Centralne Warsztaty Samochodowe

Centralne Warsztaty Samochodowe

Państwo	Polska
Adres	ul. Terespolska 34/36 (obecnie ul. Chodakowska) Warszawa
Data założenia	1918
Data likwidacji	1928 (włączenie fabryki w struktury koncernu PZInż stworzonego na bazie CWS, produkcja samochodów pod marką CWS do 1931 r.)
Forma prawna	przedsiębiorstwo państwowe
Zatrudnienie	ponad 1000 (1926)
Położenie na mapie Warszawy Centralne Warsztaty Samochodowe
Położenie na mapie Polski Centralne Warsztaty Samochodowe
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Centralne Warsztaty Samochodowe
52°15′08″N 21°03′55″E

Centralne Warsztaty Samochodowe (CWS, C.W.S.) – państwowe zakłady produkcyjno-usługowe, o których powstaniu zadecydowało Ministerstwo Spraw Wojskowych tuż po pierwszej wojnie światowej. Pod tą nazwą działały w latach 1918–1928. Następnie przekształciły się w „Państwową Wytwórnię Samochodów” wchodząca w skład koncernu Państwowe Zakłady Inżynierii. W zakładach funkcjonował klub sportowy pracowników – Centralne Warsztaty Samochodowe Stowarzyszenie Sportowe.

Historia

Replika prototypowego CWS T-1

Replika CWS T-1 Torpedo

CWS T-1 Torpedo

CWS T-1 Kareta

Motocykl CWS M 55 S-III

Samochód pancerny wz. 29 produkcji CWS

Niemieckie wojskowe władze okupacyjne Warszawy podczas I wojny światowej zorganizowały w dawnej fabryce manometrów, armatury gazowej, pras i pomp „Schäffer i Budenberg” przy ul. Terespolskiej 34 samochodowe warsztaty remontowe o nazwie „Zentrale Automobilwerkstatte der Heeresverwaltung Ober-Ost”. Ich praca polegała głównie na wymianie zużytych podzespołów na nowe, zgromadzone w obszernych magazynach. W listopadzie 1918 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, warsztaty zostały przejęte przez Wojsko Polskie i początkowo były znane jako Autowarsztaty „Praga”. W listopadzie 1919 roku na ich bazie powstały Centralne Warsztaty Samochodowe (C.W.S.) Departamentu Samochodowego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Siedziba znajdowała się w Warszawie, przy ul. Terespolskiej 34/36 (obecnie ul. Chodakowska). Wykorzystywano również, często przejściowo, hale warsztatowe w kilku innych pobliskich miejscach.

Początkowo zakłady miały zajmować się serwisem sprzętu wojskowego pozostawionego na ziemiach polskich i przejętego przez Wojsko Polskie po 1918 r. (samochodów wojskowych i czołgów). W szczytowym okresie remontowano 174 samochody miesięcznie. Oprócz napraw samochodów osobowych i ciężarowych, specjalnych, pancernych, przyczep samochodowych oraz reflektorów przeciwlotniczych produkowano drobne części, a także nadwozia samochodów ciężarowych i pancernych (np. na bazie półciężarowego podwozia TT Forda T, których kilkanaście sztuk wzięło udział w wojnie polsko-bolszewickiej). Zmontowano i wyremontowano kilkaset (być może 240) samochodów Ford T, w tym kilkadziesiąt nadwozi sanitarnych, wykonanych według własnych projektów. W listopadzie 1921 roku rozpoczęto remonty czołgów w opuszczonej i zrujnowanej fabryce wyrobów prasowanych „J. Szmidt” przy ul. Terespolskiej 40, gdzie zorganizowano także „wykańczalnię” samochodów (tapicernia, lakiernia). W późniejszym czasie wyprodukowano 25 krajowych czołgów typu Renault FT-17, do celów szkoleniowych. W 1920 roku wyprodukowano serię 16 1,2-tonowych samochodów pancernych FT-B model 1920, konstrukcji inż. Tadeusza Tańskiego. W 1924 roku po zakupie przez Ministerstwo Spraw Wojskowych półgąsienicowych samochodów Citroën-Kegresse kilkadziesiąt opancerzono w C.W.S. według projektu Józefa Chacińskiego i Roberta Gabeau.

