Tourém

Tourém

Tourém e o val do río Salas
Localización
41°54′20″N 7°53′45″O
Estado	Portugal
Distritos	Distrito de Vila Real
Concello	Montalegre
Xeografía
Superficie	16,61 km²
Identificador descritivo
Fuso horario	UTC±00:00

Tourém é unha freguesía portuguesa do concello de Montalegre. En 2011 tiña 151 habitantes, 34 menos ca en 2001. Ten unha superficie de 16,61 km², cunha densidade de poboación de 9,1 hab./km². Eclesiasticamente pertence ao arciprestado de Barroso na diocese de Vila Real.

Xeografía

A aldea de Tourém é a única poboación portuguesa situada ao norte da serra do Xurés, na marxe esquerda do río Salas, entre as aldeas galegas de Requiás e Guntumil (concello de Muíños) e Randín (concello de Calvos de Randín). Cara ao leste están o antigo castelo da Picoña e o territorio do Couto Mixto.

Parte da freguesía de Tourém constitúe, xunto con parte do concello de Mourão, un dos dous pequenos exclaves de Portugal, separada do resto do territorio polo encoro de Salas, accedéndose a ela a través dunha ponte.

Historia

Tourém no mapa do bispado de Ourense de Joseph Cornide (1763).

Tourém figura nunha doazón ao mosteiro de Celanova de 1065, sendo esta a primeira mención coñecida. Recibiu carta foral do rei Sancho I de Portugal entre 1185 e 1211, permanecendo vencellado ao Castelo da Picoña até a súa destrución contra 1650. Desde esa altura constituíu concello de seu até a reforma de Passos Manuel de 1836, cando foi incorporado ao concello de Montalegre.

Até 1868, data na cal entra en vigor o Tratado de Lisboa de 1864, estivo unido ao Couto Mixto mediante o Camiño Privilexiado. Este camiño atravesaba as terras de Calvos de Randín en Galiza até o Couto e estaba delimitado por mouróns ou marcos de pedra, marcados con diversos sinais, como cruces. Utilizado para o tránsito de persoas e de mercadorías, as autoridades de ámbolos países non podían realizar ningunha aprehensión dentro dos seus límites, nin podían molestar os seus usuarios.

Malia pertencer desde antigo a Portugal, eclesiasticamente formou sempre parte da diocese de Ourense até 1882. Ese ano, co obxectivo de facer coincidir os límites civís cos relixiosos, executouse unha bula do ano anterior pola cal foi incorporada á arquidiocese de Braga. Esta adscrición fixo que, entre 1812 e 1814, o bispo ourensán Pedro de Quevedo y Quintano se refuxiase na freguesía ao se negar a xurar a Constitución española de 1812, e o mesmo fixo o seu sucesor, Dámaso Iglesias Lago, durante o Trienio liberal (1820-1823). En 1922 pasou a formar parte da nova diocese de Vila Real, igual cás demais freguesías do distrito homónimo.

• 
  Tourém nun mapa da fronteira galego-portuguesa (últ. terzo séc. XVIII). Aparece en territorio galego.
• 
  Tourém e o Couto Mixto no mapa do partido de Ourense de Juan Quintana (1807).
• 
  Tourém e o Couto Mixto na Carta topográfica do Julgado de Montealegre (1836). Inclúe nos seus límites o castelo da Picoña.
• 
  Tourém e os lugares do Couto Mixto na Carta Xeométrica de Galiza de Domingo Fontán (1845).
• 
  Tourém e o Couto no mapa de José de Castro López sobre A Raia (1863). Apré­ciase a «estrada neutral» ou camiño privilexiado.
• 
  Tourém e os lugares do Couto Mixto (séc. XIX).

Demografía

Tourém aparece no «numeramento» de Xoán III de Portugal con 51 veciños en 1530. Dada a súa pertenza á diocese de Ourense, aparece no reconto de 1571 levado a cabo para o repartimento pola Coroa de Castela dos mouriscos expulsados de Granada, onde consta que tiña 76 veciños. Faino tamén no Censo dos Bispos de 1587, realizado igualmente na coroa castelá, figurando con 80 veciños. Xa en 1706, na Corografia Portuguesa de António Carvalho da Costa indicábanse 90 veciños, mentres en 1796 aparece con 100.

	1801	1827	1844	1849	1864	1878	1890	1900	1911	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2011
Habitantes	411	296	450	484	557	590	550	512	574	515	718	607	552	522	361	259	218	185	151

     Censos     Outros

Gráfica de evolución demográfica de Tourém entre 1864 e 2011

Fonte: Instituto Nacional de Estatística.

Patrimonio

Forno comunitario.

• Forno comunitario de Tourém: Trátase dun forno construído enteiramente de pedra, que ten por base unha planta subrectangular e unha cuberta de dúas augas composta por laxes de granito. A estrutura está reforzada por contrafortes de pedra de cantaría na parte exterior e de sección rectangular que sustentan os tres arcos de volta perfecta do interior, que, á súa vez, sustentan a cuberta.

A porta de entrada ábrese entre a esquina do edificio e o primeiro contraforte, e presenta un lintel recto. Nunha das xambas está gravada na pedra a data de 1868, malia o tipo de arquitectura desta construción permita afirmar que a mesma é máis antiga. A edificación é datada por algúns autores no século XVII; porén, outros remóntanse até os mediados do século IX.

