Przejdź do zawartości

Malowane cerkwie północnej Mołdawii

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkwie Mołdawii[a]
Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Ilustracja
Państwo

 Rumunia

Typ

kulturowy

Spełniane kryterium

I, IV

Numer ref.

598

Region[b]

Europa i Ameryka Północna

Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę

1993
na 17. sesji

Dokonane zmiany

2010

Położenie na mapie Rumunii
Mapa konturowa Rumunii, u góry znajduje się punkt z opisem „Monastyr Voroneț”
Ziemia47°31′02,0″N 25°51′51,0″E/47,517222 25,864167
Multimedia w Wikimedia Commons
  1. ↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO
  2. ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Malowane cerkwie północnej Mołdawii – grupa unikatowych cerkwi prawosławnych położonych w północnej Rumunii, na Bukowinie (w północnej części Mołdawii), ozdobionych zarówno malowidłami wewnętrznymi, jak i pochodzącymi z XVI w. freskami zewnętrznymi, pokrywającymi fasady na całej ich powierzchni. Osiem z nich jest wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Cerkwie

[edytuj | edytuj kod]
Schemat rozmieszczenia cerkwi na Bukowinie (w kolorze czerwonym – wpisane na listę UNESCO)

Malowane cerkwie wpisane na listę UNESCO:

Ponadto na Bukowinie znajdują się liczne inne zabytkowe cerkwie, wśród nich:

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Monastyr Sucevița
Piotr Raresz jako fundator monastyru Moldovița – fragment obrazu wotywnego w nawie cerkwi

Pierwsze murowane cerkwie Mołdawii, której centrum znajdowało się wówczas właśnie na Bukowinie, powstały wraz z utworzeniem państwa mołdawskiego w końcu XIV w. w pierwszych siedzibach hospodarskich – Radowcach, Serecie i Suczawie. Znaczący rozwój budownictwa sakralnego nastąpił w stuleciu następnym – za panowania hospodarów Aleksandra Dobrego (1400–1432) oraz Stefana Wielkiego (1457–1504). Także w XV w. zaczęły powstawać malowidła cerkiewne, wówczas jeszcze pokrywające jedynie wnętrza budynków[19][20][21].

Upadek niezależności Hospodarstwa Mołdawskiego pod naporem osmańskim spowodował osłabienie działalności fundacyjnej hospodarów mołdawskich. Mimo to nowe cerkwie i monastyry nadal powstawały – za sprawą tych hospodarów, których pozycja była dość mocna, jak Piotr Raresz (1527–1538 i 1541–1546) lub Aleksander Lăpușneanu (1552–1561 i 1564–1568)[22][23]. Obok charakteru religijnego miały znaczenie obronne – wobec niemożności wznoszenia zamków wskutek tureckiego zakazu, mocno fortyfikowane, miały służyć jako punkty oporu[24][25]. Szczególne znaczenie miało panowanie Piotra Raresza, próbującego zrzucić zwierzchnictwo tureckie, kiedy to obok wznoszenia nowych czy rozbudowywania istniejących już cerkwi i monastyrów zrealizowano bogaty program ozdabiania świątyń zewnętrznymi malowidłami, zajmującymi wszystkie ich ściany (najstarsze zachowane malowidła znajdują się w Probota i pochodzą z 1532; przypuszcza się, że w 1530 wykonano zniszczone na początku XX w. malowidła zewnętrzne cerkwi w Hârlău), stanowiącymi m.in. manifest ideowy oporu przeciwko Turkom[26][27][28][29].

Zwyczaj ten kontynuowany był później, choć stopniowo zanikał; a wraz z coraz większą zależnością od Turcji zanikał też antyturecki charakter fresków. Aleksander Lăpușneanu wzniósł monastyr Slatina z cerkwią już bez malowideł zewnętrznych, a kilkadziesiąt lat później Mohyłowie ufundowali ostatnią z malowanych z zewnątrz cerkwi w monastyrze Sucevița (koniec XVI w.). Wkrótce potem metropolita Anastasie Crimca zbudował oryginalną cerkiew w monastyrze Dragomirna. W późniejszym okresie budownictwo sakralne na Bukowinie właściwie się już nie rozwijało. Po upadku Mohyłów centrum polityczne uzależnionej od Turków Mołdawii ostatecznie przeniosło się na południe, do Jass, Bukowina znalazła się na marginesie zarówno politycznym, jak też i kulturalnym[30][31][32][33].

