Organo (biologia)

Giza gorputzeko zenbait barne organo.

Organo bat (latinez organum; «tresna») ehun multzo bat da, betekizun jakin bat duen bizidunaren zatia edo egitura, funtzio fisiologiko bat betetzeko moldatua eta espezializatua.

Ehuna jarduera espezializatuak egiteko elkarrekin funtzionatzen duten zelula-taldea da. Ehunak konbinatu egiten dira funtzio jakin bat duen organo bat osatzeko. Bestalde, oinarrizko lau ehun mota daude: epitelio-ehuna, ehun konektiboa, muskulu-ehuna eta nerbio-ehuna. Epitelio-ehunak gorputzaren gainazalak eta barrunbe hutsak estaltzeaz gain, guruinak eratzen ditu. Ehun konektiboak gorputzaren organoak konektatzen eta babesten ditu, odol-hodiak beste ehun batzuetara  banatzen dituen bitartean. Muskulu-ehuna uzkurtu egiten da gorputzaren atalak mugituz eta honen ondorioz beroa sortzen du. Azkenik, nerbio-ehunak informazioa eramaten du gorputzaren alde batetik bestera nerbio-bulkaden bidez. Esate baterako, heste-horma, adibidez, ehun epitelialez eta muskulu-ehunez osatuta dago.

Bi ehun-mota edo gehiago batuz organoak eratzen dira.  Funtzio espezifikoak dituzte, eta normalean forma zehatzak izaten dituzte, bihotza, urdaila, gibela, garuna, azala, hezurrak eta birikak organoen adibideak dira. Barne-organoei erraiak ere esaten zaie. Organismo baten organo kopurua erabilitako definizioaren araberakoa da. Gehien onartutako definizioa jarraituz, 79 organo identifikatu dira giza gorputzean.

Elkarrekin lan egiten duten bi organo edo gehiagok organo sistema edo aparatua osatzen dute, funtzio konplexuagoak gauzatzeko eta organismoaren homeostasia mantentzeko. Esate baterako, zirkulazio-aparatua bihotzak, odol-hodiek eta odolak osatzen dute, odola eta mantenugaiak gorputzean zehar garraiatzeko funtzioa du. Batzuetan, organo bat sistema edo aparatu baten baino gehiagoren parte da. Pankrea adibidez, digestio-aparatuaren parte izateaz gain sistema endokrinoan ere ageri da.

Animaliak

Birikak eta bihotza

Animaliak bi talde nagusitan banatzen dira: ornodunak eta ornogabeak. Talde hauen barruan ugaztunak, arrainak, anfibioak, ekinodermatuak eta intsektuak aurki daitezke besteak beste. Animalia talde ezberdinetan organo ezberdinak aurki daitezke bakoitzaren bizi-funtzioak betetzeko balio dutenak.

Organoen azterketa biologiaren eta anatomiaren zati garrantzitsu bat da. Gainera, medikuntzan giza gorputza aztertzen da gaixotasunak hobeto ulertzeko eta sendagaiak garatzeko. Hona hemen organo batzuen eginkizunak:

• Bihotza: Biriken artean kokatuta dago, bularraren erdian, bularrezurraren atzean eta ezkerraldean. Perikardio izeneko geruza bikoitzeko mintz batek inguratzen du. Perikardioaren kanpoko geruzak bihotzeko odol-hodi nagusiek inguratzen dute, eta bizkarrezurrari, diafragmari eta gorputzeko beste atal batzuei lotutako lotailuek lotzen dute. Funtzio nagusia zirkulazio-aparatuaren bidez oxigenoa eta elikagaiak gorputzeko zelulatara eramateko odola ponpatzea da.
• Urdaila: Diafragmaren azpian kokatuta dago, hestegorria eta heste mehearen artean hain zuzen ere. Organo hau inguratzen duen kanpo geruza, epitelio-ehun eta ehun konektiboz eratuta dago. Honen azpian, muskulu-ehuna dago eta  jarraian barne-estaldura eratzen duen epitelio-ehuna.  Funtzio nagusia elikagaien digestioa egitea da bertan jariatzen diren substantzia kimikoen laguntzaz.
• Gibela: Abdomenaren eskuinaldean kokatuta dago, diafragmaren azpian. Ehun konektibo geruza batek inguratzen du eta digestio prozesuan xurgatutako produktuak garraiatzen dituen odol hodi asko iristen dira bertara. Hainbat funtzio betetzen ditu: proteinen sintesia, substantzia kaltegarrien desintoxikazioa, glukogenoaren biltegiratzea eta gantzak digeritzeko behazun-ekoizpena.
• Birikak: Toraxaren barnean kokatzen dira, saihetsen azpian hain zuzen. Birikak pleura izeneko mintz-bikoitz batek inguratzen ditu. Epitelio zein muskulu-ehuna dira nagusi organo honetan. Funtzioei dagokionez, oxigenoa sartzea eta karbono dioxidoa kanporatzea ahalbidetzen dute, arnasketa-prozesuan eta gorputzeko homeostasian mantentzen lagunduz.
• Garuna: Garezurraren barruan kokatzen da. Substantzia zuriz eta substantzia grisez eratuta dago. Substantzia zuria nerbio-bulkada transmititzeko neuronetatik abiatzen diren mielinaz estalitako axoiek osatzen dute. Substantzia grisa, aldiz, gorputz neuronalez eratuta dago. Gorputzaren funtzio guztiak kontrolatu eta koordinatzeko ardura du, mugimendua, pertzepzioa, pentsamendua, oroimena eta bizi-funtzioen erregulazioa barne.