Na fronte do edificio, xunto á entrada e apoiada ás paredes, existe unha banca de tender o pan de grandes proporcións, de pedra maciza e cun frontal de cachotaría. Do lado dereito da construción e sobre unha plataforma (lar) áchase o forno propiamente dito, o cal posúe unha cámara con pavimento de laxes e teito abovedado. Hai tamén un nicho cadrado, o cal ten lintel recto e mesa subcircular e saliente.

Igrexa de San Pedro.

• Igrexa de San Pedro: Tamén coñecida coma a igrexa matriz de Tourém, o templo constitúe un valor patrimonial importante no contexto da arquitectura relixiosa medieval rexional, ao testemuñar a penetración dos modelos arquitectónicos románicos na rexión actualmente englobada polo concello de Montalegre.

Preséntase como unha igrexa con fundación tardomedieval, razoabelmente conservada, probabelmente do século XIII (algunhas fontes referénciana como igrexa quiñentista, por mor dos traballos de restauración desenvolvidos nese século), relacionada co mosteiro de Pitões das Júnias, como se pode apreciar na austeridade decorativa e a tipoloxía xeometrizante dos motivos deseñados, que seguen o modelo cisterciense deste mosteiro. Este templo parroquial é, probabelmente, a igrexa que se refire no foral da Picoña, dado por Manuel I en 1515, onde se estabelece o foro a pagar pola igrexa de San Pedro.

As obras máis recentes deixarían algúns elementos arquitectónicos considerados tardorrománicos na portada lateral do lado sur, de arco de volta perfecta, no arranque das paredes do corpo e tamén da capela mor. Consérvase do templo orixinal a case totalidade da metade inferior da nave e a cabeceira executada en aparello isódomo, onde destaca unha clave de fresta no interior da capela mor con decoración esculpida e fragmentos de arquivolta de portada decorados con motivos lanceolados, que foron reaproveitados na parte superior da parede sur da cabeceira.

A igrexa foi obxecto de moitas obras de mantemento e restauración en épocas recentes. No século XVI restaurouse a portada principal e durante o século XVIII fixéronse máis obras de mantemento que foron patrocinadas por Caetano Teixeira de Braganza, nomeado nunha lápida conmemorativa sobre a entrada da sacristía, onde se pode ler «Caetanus Teyxeyra de Bragança fecit fleri 1751».

A igrexa ten unha única nave, estreita e longa con capela mor. Ten unha fachada principal de pano único, cunha portada de volta perfecta, de sete doelas, segundo o modelo característico do extremo oriental transmontano. Sobre a portada posúe unha espadana con dupla sineira rematada en pinche e coroada cunha cruz de pedra. Sobre as esquinas, no tellado, hai dous pequenos pináculos de estilo barroco e no medio do alzado xorden dúas ménsulas que poden ter servido como lugares de apoio dun soportal. Gravadas nos perpiaños exteriores, a pouca altura, encóntranse varias cruces e siglas.

• Capelas de Nosa Señora do Rosario, San Miguel e San Lourenzo.
• Vestixios da Sala do Bispo Galego.
• Castro de Tourém.
• Diversos dolmens.

Galería de imaxes

• 
  Capela de Nosa Señora do Rosario.
• 
  Vacas por Tourém.
• 
  Vacas pola ponte sobre o Salas.
• 
  Antiga ponte sobre o Salas.
• 
  Encoro de Salas.
• 
  Fronteira con Galiza.

Véxase tamén

Bibliografía

• Amoedo Martínez, Diego (2014). Usos e desusos das terras de Tourém: transformações sócio-territoriais de uma aldeia rural fronteiriça entre a Galícia (Es) e Portugal (PDF) (Tese) (en portugués). Universidade Estadual de Campinas. Arquivado dende o orixinal o 9/10/2019. 
• —————— (2018). Usos e desusos das terras de Tourém: Transformações socioterritoriais numa aldeia rural fronteiriça do norte de Portugal com a Galiza (en portugués). Dr. Alveiros. Fundación Vicente Risco. ISBN 978-84-948980-4-4. 
• Borralheiro, Rogério (2008). Tourém. Vila e concelho. História de uma Honra de Barroso (en portugués). Junta de Freguesia de Tourém. ISBN 978-989-20-1266-7. 
• Hernández Figueiredo, José Ramón (2005). "Tentativa por conformar las divisiones, eclesiástica y pública, de los reinos de España y Portugal. El caso de las parroquias de San Pedro de Tourém y Santa María de Lama de Arcos". Memoria Ecclesiae (en castelán) (Oviedo: Asociación de Archiveros de la Iglesia en España) (27): 449–462. 
• —————— (2014). "Apuntes sobre la geografía eclesiástica de Ourense: Tourém, Lama de Arcos, «Couto Mixto» y «Pueblos promiscuos»". Cuadernos de Estudios Gallegos, LXI (en castelán) (127). ISSN 0210-847X. doi:10.3989/ceg.2014.127.07. 

Ligazóns externas

• "Tourém". Município de Montalegre.