zen kimikari esker, publikoak bikotea oso estimatua izan zuen. Hil ondoren, O'Harak lortu zuen AEBetako Kongresuak John Wayneren omenez oroigarrizko domina ematea.
Filmografia
[aldatu | aldatu iturburu kodea]Taula honek filmen urtea, zuzendaria, jatorrizko izenburua eta, gaztelaniara, frantsesera, katalanera edo galizierara itzuli bada, hizkuntzotako izenburuak zerrendatzen ditu:
Galeria
[aldatu | aldatu iturburu kodea].jpg)
Erreferentziak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]- ↑ Era llamado Duke por sus amigos y nombrado como Duke Morrison en sus primeras películas. Cuando se hace referencia a él en tercera persona, generalmente se le llama The Duke.
- ↑ John Wayne Biography, en Internet Movie Database
- ↑ The Harris Poll: Denzel Washington: America’s Favorite Movie Star Txantiloi:Wayback - Harris Interactive
- ↑ John Wayne. IMDb.
- ↑ Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
- ↑ a b Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
- ↑ "The religion of John Wayne, actor". Adherents.com. https://web.archive.org/web/20061023053732/http://www.adherents.com/people/pw/John_Wayne.html Txantiloi:Wayback. Consultado 20.10.2008 y Kerr, David: "My granddaddy John Wayne". California Catholic Daily. Copia archivada. .. Consultado 4.10.2011.
- ↑ Candelaria, Nash. "John Wayne, Person and Personal The love affairs of an American legend" in Hopscotch: A Cultural Review — Volume 2, Number 4, 2001, pp. 2-13, Duke University Press
- ↑ Oasis: Conversion Stories of Hollywood Legends. ISBN 9781616368616..
Kanpo estekak
[aldatu | aldatu iturburu kodea]| Autoritate kontrola |
|
|---|
Datuak: Q40531
Multimedia: John Wayne / Q40531
- 1907ko jaiotzak
- 1979ko heriotzak
- Iowarrak
- Ameriketako Estatu Batuetako aktoreak
- Gizonezko aktore onenaren Oscar sariaren irabazleak
- Irlandar estatubatuarrak
- Ameriketako Estatu Batuetako futbol amerikarreko jokalariak
- Urdaileko minbiziaren ondorioz hildakoak
- Drama gizonezko aktore onenaren Urrezko Globo saridunak (zinea)
- Ameriketako Estatu Batuetako antikomunistak