Szefem przedsiębiorstwa był kapitan, później major i podpułkownik inż. Kazimierz Meÿer. W zorganizowanym biurze konstrukcyjnym pracowali znani konstruktorzy: Tadeusz Tański, Robert Gabeau i Stanisław Panczakiewicz. Opracowywali oni wszystkie samochody produkowane w firmie oraz ich podzespoły.

Szybko wzrastało zatrudnienie, z 450 osób w roku 1920 do ponad 1000 w 1926 i ponad 1100 w 1929 roku. W połowie lat 20. ukształtowały się poszczególne działy Warsztatów, nabierając bardziej produkcyjnego charakteru. Funkcjonowały: dział mechaniczny, dział frezarek, kuźnia, nadwoziownia, blacharnia i hartownia, odlewnia żeliwa i metali nieżelaznych, ślusarnia, siodlarnia (tapicernia), wulkanizatornia, lakiernia, hamownia silnikowa, dział elektryczny, oraz laboratorium zakładowe, prowadzone przez inżynierów Tadeusza Paszewskiego i Jerzego Majlerta, przystosowane do badań mechanicznych, chemicznych i mikroskopowych metali i drewna. Produkowano samochody osobowe z nadwoziami otwartymi i zamkniętymi, oraz sanitarki, furgony i samochody skrzyniowe. Oprócz samochodów produkowano wiele podzespołów do nich. Najważniejsze z nich to silniki własnej konstrukcji, których wykonywano więcej niż samochodów, np. do CWS T-1 o 200 sztuk. Były one wykorzystywane do innych celów niż napędzanie samochodów. Ponieważ samochody CWS były produkowane w niewielkich seriach, to były drogie. Dlatego ich głównym odbiorcą było wojsko.

Z czasem zaczęto konstruować i produkować samochody i motocykle własnej konstrukcji, pod nadzorem ppłk. inż. Kazimierza Meÿera (Meijera). Były to m.in.:

• CWS T-1
• CWS T-2
• CWS T-8
• Sokół

We wrześniu 1927 roku połączono Centralne Warsztaty Samochodowe z Centralnymi Warsztatami Łączności i Centralnymi Warsztatami Saperskimi, tworząc Centralne Warsztaty Inżynierii, lecz poszczególne części zachowały odrębność. Dopiero rozporządzeniem Prezydenta RP z dniem 19 marca 1928 roku przedsiębiorstwo zmieniło nazwę na: Państwowa Wytwórnia Samochodów (PWS) i włączono je do nowo utworzonego koncernu Państwowe Zakłady Inżynierii (PZInż). Mimo to, marka „CWS” pozostała bez zmian. Produkcję pod tą marką kontynuowano do 1931 r. W 1933 roku w miejscu dawnej Państwowej Wytwórnia Samochodów utworzono oddział F2 PZInż – Fabrykę Samochodów Osobowych i Półciężarowych.

Obok samochodów i nadwozi różnych typów, których wykonano ponad 2 tysiące sztuk, wyprodukowano w CWS około 100 silników małej mocy, konstrukcji inż. Tadeusza Tańskiego. Były to silniki dwucylindrowe typu 02P, przeznaczone do napędu agregatów zasilających radiostacje lotnicze oraz – za pomocą wałków giętkich – narzędzi specjalnych, jak piły, szlifierki itp.

Bibliografia

• Zdzisław Podbielski, Samochody ciężarowe, specjalne i autobusy. Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1988. ISBN 83-10-08987-2.
• ZdzisławZ. Podbielski ZdzisławZ., Wielka encyklopedia wytwórni samochodów. A-D, Łódź: Wyd. Adi Car, 1992, s. 135–136, ISBN 83-900299-6-0, OCLC 958215447 .
• Witold Rychter, Dzieje samochodu. Wyd. 3 uzup., WKiŁ, Warszawa 1983, s. 343–347.
• Michał Kuchciak: Samochód pancerny wz.29 w latach 1929-1939. Oświęcim: Napoleon V, 2019. ISBN 978-83-8178-101-5.

Linki zewnętrzne

• Ocalić od zapomnienia – CWS. polskie-auta.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-29)].