سایشی

همخوان سایشی (به انگلیسی: Fricative consonant) نامی برای دسته‌بندی روش ساخت آوای یک همخوان است. در تولید یک همخوان سایشی با نزدیک شدن اندامهای گفتار به یکدیگر، شکافی باریک در مجرای گفتار شکل می‌گیرد که جریان هوا به دشواری از میان این شکاف گذشته و با ساییدگی (سایش) هوا با اندام‌های گفتار همخوان سایشی تولید شود. آشفتگی هوا در پشت این شکاف، صدای هیس مانندی تولید می‌کند که از مشخصه‌های همخوان‌های سایشی است. این صدای هیس‌مانند، در واج‌های بی‌واک بهتر از واک‌دارها شنیده می‌شود؛ زیرا در واج‌های واکدار، جریان هوا پیش از رسیدن به واجگاه باید از میان تارآواها عبور کند؛ از همین رو میزان هوایی که در پشت شکاف باریک واج‌های سایشی است، بسیار کمتر از واج‌های بیواک است. از سوی دیگر، لرزش تارآواها نیز بخشی از این صدای هیس‌مانند را می‌پوشاند. سایشی‌های کاربردی در زبان‌های گوناگون اینهایند: /f/, /v/, /s/, /z/, /θ/, /ð/, /X/ و /ɤ/.

بخش‌بندی‌های گوناگونی می‌توان از همخوان‌های سایشی نشان داد. یکی از این دسته‌بندی‌ها برپایه گونه شکاف است که می‌تواند تخت یا شیاردار باشد؛ برای نمونه در ساخت آوای /s/ (مانند سین در فارسی) حالت زبان شیاردار و در ساخت آوای /θ/ (مانند ثاء در عربی) حالت زبان تخت است.

صفیری (سوت‌دار) نام پوششی‌ایست که به سایشی‌هایی نظیر /s/ و /ʃ/ (ش) گفته می‌شود. ویژگی آواهای صفیری اینست که کانالی که برای ساخت آوا درست می‌کنند دندانی، لثوی یا پشت‌لثوی است؛ از همین رو، فشار هوا شتاب گرفته و بسوی لبهٔ دندانها رانده می‌شود و صدای سوت‌مانندی دارد. آواهایی که دارای ویژگی صفیری هستند اینها هستند: /f/, /v/, /s/, /z/, /ʃ/, /ʒ/, /tʃ/, /dʒ/. سایشی‌هایی که دارای این ویژگی نیستند غیرصفیری نامیده می‌شوند.

واجْهایِ صَفیری

مقالهٔ اصلی: صفیری

• [s] صفیری پیشین بی‌واک
• [z] صفیری پیشین واک‌دار
• [θ] صفیری دندانی بی‌واک
• [ð] صفیری دندانی واک‌دار
• [ʃ] صفیری پشت لثوی (لثوی-کامی) بی‌واک
• [ʒ] صفیری پشت لثوی (لثوی-کامی) واک‌دار
• [ʂ] صفیری برگشته بی‌واک
• [ʐ] صفیری برگشته واک‌دار
• [tʃ] صفیری لثوی-کامی بی‌واک (انسدادی)
• [dʒ] صفیری لثوی-کامی واک‌دار (انسدادی)

همخوان‌های سایشی در زبان فارسی

زبان فارسی دارای ۸ همخوان سایشی است که عبارتند از:

• [f] لبی‌دندانی سایشی بی‌واک
• [v] لبی‌دندانی سایشی واکدار
• [s] لثوی سایشی بی‌واک
• [z] لثوی سایشی واکدار
• [ʃ] لثوی-کامی سایشی بی‌واک
• [ʒ] لثوی-کامی سایشی واکدار
• [x] ملازی سایشی بی‌واک
• [h] چاکنایی سایشی بی‌واک

منابع

• ثمره، یدالله (۱۳۷۸). آواشناسی زبان فارسی: آواها و ساخت هجایی آوا. مرکز نشر دانشگاهی.

• Crystal, David (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics. Blackwell.
• J.C. Catford and J.H. Esling, Phonetics, Articulatory, In Encyclopedia of Language & Linguistics (Second Edition), edited by Keith Brown, Elsevier, Oxford, 2006, Pages 425-442, ISBN 978-0-08-044854-1
• Ladefoged, Peter; Maddieson, Ian (1996). The Sounds of the World's Languages, Oxford: Blackwell. ISBN 0-631-19814-8.