Verdrag van Lissabon

Zie Verdrag van Lissabon (doorverwijspagina) voor andere betekenissen van Verdrag van Lissabon.

De regeringsleiders van de 27 lidstaten ter gelegenheid van de ondertekening van het verdrag op 13 december 2007 in Lissabon.

Het Verdrag van Lissabon of Hervormingsverdrag (officiële titel: Verdrag van Lissabon tot wijziging van het Verdrag betreffende de Europese Unie en het Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap) is een verdrag van de Europese Unie getekend in Lissabon op 13 december 2007. Het verandert het functioneren van de Unie via een reeks amendementen op de verdragen van Rome en Maastricht. De geconsolideerde versies van deze documenten moeten de wettelijke basis vormen voor de Europese Unie. Het Verdrag vervangt de in 2005 door de Franse en Nederlandse kiezers verworpen Europese Grondwet.

De belangrijkste wijzigingen die besloten liggen in het Verdrag van Lissabon betreffen de afschaffing van de Europese pijlerstructuur, het toegenomen belang van het stemmen via gekwalificeerde meerderheid in de Europese Raad, een grotere rol voor het Europees Parlement en de introductie van een Voorzitter van de Europese Raad en de Hoge Vertegenwoordiger voor buitenlandse zaken. De ratificatie van het verdrag wordt naar alle waarschijnlijk afgerond voorafgaand aan de Europese Parlementsverkiezingen van 2009. Achttien van de 27 lidstaten hebben het document tot dusver geratificeerd.

Geschiedenis

Achtergrond

De noodzaak tot hervorming van de instituties van de Europese Unie werd opgenomen in een verklaring bij het Verdrag van Nice in 2001, met het oog op de toetreding van twaalf Oost-Europese lidstaten in 2004 en 2007. In de Verklaring van Laken van december 2001 legden de toenmalige lidstaten zich toe op het vergroten van het democratisch gehalte en transparantie binnen de Unie. Derhalve werd de Europese Conventie opgericht onder het voorzitterschap van de Franse oud-president Valéry Giscard d'Estaing, ter voorbereiding van de op te stellen Europese Grondwet. De Conventie bestond voornamelijk uit afgevaardigden van de nationale parlementen van lidstaten en kandidaat-lidstaten, maar omvatte ook delegaties van overheden. Het definitieve ontwerp werd in juli 2003 naar de lidstaten gezonden, die het op een Europese top in juni 2004 officieel goedkeurden.

De grondwet werd op 29 oktober 2004 door 25 regeringsleiders ondertekend tijdens een ceremonie in Rome. Voordat hij van kracht kon worden, moest hij nog geratificeerd worden door alle lidstaten. Dit ratificatieproces verschilt per land, naar gelang hun politieke en constitutionele tradities. In de zomer van 2005 werd de grondwet verworpen door zowel het Franse als Nederlandse electoraat via referenda. Op dat moment was het document al door zestien lidstaten geratificeerd, waaronder in Spanje en Luxemburg waar referenda wel tot instemming van de bevolking leidden. De benodigde unanimiteit en daarmee de grondwet waren hiermee definitief van de baan.

Herziening van het Verdrag

Merkel en Barroso in Berlijn ter gelegenheid van de 50ste verjaardag van het Verdrag van Rome

Het constitutioneel proces lag gedurende een “periode van reflectie” stil, totdat Duitsland in 2007 het roterende voorzitterschap van de Europese Raad overnam. Op 1 januari van dat jaar traden ook Roemenië en Bulgarije toe tot de Unie, waarmee het totaal aan lidstaten to 27 steeg. In maart werd ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van het Verdrag van Rome de Verklaring van Berlijn unaniem aangenomen door de lidstaten. In die verklaring legden de 25 landen hun intentie vast om vóór de Europese verkiezingen van 2009 een nieuw verdrag geratificeerd te hebben. Het Actiecomité voor Europese Democratie, geleid door de oud-minister president Giuliano Amato van Italië en derhalve ook wel de Amata-groep genoemd, werd aangesteld om de grondwet te herzien. De herziene versie, die op 4 juni 2007 in het Frans werd gepubliceerd, moet volgens de tijdlijn in de Verklaring van Berlijn op 1 januari 2009 in werking treden.