W 1775 duża część Bukowiny weszła w skład monarchii Habsburgów. Reformy józefińskie spowodowały usunięcie zakonników z niektórych cerkwi. Cerkwie powoli niszczały, nie było środków na ich remonty. Proces ten miał miejsce również w czasach komunistycznych. Zmiana nastąpiła dopiero po 1989. Monastyry ponownie były obejmowane przez prawosławnych mnichów i mniszki i podjęto energiczne działania w celu ich ratowania i restauracji[34]. W 1993 siedem malowanych cerkwi zostało wpisanych na listę światowego dziedzictwa UNESCO, a w 2010 poszerzono ten wpis o ósmą cerkiew. Dzisiaj stanowią one jedne z najcenniejszych zabytków Rumunii.

Architektura

[edytuj | edytuj kod]
Trójkonchowa bryła cerkwi monastyru Humor, widok od południowego wschodu
Wystający dach oraz dekoracyjne nisze na wschodniej apsydzie cerkwi św. Jerzego w monastyrze Voroneț

Architektura cerkwi bukowińskich wznoszonych od końca XIV w. do początku XVII w. wywodzi się z kręgu architektury bizantyńskiej. Wśród cerkwi dominuje nawiązujący do krzyża plan trójkonchowy (koniczyny), tj. wydłużonego prostokąta, od strony wschodniej zakończonego apsydą ołtarzową (główną), w sąsiedztwie której na północnym i południowym boku prostokąta znajdują się apsydy boczne. Niekiedy plan trójkonchowy jest tylko pozorowany przez tworzenie zamiast apsyd bocznych niewielkich nisz wewnętrznych ukrytych w grubości muru (z zewnątrz mur jest płaski)[35][36][37][38].

Cerkwie, bez wyjątku orientowane, słabo oświetlone z uwagi na bardzo małe i nieliczne okienka, złożone są z kilku osobnych pomieszczeń. Należą do nich:

  • nawa (gr. naos) zajmująca wschodnią część cerkwi, nakryta kopułą, z której część z apsydą główną jest oddzielona ikonostasem;
  • przednawie (gr. pronaos, także często narthex) przylegające do nawy od zachodu, niekiedy mieszczące nagrobki fundatorów świątyni (w niektórych wypadkach są one umieszczone w osobnej komorze grobowej (rum. grobnița));
  • przedsionek (rum. pridvor, gr. exonarhtex) przybierający różne formy, od zamkniętych do szeroko otwartych na zewnątrz (np. arkadami).

Cerkwie zmieniały swoją formę w dziejach; do końca XV w. dominowały cerkwie składające się wyłącznie z dwóch zamkniętych pomieszczeń[39][40][36][41][42].

Cerkwie zwieńczone są wysokim, zaokrąglonym na końcach, dachem, daleko wystającym poza ściany (co uchroniło freski zewnętrzne przed zniszczeniem). W dachu ukryte są kopuły przykrywające poszczególne pomieszczenia cerkwi. W niektórych przypadkach cerkwie posiadają niewielkie wieże wznoszące się ponad nawą, stanowiące zwieńczenie kopuł i oparte na systemie pendentywów, zwane „sklepieniami mołdawskimi”. W przypadku cerkwi posiadających wieże, dach cerkwi jest podzielony, odsłaniając wieżę praktycznie od samej jej podstawy[43][44][23][45][46].

W wykończeniu cerkwi widoczne są wpływy architektury Zachodu. Pomijając cerkiew w Radowcach, pierwszą murowaną cerkiew mołdawską, w której widać wyraźne wpływy architektury zachodniej nawet w konstrukcji budowli[47][48], wiele cerkwi wykazuje liczne elementy gotyckie lub renesansowe, np. przypory czy kamieniarka okien i drzwi[49][50][32][51].

W dekoracji cerkwi, obok malowideł, charakterystyczne są też nisze, obiegające czasami całe cerkwie szeregiem (lub kilkoma) pod dachem, albo też pokrywające całe ściany apsyd, natomiast we wcześniejszych budowlach – rzędy kolorowych, glazurowanych płytek[52][53].

