Język estoński

eesti keel
Obszar	Estonia i inne
Liczba mówiących	1,1 miliona
Pismo/alfabet	łacińskie
Klasyfikacja genetyczna
	Języki uralskie; Języki ugrofińskie; Języki fińskie; Języki bałtycko-fińskie; Język estoński;
Status oficjalny
język urzędowy	Estonia, jeden z urzędowych w Unii Europejskiej
Organ regulujący	Instytut Języka Estońskiego
Kody języka
ISO 639-1	et
ISO 639-2	est
ISO 639-3	est
IETF	et
Glottolog	esto1258
Ethnologue	est
GOST 7.75–97	эст 850
WALS	est
SIL	EST
	Występowanie
	; Dialekty północnoestońskie (niebieski) i południowoestońskie (błękitny). Wyspy językowe poza granicami Estonii już nie istnieją.
W Wikipedii
	Zobacz też: język, języki świata
	Wikipedia w języku estońskim
	Słownik języka estońskiego; w Wikisłowniku
	Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język estoński (est. ^ⓘeesti keel, wym. [ˈeːs.ti ˈkeːl]) – język należący do podgrupy języków bałtycko-fińskich, w grupie fińskiej zaliczanej do podrodziny ugrofińskiej w rodzinie uralskiej.

Językiem tym posługuje się około 1,1 mln osób – przede wszystkim w Estonii (gdzie ma status urzędowego). Blisko spokrewniony jest z językiem fińskim oraz językiem võro, klasyfikowanym niegdyś jako dialekt w obrębie estońszczyzny. Najbliższym jednak jego krewnym z punktu widzenia klasyfikacji genetycznej jest język wotycki, używany przez 21 osób w Rosji.

Jedną z bardziej charakterystycznych i odróżniających język estoński od innych języków cechą, która powoduje duże zainteresowanie wśród językoznawców, jest występowanie krótkich, długich i hiperdługich fonemów, jak np. /toto/, /toˑto/ oraz /toːto/.

Język państwowy

Kas siis selle maa keel
Laulutuules ei või
Taevani tõustes üles
Igavikku omale otsida?

Po polsku:
Czy nie mógłby język
Unosząc się w niebiosa
W wietrze zaklęć
Szukać nieskończoności?

Kristjan Jaak Peterson

Ten wiersz został zinterpretowany jako wyrażenie pragnienia, aby język estoński został ustanowiony językiem narodowym. Kristjan Jaak Peterson (1801–1822) był pierwszym studentem na wówczas niemieckojęzycznym Uniwersytecie w Tartu, który przyznał się do swojego estońskiego pochodzenia i powszechnie się uważa, że przyczynił się do powstania narodowej literatury estońskiej oraz rozwoju współczesnej estońskiej poezji. Jego urodziny 14 marca są świętowane w Estonii jako Dzień Języka Ojczystego.

W wyniku dominacji Danii, Niemiec, Szwecji i następnie Rosji, od Krucjat Północnych w XIII wieku do 1918 roku nie powstało wiele utworów literackich. Pisanie po estońsku stało się powszechne dopiero w XIX wieku, kiedy rozprzestrzeniła się idea oświeceniowa.

Po zakończeniu wojny estońsko-bolszewickiej estoński został uznany za język państwowy, dlatego że Estonia powstała jako nowy niezależny kraj. Kiedy została zaatakowana i okupowana przez Związek Radziecki podczas II wojny światowej, wraz z językiem rosyjskim estoński stał się jednym z dwóch języków narodowych. W drugiej połowie lat 70. XX w. problem dwujęzyczności nasilił się w dużej mierze. Dzieci uczono już od przedszkola języka rosyjskiego, uznając go za język „przyjaźni narodów”. Pomimo faktu, że wówczas nauka estońskiego była obowiązkowa, uważano ją za całkowicie niepotrzebną. Podczas okresu Pierestrojki w czerwcu 1989 roku, kiedy rozpadł się Związek Radziecki, na nowo uznano język estoński za narodowy, z racji tego, że ponownie powstała niepodległa republika Estonii.