Op 21 juni 2007 kwam de Europese Raad bijeen in Brussel. Onder het voorzitterschap van de Duitse bondskanselier Angela Merkel werd een Intergouvernementele Conferentie van een mandaat voorzien om de nieuwe verdragstekst van de terminologie en symbolen van de verworpen grondwet te ontdoen. Onder druk van het Verenigd Koninkrijk en Polen voegde de Raad een protocol toe waarmee de invloed van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie in deze landen enigszins wordt beperkt. Ook werd de term “Hervormingsverdrag” geïntroduceerd, om het verschil met de grondwet te onderstrepen. De regeringsleiders stemden ermee in dat het nieuwe verdrag de de verdragen van Rome en Maastricht zou wijzigen. Deze eerste wordt met de inwerkingtreding van het nieuwe verdrag omgedoopt in het Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie. Tijdens de onderhandelingen stond de Poolse delegatie erop dat de stemprocedures in de Raad van de Europese Unie veranderd zou worden, om middelgrote landen zoals Polen minder te benadelen.

Naamgeving

Voorafgaand aan de ondertekening van het verdrag circuleerden meerdere mogelijke benamingen. De Amato-groep introduceerde aanvankelijk de term "Nieuw Verdrag" en vervolgens "Hervormingsverdrag". De Franse president Nicolas Sarkozy stelde de benaming "mini-verdrag" of "vereenvoudigd verdrag" voor, die, gezien het feit dat het document 145 pagina's telt en daarnaast 36 protocollen, 26 declaraties en een uitgebreide concordantietabel bevat, geen weerklank vonden.

Acht lidstaten, waaronder Duitsland, wilden de oorspronkelijk titel van "Europese Grondwet" behouden. Uiteindelijk besloot men in de traditie van de verdragen van Maastricht, Amsterdam en Nice het document het "Verdrag van Lissabon" te noemen. Deze bepaling is opgenomen in artikel 7 van het verdrag.

Intergouvernementele Conferentie

Na het opstellen van het mandaat, werd de intergouvernementele conferentie op 23 juli 2007 bijeengeroepen. Portugal, op dat moment voorzitter van de Unie, presenteerde een 145 pagina’s tellend ontwerpverdrag dat op de website van de Raad van de Europese Unie gepubliceerd werd. De conferentie bestond uit afgevaardigden, zowel uit politieke als academische kringen, van iedere lidstaat, alsmede een driekoppige delegatie van het Europees Parlement.

Voorafgaand aan de opening van de conferentie gaf de Poolse regering te kennen de in juni gesloten onderhandelingen te willen heropenen. Druk vanuit andere lidstaten leidde ertoe dat de conferentie plaats kon vinden zoals gepland. In oktober kwamen juridische experts uit alle 27 lidstaten bijeen om het definitieve ontwerp aan een diepgaand onderzoek te onderwerpen. Op dat moment leidde de beslissing de verdragstekst in Portugal te laten ondertekenen ook tot de naam "Verdrag van Lissabon". Tijdens een vergadering van staatshoofden op 18 en 19 oktober 2007 werden nog enkele concessies gedaan om ondertekening door alle regeringsleiders te garanderen:

• Italië verwierf een extra Europarlementariër.
• De bewoordingen van het Ioannina Compromis, dat een minderheid aan lidstaten, die doorgaans geen beslissingen zouden kunnen blokkeren, de mogelijkheid biedt om deze Europese wetgeving in ieder geval te kunnen vertragen, werden onder Poolse druk verscherpt. Daarnaast wordt er een extra Poolse procureur-generaal aangesteld bij het Europees Hof van Justitie.
• Een zaak aangaande Oostenrijkse studentenquota’s die momenteel aanhangig is bij het Hof is voorlopig geschorst.
• De spelling van het woord “euro” in het Cyrillisch werd op Bulgaars verzoek veranderd.

