Zaziemskie światy
| Autor | |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Data powstania |
1948 |
| Wydanie oryginalne | |
| Miejsce wydania | |
| Język | |
| Data wydania | |
| Wydawca | |
Zaziemskie światy. Pierwszy lot międzyplanetarny – powieść Władysława Umińskiego ukończona w 1948 r., lecz wydana dopiero w 1956 r. Jest to ostatnia wydana pozycja Umińskiego, a także ostatnia pozycja opublikowana nakładem oficyny Gebethner i Wolff.
Jest jedną z nielicznych powieści fantastycznonaukowych wydanych w Polsce w latach 50[potrzebny przypis]. Osią fabuły jest podróż z Ziemi na Wenus[1][2].
Historia powstania i edycji
[edytuj | edytuj kod]Książka początkowo nosiła tytuł Wyprawa na Wenus i była napisana na zamówienie konspiracyjnego wydawnictwa Wisła[3].
Kamila Budrowska pisze, że autor ukończył powieść jeszcze w czasach okupacji. Książka została skierowana do druku 1948 r., i następnie zatrzymana przez cenzurę w styczniu 1949 r. Została uwolniona dopiero w 1956 r., stając się ostatnią pozycją wydaną przez wydawnictwo Jana Gebethnera (zarejestrowana w dokumentach 11 sierpnia 1956 r.; wydana ze wsteczną datą wydania 1948 w nakładzie siedmiu tysięcy egzemplarzy w wydawnictwie Gebethner i Wolff, które oficjalnie zamknięto już w 1950 r.)[3][4][5].
Fabuła
[edytuj | edytuj kod]Powieść opisuje pierwszy w dziejach międzyplanetarny lot – na Wenus, gdzie Ziemianie napotykają rozwiniętą cywilizację ludzi, którzy osiedlili się tam po opuszczeniu Atlantydy[4][6][7]. Pierwsza część ma charakter bardziej przygodowy, obejmuje przygotowania do startu i lot, następnie akcja ustępuje miejsca opisowi utopii[7].
Załoga statku składa się osób reprezentujących różne typy i charaktery (chemik z pomocnikiem, wynalazca, astronom, przedstawiciel Ministerstwa Wojny, wojskowy – wysłannik rządu USA, astronom, milioner i para młodych nowożeńców, ze służącą)[7]. Mieszkańcy Wenus rządzeni przez „Wielkiego Maga” uważają się za bardziej zaawansowanych od Ziemian, porzuciwszy cywilizację czy kulturę związaną z nadmiernym zaspokajaniem potrzeb materialnych, i żyjąc „w zgodzie z naturą” (są m.in. zwolennikami wegatarianizmu). W zamian rozwinęli moce psychiczne (telepatia, telekinezja; ta ostatnia jest też wykorzystywana jako źródło energii dla ich maszyn)[8][9]. Nie interesują się nowinkami technicznymi, pracują natomiast nad swoim rozwojem duchowym[10]. Sami się siebie nazywają „półbogami” lub „synami słońca”[11]. Krytycznie oceniają zachowania Ziemian (Wielki Mag zauważa, że ludzkość tkwi w „głębokim barbarzyństwie”)[10]. Wenusjańska przyroda jest bardziej dzika, niż ziemska, a przez to dziewicza i niebezpieczna z punktu widzenia Ziemian[11].
Powieść jest osadzona w tym samym uniwersum co wcześniejsza powieść Umińskiego, Na drugą planetę[12].
Odbiór
[edytuj | edytuj kod]Książka została opisana jako niezbyt popularna[13].
Analiza
[edytuj | edytuj kod]Antoni Smuszkiewicz zalicza utwór do tzw. utopii eskapistycznych[14]. Zdaniem Macieja Wróblewskiego autor „umiejętnie połączył konwencję powieści science fiction z przygodową”. Tekst posiada bogatą warstwę informacyjną z zakresu kosmologii, astrofizyki, biologii, chemii i historii. Treści utopijne dotyczą kwestii moralnych, kwestie społeczno-polityczne są potraktowane marginalnie. Wzorem Platona potomkowie Atlantydów rządzeni są przez „najmądrzejszych”[15].
Niedługo o ukazaniu się, w 1959 r. książkę skrytykowała Krystyna Kuliczkowska, pisząc, że „świadczy [ona] o zaniku tych walorów znawczych, które były najcenniejsze we wcześniejszej twórczości [Umińskiego]. Sens pseudofilozoficznych dywagacji rozsnutych w całym utworze sprowadza się do prymitywnego potępienia cywilizacji materialnej i do apoteozy biernej kontemplacji, mającej stanowić ideał dążeń człowieka na najwyższym szczeblu duchowego rozwoju”[16].