Książka „Estońska gramatyka” z 1637 r., autor: Heinrich Stahl

Literatura estońska

Najstarsze zapisy języka estońskiego datuje się na wiek XIII. Originates Livoniae w Kronice Henryka Łotysza zawiera nazwy różnych miejsc znajdujących się w Estonii, słowa oraz części zdań. Następnym z najstarszych utrwalonych zapisków dotyczących Estonii są tak zwane modlitwy Kullamaa datowane na 1524 i 1528 rok. W 1525 roku została wydrukowana pierwsza księga zapisana po estońsku. Była ona luterańskim manuskryptem, który nigdy nie dotarł w zasięg czytelników, gdyż został zniszczony bezpośrednio po publikacji. Kolejnym dziełem jest luterański katechizm datowany na 1535 rok, który został zapisany zarówno po niemiecku, jak i po estońsku podczas okresu reformacji. W 1637 roku wydrukowano w Niemczech spis gramatyczny do użycia dla księży. Nowy Testament przetłumaczono na południową odmianę języka w 1686 roku (na północną w 1715). Pisanie po estońsku stało się powszechne w XIX wieku w czasie estońskiego oświecenia, kiedy to Kristjan Jaak Peterson dał początek rdzennej literaturze poprzez pisanie patriotycznej i filozoficznej poezji.

Współcześnie za najbardziej znanych i najznamienitszych pisarzy estońskich uważa się Jaana Krossa i Jaana Kaplinskiego.

Klasyfikacja

Estoński należy do grupy języków bałtycko-fińskich jako gałąź języków uralskich. Estoński jest blisko spokrewniony z językiem fińskim, używanym po drugiej stronie Zatoki Fińskiej i jest jednym z niewielu języków europejskich nienależących do pnia języków indoeuropejskich, pomimo tego, że duży procent słownictwa pochodzi z języka niemieckiego, szwedzkiego, łotewskiego i rosyjskiego, które są językami indoeuropejskimi.

Język estoński ma bardzo silne wpływy germańskie (głównie z niemieckiego i szwedzkiego), około 30% wszystkich słów pochodzi z tych języków, w tym najwięcej z języka dolnoniemieckiego, uznawanego za język niezależny lub za odmianę języka niemieckiego^[1].

Tak jak fiński i węgierski, język estoński jest językiem aglutynacyjnym, ale w przeciwieństwie do nich utracił harmonię samogłosek, choć w starych tekstach można się dopatrzyć jej istnienia.

Alfabet estoński

Współczesny estoński język literacki powstał w XVII wieku. Do jego zapisu stosuje się pismo oparte na alfabecie łacińskim.

Alfabet bez obcych znaków: A, B, D, E, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, V, Õ, Ä, Ö, Ü

Alfabet z obcymi znakami (używanymi w niektórych słowach): A, B, C, D, E, F, G, H, I, J, K, L, M, N, O, P, Q, R, S, Š, Z, Ž, T, U, V, W, Õ, Ä, Ö, Ü, X, Y

Gramatyka

Rzeczownik

W języku estońskim rzeczowniki nie posiadają rodzaju ani rodzajników i odmieniają się przez 14 przypadków, wśród których nie ma ani celownika, ani biernika. Przypadki liczby pojedynczej (z wyjątkiem mianownika oraz partytywu) oraz mianownik liczby mnogiej tworzone są przez dodanie odpowiedniej końcówki fleksyjnej do rdzenia, który stanowi forma dopełniacza liczby pojedynczej.

Pozostałe przypadki liczby mnogiej (z wyjątkiem partytywu) tworzone są przez dodanie odpowiedniej końcówki fleksyjnej do rdzenia, który stanowi forma dopełniacza liczby mnogiej.

Lista przypadków:


Przypadek	Przykład (l. poj.)	Końcówki	Znaczenie (l. p)	Przykład (l. mn.)
nimetav (mianownik)	rong	ø	pociąg	rongid
omastav (dopełniacz)	rongi	ø	pociągu	rongide
osastav (czasem jako biernik)	rongi	-t, -d, -tt, ø	(część z) pociągu	rongisid
sisseütlev	rongisse	-sse	do pociągu	rongidesse
seesütlev	rongis	-s	w pociągu	rongides
seestütlev	rongist	-st	z pociągu	rongidest
alaleütlev (czasem jako celownik)	rongile	-le	na pociąg/pociągowi	rongidele
alalütlev	rongil	-l	na/przy pociągu	rongidel
alaltütlev	rongilt	-lt	od pociągu	rongidelt
saav	rongiks; terviseks!	-ks	(zmiana na) pociąg; na zdrowie!	rongideks
rajav	rongini	-ni	(odległość do) pociągu	rongideni
olev	rongina	-na	jako pociąg	rongidena
ilmaütlev	rongita	-ta	bez pociągu	rongideta
kaasaütlev	rongiga	-ga	z pociągiem	rongidega

W pewnych utartych formach odnaleźć można co najmniej dwa dodatkowe przypadki: prolativus (kauduütlev / prolatiiv) odznaczający się końcówką -si lub -tsi oraz instructivus (viisiütlev / instruktiiv). Do tej kategorii niekiedy wlicza się exessivus (exessiiv) oraz lativus (latiiv). Przypadki te są jednak w zaniku i poza sporadycznymi przypadkami prolativusa nie tworzą one nowych wyrazów. Formy takie obecnie są zatem klasyfikowane zasadniczo jako przysłówki.