Ondertekening

De ondertekeningsceremonie in het Mosteiro dos Jerónimos

De ondertekeningsceremonie vond plaats op 13 december 2007 in het Mosteiro dos Jerónimos in de Portugese hoofdstad Lissabon. De Britse premier Gordon Brown was als enige regeringsleider niet aanwezig bij de ceremonie. Vanwege binnenlandse prioriteiten ondertekende hij het verdrag afzonderlijk, enkele uren nadat de overige gedelegeerden vertrokken waren.

Structuur

Het Verdrag van Lissabon omvat een aantal amendementen op de verdragen van Rome en Maastricht uit 1957 en 1992 respectievelijk. Deze eerste zal vanaf de inwerkingtreding van het Hervormingsverdrag bekend staan als het "Verdrag betreffende de Werking van de Europese Unie". Het nieuwe verdrag bestaat uitsluitend uit kruisverwijzingen, en is niet bedoeld om als op zichzelf staande tekst geraadpleegd te worden. Dit in tegenstelling tot de Europese Grondwet, die in zijn geheel de voorgaande verdragen van de Europese Unie zou hebben vervangen.

Het Hervormingsverdrag bevat 271 pagina’s. Ruwweg de helft hiervan bevatten de daadwerkelijke amendementen, de overige helft bestaat uit de slotbepalingen, protocollen en de slotakte.

Handvest van grondrechten

Hoewel het Handvest van grondrechten van de Unie niet langer integraal is opgenomen in het Verdrag, verkrijgt via een directe verwijzing toch rechtskracht via het nieuwe artikel 6 van het Verdrag van Maastricht. Het 54 pagina’s tellende handvest bevat een opsomming van alle politieke, economische en sociale rechten die aan de burgers van de Europese Unie gegarandeerd moeten worden. Het document is grotendeels gebaseerd op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens van de Verenigde Naties en de Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens van de Raad van Europa. Een protocol gehecht aan het Verdrag van Lissabon stelt dat de in het handvest genoemde rechten in het Verenigd Koninkrijk en Polen niet voor de rechter kunnen worden afgedwongen, voor zover deze rechten niet in het reeds geldend nationaal recht verankerd zijn.

Institutionele veranderingen

Europese Centrale Bank

De Europese Centrale Bank wordt een officiële instelling van de Europese Unie. Daarnaast wordt de euro de officiële munteenheid van de Unie, hoewel dit noch de monetaire convergentie van de sinds 2004 toegetreden lidstaten, noch de uitzonderingsposities van Zweden, Denemarken en Groot-Brittannië beïnvloedt.

Hof van Justitie

De naam van het Hof wordt veranderd van “Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen” naar “Hof van Justitie van de Europese Unie”. Een nieuwe noodprocedure wordt in het leven geroepen, die het Hof in staat stelt zaken waarbij een betrokkene in hechtenis zit sneller te behandelen.

Het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid blijft buiten de jurisdictie van het Hof, hoewel het wel zal mogen oordelen over aan derde landen opgelegde sancties. Daarnaast wordt haar jurisdictie uitgebreid naar zaken binnen de binnenlandse en justitiële samenwerking, waar deze niet straf- of politiezaken betreft.

Het "Gerecht van Eerste Aanleg" wordt omgedoopt tot "Algemeen Hof".

