मिजोरम

मिजोरम
राज्य
छाप
भारतको नक्स्मा मिजोरम राज्य (रातो भाग)
देश	भारत
क्षेत्र	उत्तरपूर्व भाग
स्थापना	२० फेब्रुअरी १९८७
राजधानी	आईजोल
सबैभन्दा ठुलो शहर	आईजोल
जिल्लाहरू	८
सरकार
• राज्यपाल	कृषण कान्त पाउल
• मुख्य मन्त्री	पु लालथनहव्ला (भारतीय राष्ट्रिय कांग्रेस)
• सभासद	एक सदनात्मक (४० सिट)
• संसदीय निर्वाचन क्षेत्र	१
• उच्च न्यायलय	गौहाटी उच्च न्यायालय
क्षेत्रफल
• जम्मा	२१०८७ किमी२ (८१४२ वर्ग माइल)
• क्रम	२४औ
जनसङ्ख्या  (२०११)
• जम्मा	१०९१०१४
• क्रम	२७औ
• घनत्व	५२/किमी२ (१३०/वर्ग माइल)
समय क्षेत्र	युटिसी+०५:३० (भारतीय मानक समय)
आइएसओ ३१६६ सङ्केत	IN-MZ
साक्षरता	९१.५८%(तेश्रो)२०११ जनगणना
आधिकारिक भाषा	मिजो
वेबसाइट	mizoram.gov.in

मिजोरम (अङ्ग्रेजी: /ˌmɪzoʊrəm/ ( )) भारतको एउटा उत्तर पूर्वी राज्य हो । सन् २०११ मा यहाँको जनसँख्या लगभग ११ लाख रहेको थियो । मिजोरममा साक्षरताको दर भारतमा तेश्रो सबैभन्दा बढी ९१.५८% रहेको छ । यहाँको राजधानी आईजोल हो ।

इतिहास र नामोत्पत्ति

यो लेख हिन्दीबाट नेपालीमा अनुवाद गरिएको हो, यसमा कतिपय त्रुटिहरु छन् जसलाई तपाईं सुधार गर्न सक्नु हुन्छ।

मिजोरम एउटा पर्वतीय राज्य हो। फरवरी, १९८७ मा यो भारतको २३औं राज्य बन्यो। १९७२ मा केन्द्र शासित राज्य बननाले पहिलासम्म यो असमको एउटा जिल्ला थियो। १८९१ मा ब्रिटिश अधिकारमा जानेका पछि केही वर्षोसम्म उत्तरको लुशाई पर्वतीय क्षेत्र असमका र आधा दक्षिणी भाग बङ्गालका अधीन रह्यो। १८९८ मा दुइटैलाई मिलाएर एउटा जिल्ला बना दिइएको जसको नाम पडा-लुशाई हिल्स जिल्ला र यो असमका मुख्य आयुक्तका प्रशासनमा आए। १९७२ मा पूर्वोत्तर क्षेत्र पुनर्गठन अधिनियम लागू भएमा मिजोरम केन्द्र शासित प्रदेश बन गया। भारत सरकार र मिजो नेशनल फ्रन्टका बीच १९८६ मा भएको ऐतिहासिक समझौताको परिणाम स्वरूप २० फरवरी, १९८७ लाई यसलाई पूर्ण राज्यको दर्जा दिइएको हो। पूर्व र दक्षिणमा म्यानमार र पश्चिममा बंग्लादेशका बीच स्थित हुनेका कारण भारतका पूर्वोत्तर कोनेमा मिजोरम सामरिक दृष्टिबाट अत्यधिक महत्त्वपूर्ण राज्य छन्। मिजोरममा प्राकृतिक सौंदर्य छरिएकोछ तथा यस क्षेत्रमा प्रकृतिको विभि्न छटाहरू हेर्नेलाई मिल्दछन्। यो क्षेत्र विभिन्न प्रजातिहरूका प्राणिहरू तथा वनस्पतिहरूबाट सम्पन्न छन्।