Organo sistema eta aparatuak

Organoak elkarrekin lan egiten duten organo-sistemetan edo aparatuetan multzokatzen dira, funtzio konplexuagoak gauzatzeko eta organismoaren homeostasia mantentzeko. Aparatu eta sistemak esanahi antzekoa izan arren, ez dira guztiz berdinak. Sistemak ehun berdinez osatutako antzeko organoen multzoak dira. Aparatuak osatzen dituzten organoak, aldiz, oso ezberdinak dira, eta goi mailako funtzio bat betetzeko era koordinatuan lan egiten dute.

Esate baterako, zirkulazio-sistema bihotzak, odol-hodiek eta odolak osatzen dute, odola eta honek dituen mantenugaiak gorputzean zehar garraiatzeko funtzioa du. Organo-sistemen eta aparatuen adibide batzuk hauek dira: arnas aparatua, digestio-aparatua, gernu-aparatua, nerbio-sistema, sistema endokrinoa, lokomozio-aparatua, immunitate-sistema eta ugaltze-aparatua. Sistema hauek konplexutasun maila txikiko animalietan agertzen dira, eta goi mailako animalietan konplexutasun eta espezializazio funtzional osoa lortzen dute.

Landareak

Landareen barruan bi talde nagusi bereizten dira baskularrak eta ez baskularrak. Landare ez baskularrak primitiboak dira eta landare baskularrak horien eboluzioz agertu ziren.

Lorea zenbait landare baskularren ugal organoa da.

Landare baskularrek ura eramateko eta hari eusteko ehun espezializatua dute, xilema izenekoa, eta elikagaiak eramateko floema izeneko ehuna. Xilema eta floemak batera dihardutenean ehun baskular izena hartzen dute, eta erdiko zutabe bat osatzen dute landarearen ardatzean zehar. Organo primarioak zurtoina, sustraia eta hostoa dira, landareari eta ugal organoei (loreak, haziak eta esporak) elikatzen laguntzen  diotenak. Animaliekin gertatzen den bezala, organo horiek organismoaren oinarrizko bizi-mantenuaren ardura dute.

Sustraiek landareak lurzorura ainguratzeaz gain bertatik ura eta mineralak hartzen dituzte.  Zurtoinak ura eta mineralak hostoetara eramaten ditu, bertan fotosintesi bidez materia inorganikoa organiko bilakatzen da. Bestalde, nahiz eta animaliek duten nerbio-sistemarik ez eduki, gai dira kanpoko zein barneko estimuluen aurrean erantzunak emateko. Landare motaren arabera ugal organo ezberdinak dituzte loreak, haziak edota esporak.

Goroldioa landare ez baskularren adibide bat.

Landare ez baskularren kasuan ez dute ehun baskular espezializaturik (xilema eta floema) ura eta elikagaiak bideratzeko eta barnean metatzeko. Ez dute benetako sustrai, zurtoin edo hostorik ondorioz, bizirauteko urarekiko menpekotasun handia dute.

Sustrai, zurtoin eta hostoek landare baskularrei habitat gehiagotan bizitzeko aukera eman die baita muturreko ingurune-baldintzetan bizitzeko aukera gehiago ere. Landare baskularrek habitat askotan loratzeko duten gaitasuna funtsezko faktorea da lehorreko landareen talde nagusi bihurtzeko.

Organo transplanteak

Gizakien giltzurruna

Organo transplantea, organo oso bat edo atal bat jatorrizko organismotik atera eta beste organismo batera transferitzean datza. Gaixoak bizirik edo hilda dagoen emaile batetik jaso dezake organoa. XX. mendetik aurrera hasi ziren organo transplanteak egiten zientzialariek sistema immunologikoaz gehiago zekitelako. Gaur egun giltzurrun transplanteak oso ohikoak dira herrialde garatu gehienetan.

Hala ere, prozedura hauek nahiko konplexuak dira, prozesuan zailtasun ugari sortu daitezkeelako. Alde batetik, organoa emailearen gorputzetik ateratzerakoan, organoaren odol-hodiak hartzailearen odol-hodiei ahalik eta azkarren lotu behar zaizkie. Horrela, organoa oxigeno edo nutrizio faltagatik hondatzen hastea ekiditen da. Hozteak prozesua mantsotu dezake, baina ezin du geldiarazi. Garunaren kasuan 3-5 minutu igaro ondoren hondatzen da; bihotza, gibela, pankrea eta biriken kasuan 10-30 minutu igaro ondoren eta giltzurrunen kasuan 50-100 minutu igaro ondoren.

