Henri Dunant
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Gelaens. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
Jean Henri Dunant (Genève, 8 mei 1828 - Heiden, 30 oktober 1910), in zien later laeve in ‘t Éngelsj Henry Dunant geneump, waas eine Zjwitserse bankeer, oprichter van ‘’t Roaj Kruus en mede-auteur van ‘t YMCA-handjves. In 1901 óntving hae de Nobelpries veur de Vreje.
Biografie
[bewirk | brón bewèrke]Jean Henri Dunant woort gebaore op 8 mei 1828 in Genève, later zouw hae ziene naam verangere van Henri nao Henry, ómdat dit in ‘t Éngelsj mekkelikker waas óm oet te sjpraeke. Hae waas ‘ne Zjwitserse zakeman en eine sociale activis. Biej ein zakereis in 1859 waas hae getuige van eine veldjsjlaag tösje de Oasteriekersj en de Franse. De Sjlag óm Solferino besjreef hae later in ein book wo-in hae pleide veur ein gezóndjheidsinsjtituut dat gein grenze kènde. Later is häöm hiejveur de Nobelpries veur de Vreje toegekènd. Dunant waas de oprichter van ‘t Roaj Kruus.
Jeug
[bewirk | brón bewèrke]Dunant waas de eësjte zoon van eine Geneefse zakeman. Zien heel femielie waas sjtreng calvinistisch en hej eine sjterke invloed in Genève. Zien awwesj sjtreje veur ‘t behawt van sociale wirkersj en ware d’r fel op taenge wiej de gemeinte perbeerde dees luuj minder te betale. Zien vader heelp de weze en de kranke terwiel zien moder de gewónje en de erm luuj verzörgde. Dit verklaort waarsjienlik woróm Dunant later in zien laeve eine weldoener is gewore. Hae is d’r namelik al mèt opgegreujd. Henri greujde op in ein periood wo-in ‘t geluif ein ummer minder belangrieke rol sjpeelde. Hae richde wiej hae neugetieën jaor waas, de zoagenaamde Dónderdig Vereiniging op. Dit waas ein gezellige club die väöl sociaal werk deeg, de Biebel besjtudeerde, en daoróm verbleef Dunant väöl biej luuj die häöm neuëdig hejje en die ‘t neet zoa good hejje es hae.
Wiej good ‘t werk waas dat hae deeg veur de erm luuj, zoa sjlech waas ‘t werk dat hae op sjoal aafleverde. Wiej hae veerentwintig waas, moosj hae ‘t Collège Calvin verlaote ómdat hae sjlechte punte hej. Hiejnao begoosj hae te wirke veur de wisselbank Lullin und Sautter. Naodat hae ein aantal gooj zake veur de bank hej gedaon, woort hae aangenómme en bleef hae d’r wirke.
Algerije
[bewirk | brón bewèrke]In 1853 besjloot Dunant óm noordelik Afrika te bezeuke óm te kieke of hae hiej zake koosj doon. Nao dees reis besjloot hae zien eësjte book te sjrieve Notice sur la Régence de Tunis euver zien ervaringe es accountant biej ‘t besjtuur van Tunis.
Nao aanleijing van dees reis richde hae ein bedrief op dat zake deeg mèt kolonies, en naodat hae ein sjtök landj kreeg aangeweze in Algerije, richde hae dao ein graanhanjelbedrief op genaamp Société financière et industrielle des Moulins des Mons-Djémila wat in ‘t Limburgs ‘t bèste vertaald kènt waere es Financiële en industriële vereiniging van Mons-Djémila meules. De landj- en waterrechte ware neet good op papier vasgelag en de lokale autoriteite ware ouch neet zoa behulpzaam. Daoróm verleet hae Algerije en besjloot hae óm de Franse keizer Napoleon III te helpe, dae in dae tied mèt zien leger in Lombardije verbleef. Frankriek voch aan de kantj van de Italiane taenge de Oasteriekersj, die doe väöl van ‘t hedendaagse Italië in henj hejje. Napoleon zien hoofketeer waas gevestigd in ‘t Italiaanse plaetske genaamp Solferino. Dunant sjreef eësj ein louvend book euver Napoleon III, mèt de intentie óm ‘t perseuënlikke aan häöm te gaeve. Naodat hae dit book aaf hej, besjlaot hae óm zelf nao Solferino te gaon en de keizer perseunlik te óntmoete.