मिजो’ शब्दको उत्प‍त्तिका बारेमा ठीकसित ज्ञात छैन। मिजोरम शब्दको स्थानीय मिजो भाषामा अर्थ छ, पर्वत निवासीहरूको भूमि। १९औं शताब्दीमा यहाँ ब्रिटिश मिशनरीहरूको प्रभाव फैल्यो र यस समय त अधिकांश मिजो मानिस ईसाई धर्मलाई नैं मान्दछन्। मिजो भाषाको आफ्नो कुनै लिपि छैन। मिशनरीहरूले मिजो भाषा र औपचारिक शिक्षाका लागि रोमन लिपिलाई अपनाए। मिजोरममा शिक्षाको दर द्रुत गतीबाट बढिरहेछ। वर्तमानमा यो ८८.८ प्रतिशत छ, जोकि पूरा देशमा केरलका पछि दोस्रो स्थानमा छ। मिजोरम शिक्षाका क्षेत्रमा सबैभन्दा पहिला स्थानमा आउनका लागि ठूला प्रयास गर्दैछन्।

जनजातिहरू

मिजोरमको अधिकतर जनसङ्ख्या मिजो मानिसहरूको हो। मिजो स्वयं धेरै अन्य प्रजातिहरूमा बाँडिएका छन। जसमा लुशाई मानिसहरूको सँख्या सबैभन्दा अधिक छ जो राज्यको जनसङ्ख्याको दुई तिहाईभन्दा अधिक हो। अन्य प्रमुख प्रजातिहरूमा राल्ते, म्हार, पोई र पवाई छन्। गैर मिजो प्रजातिहरूमा सबैभन्दा प्रमुख चकमा प्रजाति हो।

धर्म

राज्यको लगभग ८५%बाट अधिक जनसङ्ख्या ईसाई छन् र इनमेबाट अधिकतर प्रेसबिटेरियन र बैप्टिस्ट हो। राज्यको चकमा प्रजाति थिएरावदा बौद्ध हुन्छन्। राज्यमा हिन्दूहरू र मुसलमानहरूको संख्या लगभग नगण्य छ।

राजनीति

मीजोर कुनै समय नेपाल को हिस्सा थियो पछि अङ्ग्रेजले india(भारत) गभिदिए नेपाली भासा बोल्नु दिएनन् ।

जिल्लाहरू

मिजोरममा ८ जिल्लाहरू छन्-

• आइजोल जिल्ला
• कोलासिब जिल्ला
• चम्फाई जिल्ला
• ममित जिल्ला
• लुंगलेई जिल्ला
• लन्गतलाई जिल्ला
• सइहा जिल्ला
• सेरछिप जिल्ला

कृषि

मिजोरमका ८० प्रतिशत मानिस कृषि कार्योमा लागोस् छन्। कृषिको मुख्य प्रणाली झूम वा स्थानांतरित कृषि छन्। अनुमानित २१ लाख हेक्टेयर भूमिमाबाट ६। ३० लाख हेक्टेयर भूमि बागवानीका लागि उपलब्ध हो। वर्तमानमा ४१२७। ६ हेक्टेयर क्षेत्रमा नैं विभिन्न फसलहरूको बागवानीको जाँदै छ, जो कि अनुमानित संभावित क्षेत्रको मात्र ६। ५५ प्रतिशत हो। यो दर्शा्दछ कि मिजोरममा बागवानी फसलहरूका फलने-फूलने विस्तृत सम्भावनाहरू छन्। बागवानीको मुख्य फसलहरू फल छन्। यिनमा मैडिरियन सुन्तला, केरा, सादे फल, अङ्गूर, हटकोडा, अनन्‍नास र मेवा आदि सम्मिलित छन्। यसका अतिरिक्त यहाँ एंथुरियम, बर्ड आफ पेराडाइज, आर्किड, चिरासेथिंमम, गुलाब तथा अन्य धेरै मौसमी फूलहरूको खेती हुन्छन्। मसालहरूमा अदुवा, हर्दी, कालो मरिच, खोर्सानी (चिडियाको आंख वाली खोर्सानी) पनि फलाईन्छन्। यहाँका मानिस पाम आयल, जडी-बूटिहरू तथा सुगन्ध भएका पौधाहरूको खेती पनि ठूला पैमानामा गर्न लागेका छन्।

सिंचाई

मिजोरममा संभावित भूतल सिंचाई क्षेत्र लगभग ७०,००० हेक्टेयर हो। यसमाबाट ४५,००० हेक्टेयर बहाव क्षेत्रमा छ र २५,००० हेक्टेयर ७० पक्की लघु सिंचाई परियोजनाहरू र छः लिफ्ट सिंचाई परियोजनाहरूका पूरा हुनाले प्राप्त गर्न सकिन्छ, जसमा वर्षमा दुई वा तीन फसलहरू लिन सकिन्छ।

