Kalevala

Kalevala, Kalewala (dosł. „Kraina Kalevy”, ważnego mitycznego bohatera Finów, Estończyków, Karelów i innych ludów bałtycko-fińskich) – poemat epicki składający się z pieśni ludowych (tzw. run) i legend z terenów Finlandii, Estonii, Karelii i innych terenów, zebranych i opracowanych w XIX wieku przez Eliasa Lönnrota. Kalevala nazywana jest fińskim eposem narodowym. Kalevala to odpowiednik estońskiego eposu Kalevipoeg („Syn Kalevy”), napisanego przez estońskiego autora Friedricha Reinholda Kreutzwalda. Kalevala przyczyniła się do budzenia świadomości narodowej, wyzwolenia Finlandii spod panowania Rosji i wywarła duży wpływ na współczesną kulturę i sztukę fińską. 28 lutego w Finlandii obchodzi się Dzień Kalevali.

Przekazywane w tradycji ustnej runy, należące do najstarszych zabytków twórczości ludowej, pochodzą z terenów dzisiejszej Finlandii, Estonii, Karelii, Liwonii i terenów płn.-zach. Rosji. Pierwsze próby ich usystematyzowania podejmowano od początku XIX wieku. W 1835 roku lekarz, folklorysta i językoznawca Elias Lönnrot opublikował zbiór pieśni o ludowym bohaterze Väinämöinenie, pod tytułem Kalevala albo Stare pieśni karelskie o dawnych czasach fińskiego ludu, zawierający 35 run. Następne wydanie, zawierające już 50 run, ukazało się w 1850 roku i zostało przez Lönnrota zharmonizowane z różnych wariantów językowych i rytmicznych, oraz uzupełnione tak, że stanowiły logiczną całość.

Poemat obejmuje okres od stworzenia świata do średniowiecza i składa się z różnych wątków, dziejących się w świecie baśniowym i realnym, opisujących życie i czyny bohaterów oraz walkę dwóch wrogich plemion o Sampo – mityczny młynek szczęścia. Niektóre rozdziały opisują zwyczaje obrzędowe oraz pieśni, czary i zaklęcia z czasów pogańskich.

Kalevala została przetłumaczona na kilkadziesiąt języków, zarówno wierszem, jak i prozą. J.R.R. Tolkien przyznał, że była dla niego inspiracją przy pisaniu tekstów wchodzących w skład zbioru Silmarillion. Przykładowo postać Gandalfa ze stworzonej przez niego mitologii Śródziemia jest wzorowana na głównym bohaterze eposu, czarodzieju imieniem Väinämöinen. Także język elfów quenya jest wzorowany na starofińskim.

Pierwsze tłumaczenia fragmentów poematu na język polski powstawały już w drugiej połowie XIX wieku. Pierwszy pełny tekst, w przekładzie filologicznym Karola Laszeckiego i poetyckim Józefa Ozgi-Michalskiego, ukazał się w latach 60. XX wieku. W 1958 roku Janina Porazińska opracowała Kalevalę w wersji dla dzieci. W roku 1998 ukazał się pierwszy przekład bezpośrednio z oryginału na język polski, dokonany przez Jerzego Litwiniuka, znawcę literatur nadbałtyckich. Został on wydany przez Państwowy Instytut Wydawniczy w serii Bibliotheca Mundi.