Przykłady:

prolativus

käsitsi – ręcznie; küüsitsi – paznokciami; meritsi – przez morze, morzem; maitsi – przez ląd, lądem; jäitsi – przez lód, lodem; teitsi – drogą; telefonitsi – przez telefon, telefonicznie; meilitsi – pocztą elektroniczną.

instruktivus

jala – pieszo; purjuspäi – po pijanemu; paljapäi – z gołą głową; paljajalu – boso; kinnisilmi – z zamkniętymi oczyma; avasilmi, lahtisilmi – (z) otwartymi oczyma; pikisilmi – tęsknie, niecierpliwie; värisevi käsi – (z) drżącymi rękami.

exessivus

kodunt – z domu; tagant – z/od tyłu.

Przymiotnik

Stopień wyższy przymiotników regularnych tworzy się przez dodanie końcówki „-m”, a najwyższy przez dodanie słowa „kõige” przed formą stopnia wyższego.

Przykład stopniowania regularnego przymiotnika „vana” i nieregularnego „hea”:


Stopień równy	Stopień wyższy	Stopień najwyższy	Znaczenie
Vana	Vanem	Kõige vanem	Stary
Hea	Parem	Parim/kõige parem	Dobry

Zaimek

W języku estońskim wyróżniamy 2 zapisy zaimków osobowych, z których dłuższa jest bardziej oficjalna, a krótsza stosowana w mowie codziennej.

Zaimkiem wskazującym jest wyraz „see” – „ten, ta, to”, a w liczbie mnogiej „need” – „ci, te”.


Zaimek osobowy	Znaczenie	Zaimek dzierżawczy	Znaczenie
Mina/ma	Ja	Minu/mu	Mój
Sina/sa	Ty	Sinu/su	Twój
Tema/ta	On, ona	Tema/ta	Jego, jej
Meie/me	My	Meie/me	Nasz
Teie/te	Wy	Teie/te	Wasz
Nemad/nad	Oni, one	Nende	Ich

Czasownik

Bezokolicznik może mieć 2 końcówki „-ma” lub „-da”. Przykład: hakkama – zaczynać.

Po odjęciu końcówki bezokolicznika otrzymamy temat czasownika, który jest bardzo istotny w tworzeniu dalszych koniugacji.

Czas teraźniejszy


Os.	Forma czasownika	Końcówka	Znaczenie
Ma	Hakkan	-n	Zaczynam
Sa	Hakkad	-d	Zaczynasz
Ta	Hakkab	-b	Zaczyna
Me	Hakkame	-me	Zaczynamy
Te	Hakkate	-te	Zaczynacie
Nad	Hakkavad	-vad	Zaczynają

Przeczenia tworzymy dodając „ei” (nie) i pozostawiając sam temat czasownika.

Ma ei hakka – ja nie zaczynam.

Czas przeszły prosty

Os.	Forma czasownika	Końcówka	Znaczenie
Ma	Hakkasin	-sin	Zacząłem
Sa	Hakkasid	-sid	Zacząłeś
Ta	Hakkas	-s	Zaczął
Me	Hakkasime	-sime	Zaczęliśmy
Te	Hakkasite	-site	Zaczęliście
Nad	Hakkasid	-sid	Zaczęli

Przeczenia tworzy się z „ei” i imiesłowową formą czasownika (końcówka „-nud”): ma ei hakanud – ja nie zacząłem.

Czas przeszło-teraźniejszy (ang. Present Perfect)

Buduje się go za pomocą odmiany czasownika „olema” (być) pełniącego funkcję operatora, oraz dodaniu imiesłowowej końcówki „-nud” do tematu czasownika.