Europese Raad

De bijeenkomsten van regeringsleiders wordt officieel gescheiden van de Raad van de Europese Unie, waarin nationale ministers zetelen. Stemmen per gekwalificeerde minderheid wordt de standaardprocedure, hoewel beslissingen op de gebieden van externe betrekkingen en defensie nog steeds unaniem genomen moeten worden. Een gekwalificeerde meerderheid wordt bereikt wanneer een meerderheid der lidstaten (55%), die samen ten minste 65% van alle inwoners van de Unie omvatten. Beslissingen die worden genomen op voorstel van de Raad van de Europese Unie in plaats van de Europese Commissie vereisen dat 72% van alle lidstaten ermee instemt. Om wetgeving te blokkeren moeten minstens vier landen tegenstemmen. Deze nieuwe procedures worden op verzoek van Polen pas in november 2014 van kracht.

De nieuwe voorzitter van de Europese Raad zal verkozen worden door de lidstaten voor een termijn van 30 maanden, ter vervanging van het huidige rotatiesysteem waarbij iedere zes maanden een lidstaat het voorzitterschap op zich neemt. De verkiezing van de voorzitter vereist een gekwalificeerde meerderheid van lidstaten, maar in tegenstelling tot bij de benoeming van de voorzitter van de Europese Commissie is instemming van het Europees Parlement niet vereist.

Het ambt is grotendeels administratief en coördinerend van aard. De voorzitter licht het Europees Parlement in na afloop van vergaderingen van de Europese Raad, en fungeert als contactpunt voor landen buiten de Unie.

Raad van de Europese Unie

Procedurele vergaderingen van dit orgaan, inclusief het stemmen der lidstaten, wordt openbaar gemaakt en per televisie uitgezonden. Daarnaast wordt het huidige rotatiesysteem van het voorzitterschap, waarbij iedere lidstaat zes maanden aan het hoofd van de Raad staat, vervangen door een systeem waarbij drie lidstaten het voorzitterschap gedurende anderhalf jaar op zich nemen om de continuïteit te waarborgen.

Europese Commissie

Het aantal Eurocommissarissen neemt af van 27 naar 18, om de Commissie efficiënter te kunnen laten werken. Onder het nieuwe systeem kan niet langer iedere lidstaat een Commissaris voordragen. De nieuwe Hoge Vertegenwoordiger van de Unie voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid wordt automatisch vice-voorzitter van de Commissie.

Europees Parlement

De wetgevende macht van het Europees Parlement wordt onder het Hervormingsverdrag versterkt, door uitbreiding van de medebeslissingsprocedure. Deze procedure, waarbij het Parlement ontwerpwetgeving kan verwerpen, wordt de standaardprocedure binnen de Unie. Daarnaast moet het Parlement nu haar goedkeuring verlenen voor het gehele budget, in plaats van voor bepaalde domeinen zoals voorheen.

Het aantal Europarlementariërs wordt verkleind naar 750, exclusief de voorzitter.

Pijlerstructuur

Het Verdrag van Lissabon schaft de pijlerstructuur van de Europese Unie af, door de drie oude pijlers samen te voegen tot één rechtspersoon genaamd de "Europese Unie". Enkel de Europese atoomgemeenschap, Euratom, blijft buiten deze nieuwe structuur.

Nationale Parlementen

De rol van nationale parlementen wordt middels het Verdrag van Lissabon vergroot. De landelijke volksvertegenwoordigingen zullen een vetorecht krijgen op het gebied van judiciële samenwerking. De periode waarin parlementen Europese wetsvoorstellen kunnen bestuderen alvorens bij de Europese Commissie een klacht in te dienen wegens schending van het subsidiariteitsbeginsel wordt verlengd van 6 naar 8 weken. Wanneer een substantiële minderheid van nationale parlementen aangeeft het voorstel van de Commissie niet te willen aanvaarden, moet de Commissie haar voorstel ofwel intrekken, of een met redenen omkleed advies uitbrengen waarin zij haar voorstel verdedigt.

Hoge Vertegenwoordiger

Het ambt van Hoge Vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken en Veiligheidsbeleid wordt samengevoegd met de post van Eurocommissaris voor Buitenlandse Betrekkingen. De nieuwe Hoge Vertegenwoordiger zal de Raad van de Europese Unie voorzitten wanneer de nationale Ministers van Buitenlandse Zaken erin zetelen, en is tegelijkertijd vice-voorzitter van de Europese Commissie, hoofd van het Europees Defensieagentschap en secretaris-generaal van de Europese Raad.