De sjlaag óm Solferino
[bewirk | brón bewèrke]Hae arriveerde in Solferino in de aovend van 24 juni [1859], precies de daag dat d’r eine veldjsjlaag hej plaatsjgevónje. ‘t Resultaat daovan waas versjrikkelik. Meë es 38.000 mansluuj laoge gewóndj, sjtervend of doad op ‘t veldj, terwiel d’r mer wènnig medische verzörging waas. Henri waas hiejdoor zoa geshockeerd dat hae zelf ‘t initiatief naom en de bevolking opreep, sjpeciaal de vrouwluuj, óm sjnel hulp te verleëne aan de gewónje en de kranke. Dit wirkde, mer d’r ware te wènnig materiale en Dunant koch zelf alle materiale die neuëdig ware óm klein ziekehoeze op te richte. Hae reep de bevolking veural op óm allebei de kantje te helpe, dus zoawaal de Oasteriekesj es ouch de Franse. Hae deeg dit alles mèt de oetsjpraak Tutti fratelli of in ’t Limburgs gezag Veer zint allemaol broeders. De bevolking loesterde nao Dunant en heelp de soldaote, zónger zich drök te make of ‘t viejande of vrunj ware. Daonaeve sjlaagde Dunant d’r in óm Oasteriekse dokters vriej te kriege die in gevangesjap genómme ware door de Franse. Dees dokters koosjte häöm van professionele hulp veurzeen, wonao de aantalle sjlachoffers sjnel minder woorte.
‘t Roaj Kruus
[bewirk | brón bewèrke]Naodat hae wegging oet Solferino, en truk ging nao Genève, besjloot hae ein book te sjrieve euver zien ervaringe in Solferino. Dit book, genaamp Un Souvenir de Solferino, woort gepubliceerd in 1862 op Dunant’s zien eige koste. In ‘t book besjreef hae zien ervaringe van de veldjsjlaag en de ómsjtandigheje daonao. Hae besjreef ouch ‘t idee óm in de toekoms ein neutraal organisatie op te richte, die de gewónje verzörgde es d’r aorlog plaatsj vónj. Hae versjpreijde ‘t book veural ónger leijing gaevende politieke en militaire luuj in Europa. In de hoop dat zie ‘t mèt häöm eins zouwe zeen.
Hiejnao begoosj hae door Europa te reize óm zien ideeje te promote. Zien book woort meistal positief óntvange en de president van de Genèvese vereiniging veur socialiteit en welvaart, maakde ‘t book, en de suggesties die dao-in sjtóoge, ‘t thema op de biejeinkoms van de organisatie in 1863. Dunant zien suggesties woorte heel positief óntvange door de leje. Daoróm richde ziej ein viefkoppig comité op, wovan Dunant ein van de leje van waas, en ziej zörgde d’r veur dat zien ideeje oetgeveurd koosjte waere. De angere in ‘t comité ware Gustave Moynier, generaal Henri Dufour, Louis Appia en Théodore Maunoir, die allebei dokter ware. De eësjte biejeinkóms waas op 17 fibberwarie 1863, dat noe woort gezeen es de datum wo-op ‘t Raoj Kruus is opgerich. De naam en ‘t embleem woorte aafgeleid van de Zjwitserse vlag. Dees vlag, eine roaje achtergróndj mèt ein wit kruus, hej Dunant ómgedrèjd óm d’r ‘t Roaj Kruus embleem van te make. Dit ómdat Zjwitserlandj, net es ‘t Roaj Kruus, altied al neutraal ware gewaes in internationaal conflicte.