Os.	Forma czasownika
Ma	Olen hakanud
Sa	Oled hakanud
Ta	On hakanud
Me	Oleme hakanud
Te	Olete hakanud
Nad	On hakanud

Przeczenia tworzymy z „ei ole” lub ze skróconą formą „pole”.

Czas zaprzeszły

Ma tę samą budowę co czas przeszło-teraźniejszy, lecz czasownik „olema” odmieniamy w czasie przeszłym.

Określa on czynność, która wydarzyła się przed inną czynnością w przeszłości.

Os.	Forma czasownika	Znaczenie
Ma	Olin hakanud	Zacząłem był
Sa	Olid hakanud	Zacząłeś był
Ta	Oli hakanud	Zaczął był
Me	Olime hakanud	Zaczęliśmy byli
Te	Olite hakanud	Zaczęliście byli
Nad	Oli hakanud	Zaczęli byli

Przeczenia tworzymy albo z „ei olnud” albo ze skróconą formą „polnud”.

Ma polnud hakanud – ja nie zacząłem był.

Czas przyszły

W języku estońskim czas przyszły nie istnieje. Przyszłość wyraża się czasem teraźniejszym.

Tryb rozkazujący

Tworzy się go najczęściej tematem czasownika. Przeczenia otrzymujemy po dodaniu odmiany „ära” przed czasownikiem.

Os.	Forma czasownika	Znaczenie	Przeczenie
Sa	Hakka	Zacznij	Ära hakka
Ta	Hakaku	Niech zacznie	Ärgu hakaku
Me	Hakakem	Zacznijmy	Ärgem hakakem
Te	Hakake	Zacznijcie	Ärge hakake
Nad	Hakaku	Niech zaczną	Ärgu hakaku

Tryb warunkowy

Tworzy się go przez dodanie „k” przed końcówką z czasu przeszłego.

Os.	Forma czasownika	Końcówka	Znaczenie
Ma	Hakkaksin	-ksin	Zacząłbym
Sa	Hakkaksid	-ksid	Zacząłbyś
Ta	Hakkaks	-ks	Zacząłby
Me	Hakkaksime	-ksime	Zaczęlibyśmy
Te	Hakkaksite	-ksite	Zaczęlibyście
Nad	Hakkaksid	-ksid	Zaczęliby

Gramatycznie poprawnie jest również stosowanie tylko czasownika w 3 os. l.p. np.: „Ma hakkaks”.

W przeczeniu stosujemy „ei” i czasownik w 3 os. l.p.: Ma ei hakkaks.

Formy bezosobowe

W czasie teraźniejszym formy te mają końcówkę -takse/-dakse, a w przeszłym -ti/-di

Forma czasownika	Końcówka	Znaczenie
Hakatakse	-takse	Zaczyna się
Hakati	-ti	Zaczynano

Liczebniki estońskie

Liczebniki główne

üks – jeden
kaks – dwa
kolm – trzy
neli – cztery
viis – pięć
kuus – sześć
seitse – siedem
kaheksa – osiem
üheksa – dziewięć
kümme – dziesięć
üksteist – jedenaście
kaksteist – dwanaście
kolmteist – trzynaście
neliteist – czternaście
viisteist – piętnaście
kakskümmend – dwadzieścia
kakskümmend üks – dwadzieścia jeden
kolmkümmend – trzydzieści
nelikümmend – czterdzieści
viiskümmend – pięćdziesiąt
sada – sto
tuhat – tysiąc

Liczebniki porządkowe

esimene – pierwszy
teine – drugi
kolmas – trzeci
neljas – czwarty
viies – piąty
kuues – szósty
seitsmes – siódmy
kaheksas – ósmy
üheksas – dziewiąty
kümnes – dziesiąty
üheteistkümnes – jedenasty
kaheteistkümnes – dwunasty

Zobacz też

Wikipedia estońskojęzyczna

Przypisy

↑ Liin, Helgi 1968. Alamsaksa laensõnadest 16. ja 17. sajandi eesti kirjakeeles. – Emakeele Seltsi aastaraamat 13, 1967. Tallinn: Eesti Raamat, 47–7.

Linki zewnętrzne

Filologia estońska: Słownik polsko-estoński i estońsko-polski onLine, kurs języka estońskiego, utwory estońskie, informacje o języku, katalog twórców (pol.)

[1] Liin, Helgi 1968. Alamsaksa laensõnadest 16. ja 17. sajandi eesti kirjakeeles. – Emakeele Seltsi aastaraamat 13, 1967. Tallinn: Eesti Raamat, 47–7.

[1]