Nadat enkele lidstaten zich hadden uitgesproken tegen een dergelijke Europese topfunctie, die hun nationaal buitenlands beleid zou kunnen verzwakken, werd aan het mandaat van de intergouvernementele conferentie een verklaring toegevoegd die aangaf dat de Hoge Vertegenwoordiger op geen enkele manier de soevereiniteit van de lidstaten mag ondermijnen.

Uitbreiding

Hoofdartikel: Uitbreiding van de Europese Unie

Ondanks aandringen van de Nederlandse minister-president Jan Peter Balkenende zijn de Kopenhagen Criteria voor kandidaat-lidstaten niet opgenomen in het Verdrag van Lissabon. Wel kan op Nederlands verzoek de officiële status van de overzeese gebieden van Frankrijk, Nederland en Denemarken gemakkelijker veranderd worden (van ultraperifere regio naar overzees gebied of vice versa), nu er zich institutionele veranderingen voordoen op de Nederlandse Antillen.

Het Hervormingsverdrag introduceert ook voor het eerst in de geschiedenis van de Unie een afscheidingsclausule, indien een lidstaat haar lidmaatschap van de Unie wil opzeggen.

Beleidsgebieden

De bevoegdheden van de Europese Unie ten opzichte van de lidstaten is in het Verdrag van Lissabon expliciet vastgelegd.

Exclusieve bevoegdheid voor de Unie Enkel de Unie mag op deze gebieden wetgeving aannemen en internationale akkoorden sluiten. de douane-unie mededingingsrecht monetair beleid binnen de eurozone gemeenschappelijk visbeleid commercieel beleid

Gedeelde bevoegdheid met de lidstaten Lidstaten mogen geen wetten aannemen die afbreuk doen aan reeds aangenomen Europese wetgeving de gemeenschappelijke markt sociaal beleid economische, sociale en culturele cohesie landbouwbeleid, afgezien van instandhouding van de vispopulatie milieubescherming consumentenbescherming transport Transeuropese netwerken energie de ruimte van vrijheid, veiligheid en rechtvaardigheid algemene veiligheidsmaatregelen op het gebied van volksgezondheid

Aanvullende bevoegdheid voor de Unie Handelingen van de Unie mogen enkel het beleid van lidstaten ondersteunen, coördineren of aanvullen volksgezondheid industrie cultuur toerisme onderwijs nationale veiligheid administratieve samenwerking

Ratificatie

■ Ratificatie via referendum

■ Parlementaire ratificatie

■ Geratificeerd

■ Niet geratificeerd

Omdat het Verdrag van Lissabon veelal een verdragswijziging betreft, en niet zoals het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa een vervanging is voor de bestaande verdragen, zijn de Britse, Deense, Portugese en Nederlandse regeringen van mening dat over dit verdrag geen referendum hoeft te worden gehouden. Dit betekent dat het verdrag alleen in het parlement zal worden behandeld. In Ierland, waar een referendum voor elk verdrag dat soevereiniteit overdraagt verplicht is, werd op 12 juni 2008 een volksraadpleging gehouden worden. Het was daarmee het enige land om een referendum te organiseren betreffende het Hervormingsverdrag.

In Nederland was een referendum van de baan nadat de Partij van de Arbeid, in strijd met haar eigen verkiezingsprogramma, besloot tegen het houden van een referendum te stemmen. Daarnaast ontstond in Nederland ophef over een Europees fonds dat financiële middelen verschafte aan organisaties die de maatschappelijke discussie over Europa stimuleren. Het fonds zou het merendeel van haar steun verstrekken aan pro-Europese of neutrale instanties. In België is het ratificatieproces inmiddels doorlopen in de federale instellingen. Het verdrag werd begin juni 2007 behandeld en goedgekeurd door de Nederlandse Tweede Kamer.