Vanaaf ‘t begin hejje Moynier en Dunant conflicte euver versjillende zake. Dunant wouw biejveurbeeld dat hulpverleëners altied neutraal ware en ‘t leefs neet aafkómstig oet ein van de lenj kaome die mètdege aan de aorlog. Moynier waas hiejop taenge, ómdat hae dach dat d’r angesj noats genóg luuj besjikbaar ware. Dunant aevel loesterde neet nao dees argumente en zètte zien ideeje door. Moynier begoosj hiejnao eine directe aanval op Dunant door d’r veur te zörge dat hae ‘t leijersjap van ‘t comité kroog. Dunant gaof hiejop ein deil van zien mach op en sjtóng noe op gelieke voot mèt de anger leje van ‘t comité, womit de ruzie waas opgelos.
In octwoaber 1863 naome veërtieën lenj deil aan ein biejeinkóms in Genève, die georganiseerd waas door t comité. Hiej praode ziej euver de verzörging van gewónje soldaote en wiej die verbaeterd koosj waere. Ein jaor later, op ein diplomatieke conferentie die georganiseerd waas door ‘t Zjwitserse parlemènt, woort de eësjte zoagenaamde Conventie van Genève geteikend door twelf sjtaote.
Vergaete periood
[bewirk | brón bewèrke]Ómdat hae zoaväöl aandach besjteejde aan zien ideeje, lèdde Dunant zoa wènnig op zien bedrieve dat dees d’r danig ónger leje. In april 1867 leijde ‘t bankroet van ‘t financiële bedrief Crédit Genevois tot ein sjandaal dat gevolge hej veur Dunant. Hae woort gedwónge zien eige bedrief failliet te verklaore en woort verbanne oet de Geneefse organisatie veur hanjel vanwaege zien bankroet. Door de väöle investeringe die zien femielie hej gedaon in zien firma raakde ouch zie erg betrokke biej ‘t bankroet. Ómdat hae ‘t zelf zoa sjlech hej gedaon, vónje väöl luuj dat hae moosj opsjtappe oet ‘t comité van de vief. Daoróm sjtapde hae oet ‘t comité en droog hae zien functie euver aan Moynier.
In fibberwarie 1868 sjtórf Dunant zien moder. Later in dat jaor woort hae ouch nog èns verbanne oet de YMCA. Hae besjlaot daoróm óm in 1867 Genève te verlaote en hae zouw d’r neet meë trukkómme. In de jaore daonao deeg Moynier zien bès óm d’r veur te zörge dat Dunant gein hulp kreeg van zien vrunj en van anger organisaties. Zoa ging biejveurbeeld de pries Sciences Morales neet nao Dunant zelf, mer nao ‘t comité, zoadat Dunant niks aan ‘t geldbedraag hej en d’r niks meë koosj doon. Napoleon III sjtèlde veur óm de hèlf van Dunant zien sjölje euver te numme es zien vrunj de anger hèlf zouwe doon. Ouch dit woort verhinderd door toedoon van Moynier.
Dunant vertrok nao Paries, wo hae in erm ómsjtandigheje laefde. Dit zörgde d’r aevel neet veur dat hae zien ideeje en planne opgoof. Ónger de Frans-Pruusjische Aorlog richde hae de Allgemeine Fürsorgegesellschaft op en gaw daonao de Allgemeine Allianz für Ordnung und Zivilisation (AAOZ). Hae wouw d’r veur zörge dat waopes aafgesjaf woorte en maakde planne óm ein organisatie op te richte die euver conflicte tösje lenj zouw bemiddele. Later wekde hae veur de oprichting van eine waereldbibliotheek, ein idee dat nog ummer op de agenda sjteit van de UNESCO. Hae waas ouch veursjtander van de creatie van eine joodse sjtaot in ‘t gebied van Palestina, dat destieds nog ónger Britse invloed waas. Doordat hae zoa opging in zien ideeje, negeerde hae zien perseuënlikke situatie en inkómme, wodoor hae d’r financieel ummer sjlechter veursjtóng. Dit ondanks ‘t feit dat hae beneump waas pes eërelid van de nationale Roaj Kruus vereiniginge van Oasteriek, de Nederlande, Zjwede, ‘t Pruusjes en Sjpanje, waas hae bienao eine vergaete persoan, ouch al breijde ‘t Roaj Kruus zich ummer wiejer oet nao anger lenj.
