रामचरितमानस

हिंदू धर्मग्रंथावरील लेखमालेचा भाग
वेद
ऋग्वेद · यजुर्वेद
सामवेद · अथर्ववेद
वेद-विभाग
संहिता · ब्राह्मणे
आरण्यके  · उपनिषदे
उपनिषदे
ऐतरेय  · बृहदारण्यक
ईश  · तैत्तरिय · छांदोग्य
केन  · मुंडक
मांडुक्य  ·प्रश्न
श्वेतश्वतर  ·नारायण
कठ
वेदांग
शिक्षा · छंद
व्याकरण · निरुक्त
ज्योतिष · कल्प
महाकाव्य
रामायण · महाभारत
इतर ग्रंथ
स्मृती · पुराणे
भगवद्गीता · ज्ञानेश्वरी · गीताई
पंचतंत्र · तंत्र
स्तोत्रे ·सूक्ते
मनाचे श्लोक · रामचरितमानस
शिक्षापत्री · वचनामृत

श्री तुलसीदास यांचे रामचरितमानस या ग्रंथात १९४९ मध्ये प्रकाशित झालेले चित्र

रामचरितमानस हे तुलसीदासांनी लिहिलेले रामायण आहे. त्यातील सुंदरकांड हे वर्णन फार प्रभावी आहे. हा ग्रंथ तुलसीदासांनी सव्वीस दिवसात लिहून पूर्ण केला असे मानतात. रामचरितमानस या ग्रंथाची मराठी, बंगाली, इंग्लिश, रशियन व अनेक यूरोपीय भाषांत भाषांतरे झाली आहेत. रामचरितमानस हा अवधी भाषेतील ग्रंथ आहे जो १६व्या शतकात गोस्वामी तुलसीदासांनी रचला होता. हा मजकूर हिंदी आणि अवधी साहित्यातील महान कार्य मानले जाते. याला सामान्यतः 'तुलसी रामायण' किंवा 'तुलसीकृत रामायण' असेही म्हणतात. भारतीय संस्कृतीत रामचरितमानसला विशेष स्थान आहे. रामचरितमानसची लोकप्रियता अतुलनीय आहे. उत्तर भारतात हे ' रामायण ' म्हणून अनेक लोक रोज वाचतात. शरद ऋतूमध्ये नवरात्री मध्ये याचे वाचन नऊ संपूर्ण दिवस केले जाते. मंगळवार आणि शनिवारी रामायणाचे वाचन, सुंदरकांडाचे पठण केले जाते. रामचरितमानसमध्ये गोस्वामींनी श्रीरामचंद्राच्या शुद्ध आणि ज्वलंत चरित्राचे वर्णन केले आहे. महर्षी वाल्मिकींनी रचलेले संस्कृत रामायण रामचरितमानसचा आधार मानले जाते. गोस्वामींनी रामचरितमानसाची सात कांडांत विभागणी केली आहे. श्लोकांच्या संख्येनुसार बालकांड आणि किष्किंधकांड हे अनुक्रमे सर्वात मोठे आणि लहान आहेत. तुलसीदासजींनी रामचरितमानसमध्ये अवधीचे अलंकार अतिशय सुंदरपणे वापरले आहेत , विशेषतः अलंकार . प्रत्येक हिंदूची रामचरितमानसवर अनन्य श्रद्धा आहे आणि तो हिंदूंचा पवित्र ग्रंथ आहे.

संक्षिप्त मानस कथा

ही गोष्ट त्यावेळची आहे जेव्हा मनु आणि सतरूप परब्रह्माची तपश्चर्या करत होते. अनेक वर्षांच्या तपश्चर्येनंतर, श्रीशंकरजींनी स्वतः पार्वती मातेला सांगितले की ब्रह्मा, विष्णू आणि मी मनू सतरूपाकडे वरदान देण्यासाठी अनेक वेळा आलो होतो ("बिधी हरी हर तप देखी अपरा, मनू आला बहू बारा") पण मनु सतरूपाने स्वतः परब्रह्माला पुत्ररूपात पहायचे होते, मग तो त्याच्याकडून म्हणजे शंकर, ब्रह्मा आणि विष्णू यांच्याकडून असे वरदान कसे मागणार? पण आमचे प्रभू राम सर्वज्ञ आहेत. त्याला भक्ताच्या मनातील इच्छा आपोआपच कळते. तेवीस हजार वर्षे उलटून गेल्यावर प्रभू रामाची एक आकाशवाणी झाली. प्रभू सर्वज्ञ दास निज जानी, गती अनन्य तप नृपा राणी । मंगू मंगू बारू भाऊ नभ बनी, अत्यंत गंभीर कृपा श्री. मनु सतरूपा जेव्हा ही आकाशवाणी ऐकतो तेव्हा त्याचे हृदय फुलून जाते. आणि परब्रह्म राम स्वतः प्रकट होऊन त्यांची स्तुती करताना मनु आणि सतरूपा म्हणतात- "सुनु सेवक सुरतरु सुरधेनु, विधी हरि हर डाकू पद रेणु। सेवा सुलभ सकळ प्रसन्न, प्रणतपाल सचराचार नाय" म्हणजेच ज्याच्या चरणांची पूजा हरी आणि हर, ब्रह्मा, विष्णू आणि महेश हे तिन्ही करतात आणि ज्याच्या रूपाची सगुण आणि निर्गुण या दोघांनी स्तुती केली आहे, त्यांनी कोणते वरदान मागावे? याचा उल्लेख करून तुलसीदासांनी केवळ निराकारालाच परब्रह्म मानणाऱ्या लोकांना रामाची पूजा करण्याचा सल्लाही दिला आहे.