Wanneer het ratificatieproces in 2008 volgens plan verloopt, zal het verdrag op 1 januari 2009 in werking treden. Indien niet alle lidstaten het document voor die tijd geratificeerd hebben, wordt het verdrag van kracht op de eerste dag van de maand na de laatste ratificatie. De Hongaarse Nationale Vergadering stemde als eerste in met het Hervormingsverdrag, op 17 december 2007. In totaal hebben tot dusver achttien lidstaten het verdrag geratificeerd.

Lidstaat	Stemdatum	Instelling			Onthouding	Depositie	Verw.
België	6 maart 2008	Senaat	48	8	1
	10 april 2008	Kamer van Volksvertegenwoordigers	116	18	7
	juli 2008	Brussels Hoofdstedelijk Parlement
	juli 2008	Vlaams Parlement
	juli 2008	Waals Parlement
	juli 2008	Parlement van de Franse Gemeenschap
	juli 2008	Parlement van de Duitstalige Gemeenschap
Bulgarije	21 maart 2008	Nationale Vergadering	195	15	30	28 april 2008
Cyprus	onbekend	Huis van Afgevaardigden
Denemarken	24 april 2008	Folketing	90	25	0	29 mei 2008
Duitsland	24 april 2008	Bondsdag	515	58	1
	23 mei 2008	Bondsraad	65	0	4
Estland	11 juni 2008	Landdag	91	1	9
Finland incl. Ålandseilanden	11 juni 2008	Rijksdag	151	27	21
	onbekend	Parlement van Åland
Frankrijk	7 februari 2008	Nationale Vergadering	336	52	22	14 februari 2008
	7 februari 2008	Senaat	265	42	13
Griekenland	11 juni 2008	Hellenisch Parlement	250	42	0
Hongarije	17 December 2007	Nationale Vergadering	325	5	14	6 februari 2008
Ierland	12 juni 2008	Referendum
	onbekend	Lagerhuis
	onbekend	Senaat
Italië	onbekend	Kamer van Afgevaardigden
	onbekend	Senaat
Letland	8 mei 2008	Landdag	70	3	1
Litouwen	8 mei 2008	Landdag	83	5	23
Luxemburg	29 mei 2008	Kamer van Afgevaardigden	47	1	3
Malta	29 januari 2008	Huis van Afgevaardigden	65	0	0	6 februari 2008
Nederland	5 juni 2008	Tweede Kamer	111	39	0
	8 juli 2008	Eerste Kamer
Oostenrijk	9 april 2008	Nationalrat	151	27	0	13 mei 2008
	24 april 2008	Bondsraad	58	4	0
Polen	1 april 2008	Lagerhuis	384	56	12
	2 april 2008	Senaat	74	17	6
Portugal	23 april2008	Vergadering van de Republiek	208	22	0
Roemenië	4 februari 2008	Parlement	387	1	1	11 maart 2008
Slovenië	29 januari 2008	Nationale Vergadering	74	6	0	24 april 2008
Slowakije	10 april 2008	Nationale Raad	103	5	1
Spanje	onbekend	Congres van Afgevaardigden
	onbekend	Senaat
Tsjechië	onbekend	Kamer van Afgevaardigden
	onbekend	Senaat
Verenigd Koninkrijk incl. Gibraltar	11 maart 2008	House of Commons	346	206	81
	11 juni 2008	House of Lords
	onbekend	Parlement van Gibraltar
Zweden	november 2008	Rijksdag
Europese Unie	20 februari 2008	Europees Parlement	525	115	29	niet van toepassing

Externe links

• Volledige tekst van het verdrag
• Het Verdrag van Maastricht na inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon
• Het Verdrag van Rome na inwerkingtreding van het Verdrag van Lissabon
• Informatie van het Nederlands Ministerie van Buitenlandse Zaken

Bronnen, noten en/of referenties