Hae laefde nog ummer in ermeuj en verhoesde tösje 1874 en 1886 nao versjillende plaatsje zoa-es Stuttgart, Roame, Korfoe, Basel en Karlsruhe. In Stuttgart óntmoette hae Rudort Müller mèt wae hae later ein gooj vrundjsjap óntwikkelde. In 1881, same mèt ein paar vrunj oet Stuttgart, góng hae veur de eësjte keër nao ‘t Zjwitsers dörpke Heiden. Daonao reisde Dunant wiejer en kaom in Londen terech. Dao begoosj hae gifte van zien femielie te óntvange, wodoor hae d’r financieel weer baoveop kaom. Wie hae d’r weer ein bietje good veur sjtóng, verhoesde hae weer nao Heiden. Hiej zouw hae de res van zien laeve verblieve in ein doktershoes, geleid door Dr. Hermann Altherr, dae ouch ein van zien vrunj waas.
In Heiden óntmoette hae de jónge leëraar Wilhelm Sonderegger en zien vrouw Susanna. Ziej moedigde häöm aan óm zien laeveservaringe op te sjrieve. Sonderegger zien vrouw vestigde ein aafdeiling van ‘t Roaj Kruus in Heiden en in 1890 woort Dunant hiejvan de veurzitter. Same mèt Sonderegger hoopde Dunant zien ideeje wiejer te publicere door middel van ein nuuj publicatie van zien book. Later kaom hun vrundjsjap in ‘t nauw doordat Dunant dach dat Sonderegger bevrundj ware mèt Moynier. Hiejdoor geluifde Dunant Sonderegger neet meë, mer dit conflict woort al sjnel opgelos door Sonderegger zien vrouw.
Wilhelm Sonderegger sjtórf in 1904 op eine laeftied van twee-en-veërtig jaor. Óndanks hun lètste ruzie rouwde Dunant heel erg óm de doad van Sonderegger. De leefde van Wilhelm en Susanna veur ‘t werk van Dunant woort doorgegaeve aan hun kènjer. In 1935 publiceerde hunne zoon René ein compilatie van de breve die door Dunant gesjreve ware aan zien vader.
De trukkeër van Dunant
[bewirk | brón bewèrke]In september 1895 sjreef Georg Baumberger, de hoofredacteur van de gezèt Die Ostschweiz, ein artikel euver de sjtichter van ‘t Roaj Kruus. Dit sjreef hae nao aanleijing van ein óntmoeting mèt Dunant eërder dae maondj. ‘t Artikel, genaamp Henri Dunant, de sjtichter van ‘t Roaj Kruus, versjeen in ‘t Duutsj geïllustreerde magazine Über Land und Meer en versjeen daonao al sjnel in anger waekblaje in gans Europa. ‘t Artikel zörgde d’r veur dat luuj weer aan Dunant ginge dènke en häöm de neuëdige hulp boaje. Hae kroog nao aanleijing van dit artikel de Zjwitserse Binet-Fendt Pries en eine breef van paus Leo XIII. Ouch kroog hae óngersjteuning van de Russische weduwe van de Tsaar, Maria Feodorovna, die häöm väöl donaties sjtuurde, net es väöl anger luuj. Hiejdoor verbaeterde zien situatie aanzeenlik.
In 1897 sjreef ziene vrundj Rudolf Müller, dae noe eine docent waas in Stuttgart, ein book euver de beginsele van ‘t Roaj Kruus, die Dunant zien rol baeter nao veure brach en Moynier nao de achtergróndj verplaatsjde. In dit book sjtónge ouch alle tekste oet ‘t book Un Souvenir de Solferino. Dunant begoosj hiejnao ein correspondentie mèt de Duutsje Bertha von Suttner en sjreef väöl artikele en breve aan häör. Hae sjreef veural väöl euver vrouwerechte en daoróm woort in 1897 ‘t Greun Kruus opgerich, dat zich veural bezig hilt mèt de vrouw.