Osoby i nazwy własne

Ahto – bóg morza, mąż Vellamo
Ainikki – siostra Kaukomieli
Aino – siostra Joukahainena
Alue – legendarne jezioro
Annikki – siostra Ilmarinena
Äijö – starzec, najpierw synonim boga Ukko, następnie bóg zła
Etelätär (fin. „córa Południa”) / Suvetar – bogini ciepłego wiatru
Hällä – wiry wodne w Häme
Häme – prowincja w środkowej Finlandii
Hiisi/Lempo – diabeł, zły duch
Hiitola – siedziba Hiisi
Hongatar – bogini opiekująca się sosnami
Horna – diabelska skała
Ilmari – zob. Ilmarinen
Ilmarinen – legendarny kowal, towarzysz Väinämöinena, potomek Kalevy
Ilmatar – „panna przestworzy”, matka Väinämöinena
Ilpo – ojciec Louhi
Ilpotar – słynny ród w Pohjoli
Imatra – największy wodospad w Finlandii
Joukahainen – dufny młodzian, konkurent Väinämöinena
Joukola – siedziba Joukahainena
Kalervo – legendarny bohater z rodu Kalevy
Kalev/Osmo – legendarny praojciec Finów
Kalevainen/Osmoinen – potomek Kalevy
Kalevala – kraina Kalevy
Kalevatar/Osmotar – dziewczyna z rodu Kalevy
Kalma – duch, władca grobów
Kankahatar – bogini tkactwa
Kapio – piwowarka z rodu Kalevy
Katajatar – bogini, opiekunka jałowca
Lemminkäinen/Kaukomieli/Kauko/Saarelainen – syn Lempiego, wielki uwodziciel, potężny wojownik, najlepszy pieśniarz po Väinämöinenie
Kaukoniemi – siedziba Kaukomieli
Kauppi – handlarz, wytwarza narty
Kave – bogini, dziewica przestworzy
Kemi – rzeka w północnej Finlandii
Kimmo/Kivi – duch zamieszkujący kamienie
Kipumäki – góra chorób
Kipuvuori – wzgórze boleści
Kivutar – „córa choroby”, bogini niosąca ulgę chorym
Kullervo – siłacz, syn Kalervo
Kuutar – bogini tkająca materię powietrzną, córka księżyca
Kyllikki – żona Kaukomieli, piękność z rodu Saari
Lempi – ojciec Kaukomieli
Lokka – matka Ilmarinena
Louhi – pani na Pohjoli
Loviatar – ślepa starucha, córka Tuoni, matka chorób
Luonnotar – bogini przestworzy, córka natury
Luotola – zatoka u ujścia rzeki Joukoli
Manalatar – bogini krainy umarłych
Mariatta – dziewica, która z borówki zrodziła syna
Mehiläinen – pszczoła
Melatar – bogini fal prowadząca szczęśliwie statki poprzez sztormy
Mielikki/Mimerikki – bogini lasów, żona Tapio
Nyyrikki – bożek lasów, opiekun myśliwych i pasterzy, syn Tapio
Otavatar – bogini Wielkiej Niedźwiedzicy, tkaczka gwiezdnej materii
Otso – niedźwiedź
Päivätar – bogini, prządka materii powietrznej, córka słońca
Pellervoinen/Sampsa – bóg pól, drzew i roślin
Pihlajatar – bogini jarzębiny
Pohjola/Pimentola/Pohia/Sariola/Ulappala – kraina północy
Remunen – ojciec chmielu
Ruotus – okrutnik
Saari – możny ród wyspiarski, z którego wywodzi się Kyllikki
Sampo – magiczny młynek, dający szczęście, pomyślność i bogactwo
Savo – kraina na zachód od Karelii
Sinetär – bogini, opiekunka barwy tkanin
Sotkotar – bogini kaczek
Suonatar – bogini krwi
Suovakko – kucharka na dworze Pohjoli
Surma – bestia pilnująca wejścia do Tuonela
Syöjätar – matka węża wodnego
Tapio/Kuippana – bóg lasów
Tapiola/Metsola – siedziba Tapio
Tähetär – bogini, tkaczka materii gwiezdnej
Tellervo – dziewica leśna, córka Tapio
Terhenetär/Uutar – bogini mgieł powietrznych
Tiera – towarzysz Kaukomieli
Tuometar – bogini czeremchy
Tuonela/Manala – otoczona rzeką siedziba Tuoni (śmierci)
Tuoni – 1. śmierć, bóg królestwa śmierci; 2. rzeka umarłych
Turia – Laponia
Turso/Tursas/Turisas – olbrzym, potwór morski
Tuulikki – córa Tapio
Tuuri/Palvoinen – bóstwo chmur
Tyrjä – wodospad w Laponii
Ukko – „starzec” najwyższy bóg
Untamo – 1. bóg snu 2. Untamoinen
Untamoinen – brat Kalervo
Väinämöinen/Suvantolainen/Väinö – główna postać eposu, wiekowy mędrzec, zaklinacz i najlepszy pieśniarz
Väinölä/Suvantola/Uvantola – siedziba Väinämöinena
Vellamo – bogini wód, sprzyjająca żeglarzom, żona Ahto
Vetehinen – bóg topieli
Vipunen – mag, słynny znawca wiedzy tajemnej
Virokannas – starzec przybyły z obcych krajów
Vuoksi – rzeka łącząca jezioro Saimaa z Ładogą

(według przekładu Józefa Ozgi-Michalskiego)

Linki zewnętrzne