उद्योग

संपूर्ण मिजोरम अधिसूचित पिछडा क्षेत्र छ र यसलाई ‘उद्योगविहीन क्षेत्र’का अर्न्तगत वर्गीकृत गरिएको हो। १९८९मा मिजोरम सरकारको औद्योगिक नीतिको घोषणाका पछि पछिल्ला दशकमा यहाँ केहीबाट आधुनिक लघु उद्योगहरूको स्थापाना भएको हो। मिजोरम उद्योगहरूलाई र तेजीबाट बढानका लागि वर्ष २०००मा नयाँ औद्योगिक नीतिको घोषणा गरिएको हो। यिनमा इलेक्ट्रनिक तथा सूचना प्रविधि, बांस तथा इमारती लसूत्रमा आधारित उत्पाद, खाद्य तथा फलहरूको प्रसंस्करण, वस्त्र, हथकरघा तथा हस्तशिल्प सम्मिलित छन्।

औद्योगिक नीतिमा राज्यबाट बाहरका निवेशलाई आकर्षित गर्नका लागि यस्ता सबै ठूला, मध्यम तथा लघु पैमानाका उद्योगहरू, जसमा कि स्थानीय मानिस भागीदारी होउन्,को स्थापनाका लागि साझे उपक्रम लगाने अनुमति दिएको हो। विद्यमान औद्योगिक संपदाहरूका उन्नयनका अतिरि्‍त संरचनात्मक विकास कार्य जस्तै कि लुंआगमुआल, आइजोलमा औद्योगिक प्रोत्साहन संस्थान (आईआईडीसी), निर्यात प्रोत्साहन औद्योगिक पार्क, लहरूगरी, एकीकृत संचनात्‍मक केद्र (आईआईडीसी), पुकपुई, लुंगत्‍तेई तथा खाद्य पार्क, छिंगछिप आदि पूर्ण हुने हो।

चियाको वैज्ञानिक ढंगबाट खेती आरम्भ गरिएको हो। निर्यातोन्मुखी औद्योगिक इकाइहरू (ईओयूज)को स्थापनालाई बढावा देनका लागि एप्परेल प्रशिक्षण तथा डिजाइन केन्द्र तथा रत्नहरूको कटाई तथा पोलिश गर्ने इकाइयां लगाने योजना हो। कुटीर उद्योगहरूमा हथकरधा तथा स्‍तशिल्पलाई उच्च प्राथमिकता दियो जान्छ तथा यी दोनो क्षेत्र मिजोरम तथा यसका छिमेकी राज्यहरू मेघालय तथा नागाल्यान्डमा उपभोक्ताहरूको मांगलाई पूरा गर्नका लागि फल-फूल रहेका हुन्।

राज्यको शांतिपूर्ण स्थिति, म्यानमार तथा बंग्लादेशको सीमाहरूका व्यापारका लागि खुलने तथा भारतका सरकारको ‘पूर्वतर्फ हेर नीति’का कारण मिजोरम अब र अधिक समयसम्म देशका दूरस्थ हुने राज्य मात्र छैन बना रह्नेछ। यी सब बातहरूबाट निकट भविष्यमा मिजोरममा औद्योगिकको गतिमा भारी तेजी आएगी।

विद्युत

तुईरियाल जलविद्युत परियोजना (६० मेगावाट)को निर्माण कार्य प्रगतिमा हो। कोलोडाइन जलविद्युत परियोजना (५०० मेगावाट)को सर्वेक्षण तथा अन‍वेषण कार्य सी। डब्ल्यू। सी। द्वारा दिंसबर २००५ सम्म पूरा गर्न लिइएको हो। यस उपक्रमबाट ५०० मेगावाट विद्युतका उत्पादनका अतिरिक्त क्षेत्रमा जल यातायातको सुविधाहरू प्राप्त होंगी। मिजोरम सरकारले यस परियोजनालाई उच्च प्राथमिकता दियो हो। तीन मेगावाट क्षमताको तुईपांगुली तथा काऊतलाबंग राज्य जलविद्युत परियोजनाहरूलाई हालमा नैं चालू गरिएको छ जसले राज्यको जलविद्युत उत्पादन क्षमतालाई १५ मेगावाट गरिदिए हो। मेशम-II (३ मेगावाट), सेरलुई ‘बी’ (१२ मेगावाट) तथा लामसियाल चालू हुने आशा हो।