W przypadku cerkwi klasztornych świątynie otoczone były czworobokiem murów obronnych, często wzmocnionych w narożach basztami, z bramą wjazdową na osi jednej z pierzei murów. Budynki mieszkalne, gospodarcze itp. nie przylegały do cerkwi, ale do wewnętrznej strony murów obronnych – cerkwie stały samodzielnie w centrum klasztornego kompleksu, odsłonięte z wszystkich stron (odmiennie niż w architekturze zachodniej, gdzie kościół klasztorny zazwyczaj przylega do kompleksu klasztornego)[54][25][55].

Malowidła

[edytuj | edytuj kod]
Ukrzyżowanie w cerkwi św. Jerzego w monastyrze św. Jana Nowego w Suczawie
Sąd Ostateczny na zachodniej elewacji cerkwi monastyru Voroneț
Malowidła południowej elewacji cerkwi monastyru Moldovița (po lewej stronie akatyst, po prawej drzewo Jessego)

Wyjątkowość dekoracji malarskiej cerkwi Bukowiny przejawia się w tym, że zajmuje ona obok ścian wewnętrznych również wszystkie ściany świątyni z zewnątrz[56][57][28][58]. Obecnie malowidła zewnętrzne w większym lub mniejszym stopniu można znaleźć na kilkunastu świątyniach, w przeszłości było ich więcej[59]. W kilku przypadkach zachowały się jednak tylko ich fragmenty, a właściwie na żadnej ze świątyń nie zachowały się w całości – zazwyczaj zniszczone są na północnych ścianach cerkwi, najbardziej narażonych na działanie warunków atmosferycznych wskutek wiejących z tego kierunku wiatrów.

Malowidła wewnętrzne cerkwi inspirowane są miniaturami z ksiąg średniowiecznych, co związane było m.in. z bujnym rozwojem iluminatorstwa w XV-wiecznej Mołdawii[60][61][62][63]. Wewnętrzne ściany cerkwi są pokryte szeregiem obrazów, przedstawiających pojedyncze sceny. Inny jest schemat kompozycji na ścianach zewnętrznych – tutaj pojawiają się także monumentalne malowidła zajmujące dużo większe płaszczyzny, niekiedy całe elewacje, efekt artystyczny wzmaga jeszcze ich bardzo dobre (w przeciwieństwie do wnętrza) oświetlenie[64][57][65].

Kompozycja i styl malowideł są podobne we wszystkich cerkwiach, wszystkie wywodzą się z tego samego kanonu – w przypadku malowideł wewnętrznych, dojrzałego już w epoce Stefana Wielkiego[66][67], zaś w przypadku zewnętrznych (powstających po 1530), opracowanego w epoce Piotra Raresza (jego autorem mógł być metropolita Grigorie Roșca)[68][69][70]. Widać tu jednak pewną ewolucję. Od II połowy XV w. coraz istotniejszym elementem malowideł staje się program ideologiczny związany z oporem przeciwko Imperium Osmańskiemu – szczególnego znaczenia nabiera w malowidłach zewnętrznych realizowanych pod panowaniem Piotra Raresza, próbującego stawić opór Turkom[71][72].

Przestrzegany zazwyczaj kanon malowideł wewnętrznych obejmował następujące elementy:

  • w apsydzie wschodniej (ołtarzowej, odgrodzonej od nawy ikonostasem) – malowidła poświęcone męce Chrystusa i Ostatniej Wieczerzy;
  • w kopule nawy – Chrystus Pantokrator, poniżej którego przedstawieni są aniołowie, prorocy, apostołowie, ewangeliści;
  • na ścianach nawy – tzw. „kalendarz”, przedstawiający wydarzenia związane z życiem Chrystusa oraz Marii; ponadto istotnym elementem malowideł nawy bywa umieszczany na zachodniej ścianie obraz wotywny przedstawiający fundatora cerkwi wręczającego, przy wstawiennictwie patrona świątyni, Chrystusowi pomniejszony model cerkwi;
  • w pozostałych pomieszczeniach często przedstawiane są sceny związane z wezwaniem świątyni (np. żywot jej patrona), regułą jest umieszczanie kalendarza (gr. menologion) ze scenami z życia świętych męczenników; w przednawiu (często pełniącym funkcję babińca) znajdują się sceny z życia Matki Boskiej (m.in. jej przedstawienie w kopule); niekiedy pojawia się także Kawalkada Krzyża Świętego (przedstawiająca cesarza Konstantyna Wielkiego na czele pochodu świętych wojowników)[66][73][74][75][76].