Bestetik, gizakiek defentsa mekanismo konplexuak dituzte bakterioen, birusen eta gorputzean sartzen diren beste organismo arrotzen aurka. Mekanismo horiek, sistema immunologikoa osatzen dute. Linfozito izeneko globulu zuriak garrantzitsuak dira sistema honetan eta oinarrizko bi mota bereizten dira: T linfozitoak eta B linfozitoak. Linfozito hauek mikroorganismo eta ehun arrotzetako zelulak organismoaren berezko zeluletatik bereizteko gaitasuna dute. Immunitate-erreakzioa eragiten duten zelula arrotzen antigeno deituriko substantziak ezagutzen dituzte beraien azalean. Antigeno hauen aurrean gorputzak immunitate-erreakzio oso konplexua abiarazten du.

Ondorioz, organo transplanteak egiten direnean linfozitoek ezin dute bereizi gaixotasunak eragiten dituzten mikroorganismoen eta bizirik irauten lagunduko dien transplante bateko zelulen artean. Biak arrotzat hartzen dituzte, eta sistema immunologikoak eraso egiten die biei. Askotan erantzun honek errefusa ekartzen du, prozedura arrakastatsu honen arazorik handienetako bat da. Hau dela eta, gaixoak immunoezabatzaileak hartzen ditu organo arrotzaren aurrean erantzun immunologikoak murrizteko. Mundu mailan, esate baterako, azatioprina agente immunoezabatzaile erabilienetako bat da.

Araudi juridikoa

Transplante-programak dituzten herrialdeetan, organoen transplanteak araututa daude. Oso garrantzitsua da transplanteak egiterako garaian araudi juridikoak eta medikoak betetzea. Espainian, ONT (Transplanteen Organismo Nazionala) organoen eskuratze eta erabilera klinikoarekin zerikusia duten funtzioak garatzeaz arduratzen den erakunde koordinatzailea da. Espainian, Transplanteen Legeak arautzen ditu transplanteak eta besteak beste, funtsezko bi alderdi bermatzen ditu:

• Dohaintzaren altruismoa: inork ezin du transplantea eman edo jaso elkartasun altruista ez den beste asmo batzuekin.
• Transplantea eskuratzeko zuzentasuna: guztiok transplantea jasotzeko eskubide eta aukera berberak ditugu, gure bizilekua edo beste edozein egoera pertsonal dela ere. Hori, koordinazio- eta transplante-sare nazional bat dagoelako bermatzen da, herritar guztien berdintasuna egiaztatzeaz arduratzen dena.

Organoetako batean (gibela, bihotza, birika, hestea, pankrea edo giltzurruna) kalte itzulezina duten eta bestelako tratamendu medikoarekin sendatu ezin diren gaixoak jaso dezakete organo berria. Kasu hauetan transplantea da heriotza saihesteko edo bizi-kalitate hobea izateko irtenbide bakarra. Ospitaleko transplante-taldeak itxaro-zerrendan dagoen gaixo bakoitzari bere balorazioa egiten dio.

Emaileari dagokionez, organoa bizirik dagoen pertsona batek eman dezake Legeak ezarritako baldintzak eta betekizunak betetzen badira. Emaileak adinez nagusia eta osasun fisiko zein mental ona izan behar du. Legeak tartean egin behar diren urratsak biltzen ditu: mediku profesionalak, langile judizialak, emaileak eta hartzaileak; bi aldeen eskubideak bermatzeko hartu beharreko erabakiak, askatasuna, borondatea, doakotasuna eta altruismoa. Organo-emailea bizirik dagoela, bera hiltzen denean organoak besteen bizitza salbatzeko edo hobetzeko balio izatea erabakitzen duen pertsona ere izan daiteke. Hala ere, horretarako beharrezkoa da emailea ospitale bateko Zainketa Intentsiboetako Unitate batean hiltzea.

Organoak esleitzerako garaian berdintasun eta ekitate printzipioak bermatzeko lurraldearen alderdiak eta alderdi klinikoak hartzen dira kontuan. Lurralde-irizpideen arabera, lortutako eremu jakin bateko organoa eremu horretan bertan esleitu ahal izango da, organoa lortu eta hartzaileari ezarri bitartean igaro daitekeen denbora maximoa ahalik eta gehien murrizteko. Irizpide klinikoetan, emaile eta hartzailearen bateragarritasuna eta pazientearen larritasuna kontuan hartzen dira. Biki monozigotikoen kasuan, genetikoki berdinak direnez, bateragarriak dira. Hau dela eta, ez dute organo berria gorputz arrotzat hartzen eta errefusa gertatzeko aukerak murrizten dira.

Kanpo estekak

• Datuak: Q712378
• Multimedia: Organ systems / Q712378