स्वरूप

या ग्रंथाच्या रचनेमागची प्रस्तावना तुलसीदासांनी सुरुवातीला मांडली आहे. रामचरितमानस हे चरित्रकाव्य आहे. या ग्रंथातही सात कांडे आहेत. रामकथेला सुरुवात करण्यापूर्वी रावणाच्या काही पूर्वजन्मांच्या व रामाच्या पूर्वावतारांच्या कथा सांगितल्या आहेत. कथा निरुपण करण्यावर यात जास्त भर आहे. रामलीला या उत्सवाचा प्रारंभ रामचरितमानासामुळेच झाला असे मानले जाते. रामचरितमानसाच्या भाषेबद्दल विद्वानांचे एकमत नाही. काहींना अवधी तर काही भोजपुरी मानतात . काही लोक मानसची भाषा अवधी आणि भोजपुरी यांची मिश्र भाषा मानतात.

प्रमुख विभाग

• बालकाण्ड
• अयोध्याकाण्ड
• अरण्यकाण्ड
• किष्किन्धाकाण्ड
• सुन्दरकाण्ड
• लंकाकाण्ड
• उत्तरकाण्ड

नैतिकता

रामचरितमानसमध्ये श्रीरामाची कथा आहे. परंतु तुलसीदास आणि वाल्मिकी या कवींचा मुख्य उद्देश रामाच्या पात्रातून नैतिकता शिकवणे हा आहे. रामचरितमानस हा केवळ भारतीय संस्कृतीचे महाकाव्य वाहक तर हा सार्वत्रिक नीतिशास्त्राचा एक महान ग्रंथ आहे. मानवधर्माच्या तत्त्वांच्या प्रायोगिक बाजूचे आदर्श रूप मांडणारे हे पुस्तक आहे. हे विविध पुराणांचे, आकलनीय, लोक-शास्त्राचे काव्यात्मक आत्म-साक्षात्कार, मजबूत वैश्विक आणि अतींद्रिय घटकांचे योग्य प्रतिनिधित्व देते. श्री गोस्वामींनीच म्हणले आहे- नाना पुराण निगमम् सम्मत यद्रमायेने निगदितम् क्वाचिदान्योपि स्वंतः सुखाय तुलसी रघुनाथ भाषा निबंधमति मंजुलमत्नोति म्हणजेच हा ग्रंथ नाना पुराण, निगम, रामायण आणि इतर काही ग्रंथांतून रचला गेला आहे आणि तुलसीने रघुनाथाची कथा आपल्या आंतरिक आनंदासाठी सांगितली आहे. सामान्य धर्म, विशिष्ट धर्म आणि आपधर्माच्या विविध रूपांचे मूर्त स्वरूप हे त्याचे वैशिष्ट्य आहे. पिता धर्म, पुत्र धर्म, मातृधर्म, गुरू धर्म, शिष्य धर्म, बंधुधर्म, मित्र धर्म, पती धर्म, पत्नी धर्म, शत्रुधर्म, ऐहिक संबंधांचे विश्लेषण, तसेच सेवकाच्या आचरणात्मक कर्तव्यांचे तपशीलवार वर्णन. या ग्रंथात सेवक, उपासक-पूजा आणि उपासक-आराधना आढळतात. म्हणूनच स्त्री-पुरुष, वृद्ध, तरुण, गरीब, श्रीमंत, शिक्षित, अशिक्षित, गृहस्थ, संन्यासी, सर्वजण या रत्नाची आदरपूर्वक पूजा करतात. पहा- सुमती कुमारी सर्वांसोबत आहे. नाथ पुराण निगम जैसा कांहीं जिथे सुमती सर्वात श्रीमंत माता-पिता आहे. जीवनाचे प्रेम कुठे आहे? तसेच राजधर्मावर असे म्हणतात- सचिव बैद गुर त्रीं जौन प्रिय बोलहीं भय आस । राज धर्म तन कर होई बेगिही नास किंबहुना रामचरितमानसात भक्ती, साहित्य, तत्त्वज्ञान हे सर्व काही आहे. तुलसीदासांच्या लोकप्रियतेचे कारण म्हणजे त्यांनी आपल्या कवितेतून पाहिलेल्या जीवनाचे अतिशय सखोल आणि व्यापक चित्रण केले आहे. रामचरितमानस हा तुलसीदासजींचा एक भक्कम प्रतिष्ठा स्तंभ आहे, ज्यामुळे ते जगातील सर्वोत्तम कवी म्हणून ओळखले जातात. मानसचे कथाकथन, काव्यप्रकार, अलंकारिक रचना, पद्य रचना आणि त्याचे प्रायोगिक सौंदर्य, लोकसंस्कृतीचे मानसशास्त्रीय पैलू आणि जीवनमूल्ये त्यांच्या उत्कृष्ट स्वरूपात आहेत.

विकिस्त्रोत

संपूर्ण रामचरित मानस उपलब्ध

• http://wikisource.org/wiki/रामचरितमानस

बाह्य दुवे

• रामचरितमानस महाराष्ट्र राज्य मराठी विश्वकोश