Z kolei do głównych przedstawień pojawiających się na ścianach zewnętrznych cerkwi należą:

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Churches of Moldavia. UNESCO. [dostęp 2009-05-06].
  2. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 267–269.
  3. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 274–279.
  4. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 292–296.
  5. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 209–212.
  6. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 213–216.
  7. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 183–187.
  8. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 283–286.
  9. ↑ World Heritage Committee also approves three extensions to World Heritage properties in Austria, Romania and Spain. UNESCO. [dostęp 2010-08-02].
  10. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 243–251.
  11. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 189–190.
  12. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 219–220.
  13. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 227–228.
  14. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 197–199.
  15. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 233–235.
  16. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 238–240.
  17. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 289–291.
  18. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 203–208.
  19. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 63–66, 76–77.
  20. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 98–100.
  21. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 37–38.
  22. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 79.
  23. ↑ a b Jurecki 2001 ↓, s. 99–100.
  24. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 80–81.
  25. ↑ a b Jurecki 2001 ↓, s. 95–96.
  26. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 82–86.
  27. ↑ Florea 1989 ↓, s. 107–109.
  28. ↑ a b Jurecki 2001 ↓, s. 104–105.
  29. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 47, 49.
  30. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 86–91.
  31. ↑ Florea 1989 ↓, s. 109, 142, 151–153.
  32. ↑ a b Jurecki 2001 ↓, s. 100.
  33. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 93–94.
  34. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 123.
  35. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 70–72, 80–82.
  36. ↑ a b Jurecki 2001 ↓, s. 98–99.
  37. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 38–40.
  38. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 17–18.
  39. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 70–72, 74, 80–82.
  40. ↑ Florea 1989 ↓, s. 74–75.
  41. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 40–41.
  42. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 17–18, 20.
  43. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 72–73.
  44. ↑ Florea 1989 ↓, s. 75.
  45. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 41.
  46. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 19–20.
  47. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 65.
  48. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 98.
  49. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 73–74, 79–82.
  50. ↑ Florea 1989 ↓, s. 67–73, 75, 81.
  51. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 41–42.
  52. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 66, 72.
  53. ↑ Florea 1989 ↓, s. 81.
  54. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 81–82.
  55. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 17.
  56. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 79, 82.
  57. ↑ a b Florea 1989 ↓, s. 107.
  58. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 55.
  59. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 47.
  60. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 67.
  61. ↑ Florea 1989 ↓, s. 99–100.
  62. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 102–103.
  63. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 5–11.
  64. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 82.
  65. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 20.
  66. ↑ a b Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 75–78.
  67. ↑ Florea 1989 ↓, s. 101.
  68. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 82–83.
  69. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 105.
  70. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 49.
  71. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 77, 84, 86.
  72. ↑ Florea 1989 ↓, s. 104, 107, 108.
  73. ↑ Florea 1989 ↓, s. 101, 107.
  74. ↑ Jurecki 2001 ↓, s. 105–106.
  75. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 71–81.
  76. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 14, 33–60.
  77. ↑ Brykowski, Chrzanowski, Kornecki 1979 ↓, s. 82–87.
  78. ↑ Florea 1989 ↓, s. 108.
  79. ↑ Kocój 2006 ↓, s. 81–94.
  80. ↑ Podlacha 1912 ↓, s. 21–33.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Obiekty z listy Światowego Dziedzictwa UNESCO w Rumunii

Kulturowe
Przyrodnicze

  1. ↑ Wspólnie z Albanią, Austrią, Belgią, Bośnią i Hercegowiną, Bułgarią, Chorwacją, Czechami, Francją, Hiszpanią, Macedonią Północną, Niemcami, Polską, Słowacją, Słowenią, Szwajcarią, Ukrainą i Włochami
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Malowane_cerkwie_północnej_Mołdawii&oldid=71205014”