De Nobelpries veur de Vreje
[bewirk | brón bewèrke]In 1901 krooeg Dunant de allereësjte Nobelpries veur de Vreje oetgereik veur zien rol in de oprichting van ’t Roaj Kruus en de Conferentie van Genève. De Noorse militair Hans Daae, dae ‘t book van Rudolf Müller gelaeze hej, hej biej ‘t Nobelcomité d’r op aangedrónge deze pries aan Dunant toe te kènne. De pries woort gedeild gegaeve aan de Franse pacifist Frédéric Passy, oprichter van de Vredesliga en same mèt Dunant actief in de AAOZ. De officiële raeje van ‘t comité óm Dunant deze pries te gaeve woort besjreve in eine breef dae hae thoes óntving, en dae Dunant zien reputatie besjreef:
“D’r is geine miensj dae meë eër verdeent, es dat geer ‘t waas, dae veërtig jaor geleje de beginsele sjöpde veur ein internationaal organisatie die zörgt veur de gewónje op ‘t sjlaagveldj. Zónger uch zouw ‘t Roaj Kruus, dat de groatste miensjelikke prestatie van de neugetieënde eëuw geneump maog waere, zeker neet meugeljk zin gewaes”.
Moynier en ‘t Roaj Kruus comité ware es geheël ouch genomineerd veur de Nobelpries. Mer ouch al woort Dunant in ‘t begin al es de winnaar gezeen, hae waas nog ummer eine controversiële kandidaat. Rudolf Müller sjreef in eine breef nao ‘t Nobelcomité dat daoróm de pries verdeild moosj waere tösje häöm en Passy. Dit moosj aevel waal sjnel gebeure, want Dunant hej al eine hoage laeftied bereik en hej eine sjlechte gezóndjheid. Wiej ‘t geld nao Dunant woort opgesjtuurd, 104.000 Zjwitserse Franke, zètte Hans Daae ‘t geld op ein Noorse bank en zörgde d’r veur dat angere d’r neet biej koosjte. Dunant haet noats get van ‘t geld oetgegaeve.
Doad en herinnering
[bewirk | brón bewèrke]
Naeve anger óngersjeijinge in dat jaor, woort Dunant in 1903 ein eëredoctoraat toegekènd aan de medische faculteit van de universiteit van Heidelberg. Hae laefde doe nog ummer in ‘t doktershoes in Heiden. In de lètste jaore van zien laeve leej hae aan depressies en woort hae paranoïde van de acties die Moynier oats hej oetgeveurd. Ouch begoosj hae ‘t geluif ummer minder serieus te numme en in de allerlètste jaore keërde hae zich zelfs aopelik taenge ‘t calvinisme. Volges ziene dokter waas zien lètste actie ‘t sjture van ein oetgave van ’t book van Müller nao de keuningin van Italië, mèt zien perseuënlikke toelichting.
Hae sjtórf op 30 octoaber 1910, precies tweë maondj nao de doad van Moynier. In zien testamènt sjtóng dat hae begrave wouw waere op de begraafplaatsj van Sihlfeld in Zürich. Ouch sjtóng gesjreve dat d’r altied ein vriej bèd moosj zeen in ‘t ziekehoes van Heiden, dat klaor sjtóng veur ein erm emes of baedelaer dae ‘t neet koosj betale. Ouch goof hae geldj aan organisaties in Noorwege en Zjwitserlandj, en betaalde hae al zien sjölje aaf.
Ziene verjaordaag, 8 mei, wirt nog ummer herdach es de Waereld Roaje Kruus en Roaje Hauve Maon daag. ‘t Doktershoes in Heiden deent noe es ‘t Henri Dunant museum. In Genève en väöl anger plaatsje zint d’r sjtraote en pleine nao häöm geneump. De Henri Dunant medaille, die jeder tweë jaor oetgereik wirt door ‘t comité van ‘t Roaj Kruus, is de hoagste óngersjeijing die emes kènt kriege veur zien deenste in de organisatie.
Sjeep
[bewirk | brón bewèrke]In Nederland is ei sjeep van ’t Nederlandse Roaj Kruus verneump nao Henri Dunant; de J. Henry Dunant is speciaal oetgerös es vakantieverblief veur kranke gehandicapte.