यातायात

राज्यमा सडकहरू (सडक सीमा सङ्गठन तथा राज्य लोक निर्माण विभाग)को कुल लम्बाई ५,९८२.२५ किलोमीटर रहेको छ । राज्यमा बैराबीमा रेलमार्ग स्थापित गरिएको हो। राज्यको राजधानी आइजोल विमान सेवाबाट जोडिएको छ । यातायात सुविधालाई अझै राम्रो बनाउनका निमित सरकारले विश्व बैङ्कका अनुदानको सहायताबाट कुल ३.५ अरब (३५० करोड) रुपयाको लागतबाट मिजोरम राज्य सडक परियोजना आरम्भ गरेको हो । प्रधानमन्त्री ग्रामीण सडक योजनाका अर्न्तगत मिजोरममा ३८४ गाऊँलाई जोडने २,४२१ किमी लामो सडक बनाउने कार्य तीब्र गतिले निर्माण हुने प्रगतिमा रहेको छ ।

पर्व

मिजो मानिस मूलत: कुन ान छन्। अत: तिनको सबै गतिविधीहरू तथा पर्व पनि वनहरूको कटाई गरेरको जाने झूम खेतीबाट नैं जोडिएका छन्। पर्वका लागि मिजो शब्द ‘कुट’ हो। मिजो मानिसहरूका वि‍भिन्न पर्वहरूमाबाट अचेल केवल तीन मुख्य पर्व ‘चपचार’, ‘मिम कुट’ र ‘थालफवांगकुट’ मनाइन्छन्।

यस अतिरिक्त यहाँको अधिसंख्य जनसङ्ख्या ईसाइ छ, यस लागि क्रिसमसको पर्व पनि यहाँ मनाइन्छ। यहाँ बौद्ध र हिन्दू समुदाहरूका मानिस पनि रहतहरू छ जो आफ्नो-२ पर्वहरूलाई मना्दछन्।

पर्यटन स्थल

समुद्र तलबाट लगभग ४,००० फुटको उंचाईमा स्थित पर्वतीय नगर आइजोल, मिजोरमको एउटा धार्मिक र सांस्कृतिक केन्द्र हो। म्यानमारको सीमाका निकट चमफाई एउटा सुन्दर पर्यटन स्थल हो। तामदिल एउटा प्राकृतिक झील छ जहां मनोहारी वन छन्। यो आइजोलबाट ८० किलोमीटर र पर्यटक स्थल सैतुअलबाट १० किलोमीटरको दूरीमा हो। वानतांग जलप्रपात मिजोरममा सबैभन्दा ऊंचा र अति सुन्दर जलप्रपात हो। यो थिएनजोल कस्बेबाट पांच किलोमीटर टाडा हो। पर्यटन विभागले राज्यमा सबै बडे कस्बहरूमा पर्यटक आवास गृह तथा अन्य कस्बहरूमा राजमार्ग रेस्त्रां तथा यात्री सराहरूको निर्माण गरेकोछ। जोबौकका निकट जिल्ला पार्कमा अल्पाइन पिकनिक हट तथा बेरो त्लांगमा मनोरंजन केन्द्र पनि बनाए गए छन्।

महत्त्वपूर्ण तथ्य

• क्षेत्रफल: २१,००० वर्ग कि.मी.
• जनसँख्या: ८९०,००० (२००१)
  • आबादी:
    • मिजो/लुशाई: ६३.१%
    • म्हार: ?
    • पोई: ८%
    • चकमा: ७.७%
    • राल्ते: ७%
    • पोवाई: ५.१%
    • कुकी: ४.६%
    • अन्य: ५.१%
  • धर्म:
    • ईसाई: ८५%
    • बौद्ध: ८%
    • हिन्दू: ७%
• राजधानी: आईजोल (जनसङ्ख्या १,८२,०००)

बाह्य कडीहरू

• मिजोरम सरकारको जालस्थल
• मिजोरम सरकार
• आईजोल शहर वेब्याक मेसिन अभिलेखिकरण २००५-०३-०३ मिति
• म्हार प्रजाति