Instrumenty dęte
Instrumenty dęte – w klasyfikacji praktycznej grupa instrumentów muzycznych, w których dźwięk powstaje w wyniku zadęcia[1], a drgające powietrze ograniczone jest kanałem formującym tzw. słup powietrza (np. w trąbce, klarnecie, oboju i flecie)[2][3][4]. W klasyfikacji naukowej grupa instrumentów dętych należy do aerofonów z podgrupy 42 nazwanej aerofonami dętymi właściwymi[5].
.jpg)
Budowa i zasada działania
edytuj
Zasadniczym elementem instrumentów dętych jest piszczałka, czyli podłużny korpus, w którym formowany jest słup powietrza – pewna ilość powietrza zdolna do wykonywania drgań podłużnych i emitowania dźwięku[2][6][4]. Niektóre instrumenty dęte (np. flet podłużny) wyposażone są w otwory boczne – nieciągłości w korpusie, które służą do regulowania długości słupa powietrza i, co za tym idzie, wysokości dźwięku[2][4]. W niektórych instrumentach (np. we flecie poprzecznym, klarnecie, saksofonie) otwory zamykane i otwierane są klapami – ruchomymi przykrywkami na długim ramieniu[7]. Inne instrumenty (np. puzon) wyposażone są w suwak – ruchomy odcinek piszczałki połączony kielichowo z korpusem głównym. Jego wysuwanie powoduje przedłużanie kanału, w którym formowany jest słup powietrza i, co za tym idzie, obniżanie dźwięku[8]. Inne instrumenty wyposażone są, obok głównego przewodu piszczałki, w odcinki dodatkowe, które włącza się do kanału głównego za pomocą przyrządów zwanych wentylami. Trąbka posiada wentyle tłokowe (pistony), a waltornia – wentyle obrotowe[9].
Dźwięk wydobywa się z instrumentu dętego przez zadęcie – wdmuchiwanie do niego powietrza. Istnieje kilka technik artykulacyjnych pozwalających uzyskać różne brzmienia i nadać wykonywanemu utworowi inny wyraz[10][11][12]. Zadęcie przy naturalnej długości piszczałki umożliwia wydobycie dźwięku podstawowego, którym nazywany jest strój danego instrumentu[13][14]. Techniką umożliwiającą uzyskanie innych wysokości dźwięków jest przedęcie[15][16][17].
Podział
edytuj.jpg)
Kilka rozpowszechnionych sposobów klasyfikacji instrumentów dętych (i generalnie instrumentów muzycznych) sprawia, że jeden instrument może być przyporządkowany do wielu kategorii jednocześnie, np. trąbka jest jednocześnie instrumentem ustnikowym, organicznostroikowym i blaszanym[2][4][18].
Według sposobu zadęcia
edytujZe względu na sposób zadęcia – pobudzania drgań – instrumenty dęte dzielą się na[2][4]:
- ustnikowe, z ustnikiem lejkowatym lub kociołkowatym (m.in. trąbka),
- wargowe (flety),
- stroikowe, ze stroikiem pojedynczym (m.in klarnet) lub podwójnym (m.in. obój).
Według incytatora
edytujIncytator jest elementem pobudzającym drgania źródła dźwięku instrumentu muzycznego[19]. Incytatorem pierwotnym jest zawsze strumień powietrza z płuc lub miechów, a ze względu na rodzaj incytatora wtórnego, który wywołuje turbulencję powietrza i powstanie fal akustycznych instrumenty dęte dzieli się na[20]:
- wargowe, np. flet piccolo, flet poprzeczny, fujarka, flet prosty, głosy wargowe w organach,
- pojedynczostroikowe, np. klarnet, saksofon,
- podwójnostroikowe, np. obój, obój miłosny, fagot, kontrafagot, rożek angielski, hekelfon, sarusofon,
- organicznostroikowe ustnikowe, np. trąbka, kornet, puzon, waltornia, skrzydłówka, tuba,
- organicznostroikowe bezustnikowe: głos ludzki i gwizd ludzki.
Według budowy ogólnej
edytujZe względu na konstrukcję urządzenia lub urządzeń wzbudzających drgania powietrza, instrumenty dęte dzielą się na[2][4][21]:
Historia
edytujFXD.jpg)
Instrumenty dęte to najstarsze po idiofonach instrumenty muzyczne[4]. Ich geneza sięga prehistorii i związana jest z czynnikami rytualnymi[22]. Instrumenty dęte były wykonywane z części roślin (piskawki ze źdźbła trawy[23], prymitywne trąbki ze zwiniętego liścia trzciny lub pustej gałęzi[24]) lub ze zwierzęcych i ludzkich kości (piszczałki o zadęciu krawędziowym i poprzecznym[25])[2]. W starożytności istniały już wszystkie rodzaje współczesnego instrumentarium dętego[4]. Przodkami fletu, klarnetu i oboju są sumeryjskie, asyryjskie, egipskie piszczałki odpowiednio o zadęciu krawędziowym, ze stroikiem pojedynczym i podwójnym; przodkami instrumentów dętych blaszanych – używane tam rogi i trąby wykonane z brązu i ze złota[26].
Instrumenty dęte przeszły w epokach renesansu i baroku szereg ewolucji i przekształceń[27] zanim w epoce romantyzmu stały się jedną z głównych grup orkiestry symfonicznej[2]. Od XV do XVIII wieku powstawały rozmaite, pozbawione jeszcze mechaniki klapowej i wentylowej pierwowzory współczesnych fletu, oboju, klarnetu, fagotu, rogu, trąbki i tuby, m.in. szałamaja, pomort, sordun, raket, krummhorn, szrajer, rauschpfeife, cynk, puzon, obój myśliwski, obój miłosny, róg myśliwski, róg naturalny i trąbka suwakowa[27].
Przypisy
edytuj- ↑ dęte instrumenty, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-11-14].
- ↑ a b c d e f g h Chodkowski 2006 ↓, s. 15.
- ↑ Ekiert 2006 ↓, s. 9.
- ↑ a b c d e f g h Śledziński 1981 ↓, s. 16.
- ↑ Vogel 2015 ↓, s. 9.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 122.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 490.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 853.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 16, 859, 1010, 1057.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 966.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 1082.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 138.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 845.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 948.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 721.
- ↑ Śledziński 1981 ↓, s. 807.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 127.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 37.
- ↑ Chodkowski 2006 ↓, s. 386.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 32–38.
- ↑ Drobner 1997 ↓, s. 32.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 26, 30, 32, 35, 38.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 30.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 38.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 35.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 61, 80, 89.
- ↑ a b Sachs 2005 ↓, s. 295–306, 368–372.
Bibliografia
edytuj- Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
- Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
- Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
- Mała encyklopedia muzyki. Stefan Śledziński (red.). Warszawa: PWN, 1981. ISBN 83-01-00958-6.
- Beniamin Vogel, Rewizja klasyfikacji instrumentów muzycznych Hornbostela-Sachsa przez Konsorcjum MIMO, [w:] NIMiT [online], MKiDN, 31 marca 2015 [dostęp 2024-11-14] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-05] (pol.).
Linki zewnętrzne
edytuj- Instrumenty dęte NIMiT w serwisie YouTube – prezentacje wybranych instrumentów dętych na kanale Narodowego Instytutu Muzyki i Tańca