Antoni Smuszkiewicz w 1982 r. pisze, że powieść „zasadniczo nie odbiega od najlepszych dokonań autora z końca XIX w.”, a nawet stanowi pewien regres w stosunku do nich. Ponad osiemdziesięcioletni pisarz „nie potrafi spojrzeć na nowe odkrycia i wynalazki oczyma dawnego pozytywistycznego entuzjasty wiedzy i postępu. Niechętnie patrzy na rozwój cywilizacji materialnej, zwraca natomiast uwagę na wewnętrzny, duchowy rozwój człowieka”[17]. Taki rozwój oraz społeczna harmonia mogą zostać odnalezione dzięki kontemplacji i poszukiwaniu wewnętrznego ładu, które pomogą „pogodzić się z samym sobą i otaczającym światem”, zamiast podążać drogą ciągłych poszukiwań i zmagań się z rzeczywistością[14]. Apeluje też o niezaniedbywanie wartości moralnych[10]. Choć uwzględnia najnowsze zdobycze techniki – radar czy energię atomową, to konstrukcja fabuły i użycie elementów fantastycznych „przemawiają raczej za przynależnością utworu jeszcze do epoki Verne’a”[6]. Dwa lata później Smuszkiewicz zauważa, że tekst ten jest "świadectwem porażki ideałów życiowych, załamania wiary w doskonalenie moralne człowieka" i równocześnie, że jest to "jedna z najostrzejszych antyutopii lat pięćdziesiątych"[18].
Kilka lat póżniej Andrzej Niewiadowski i Smuszkiewicz oceniają, że doświadczenia II wojny światowej były „bolesnym ciosem dla pozytywistycznego światopoglądu” wiekowego pisarza i sprawiły, że dokonał „ideologicznego zwrotu” i „rewolucyjnej zmiany”, porzucając wizję postępu niesionego przez cywilizację naukowo-techniczną na rzecz apologezy duchowego przeobrażenia człowieka[19].
Innym znaczącym przesłaniem powieści jest wizja, że „życie przepełnia Wszechświat”[9].
Niewiadowski pisze, że autor zrezygnował z wydania powieści w latach 40. postawiony przed koniecznością jej przeredagowania zgodnie z nakazami socrealizmu[20]. Krytyk stawia też tezę, że autor, pisząc powieść silnie inspirował się dziełem Antoniego Langego Miranda[21].
Kamila Budrowska przytacza opinie recenzentów cenzorskich, którzy przypisują powieści „nieodpowiednie podłoże ideowe” i „całkowicie mętne idee społeczne” przy „skromnych walorach popularnonaukowych”. Zarzucają, że proponowany system społeczny może wywołać „zamęt w głowie młodego czytelnika i podać mu myśl, że rozwiązanie trapiących ludzkość zagadnień może nastąpić nie na drodze walki o sprawiedliwość społeczną, a przez jakieś mistyczne ulepszenie dusz” oraz „niewskazane kierowanie fantazji młodzieży w kierunku rojeń bezsensownych i całkowicie przeciwnych kierunkowi w jakim chcemy tę młodzież wychować”. Oprócz tego cenzorzy krytykują fascynację autora Stanami Zjednoczonymi: „Książka napisana w atmosferze uwielbienia dla Ameryki, milionerek i margrabiów wydaje się szkodliwą i nie powinna być wydrukowana” i „narzucający się czytelnikowi wniosek o niezwykle dogodnych warunkach rozwoju nauki i techniki w ustroju kapitalistycznym, co w obecnym okresie marszu do socjalizmu ma swoją szczególną wymowę”[4].
Książka była też opisana jako „głęboko krytykująca ziemskie stosunki”[22], „świadectwo porażki ideałów życiowych [i] załamania wiary w doskonalenie moralne człowieka”[23], „jedna z najostrzejszych antyutopii lat pięćdziesiątych”[24], „prymat duchowości nad materią”[9] i widziana jako potępienie cywilizacji materialnej i promocję biernej kontemplacji[25] i ascetyzmu[8].
Smuszkiewicz ocenia, że powieść „zamyka wczesny etap rozwoju” polskiej fantastyki naukowej[26].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 219.
- ↑ Niewiadowski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 205.
- ↑ a b Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik biobibliograficzny. Jadwiga Czachowska, Alicja Szałagan (red.). T. 8: Ste-V. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczna, 2003, s. 438. [dostęp 2023-10-11].
- ↑ a b c Kamila Budrowska. Autsajderzy literatury: Kornel Makuszyński i Władysław Umiński. „Wschodni Rocznik Humanistyczny”. t. 12, s. 308-, 2015. Białystok: Uniwersytet w Białymstoku. ISSN 1731-982X. [dostęp 2023-10-02].
- ↑ Kamila Budrowska, Nieznane archiwum wydawnictwa „Gebethner i Wolff”, czyli o pożytkach z przeglądania „Przewodnika polonisty”, „Pamiętnik Literacki. Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej” (4), 2014, s. 151–167, ISSN 0031-0514 [dostęp 2024-02-02] (ang.).
- ↑ a b Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 219–220.
- ↑ a b c Wróblewski 2008 ↓, s. 224.
- ↑ a b Studia filologiczne, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy., 1983, s. 83–84 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ a b c Maria Jasińska-Wojtkowska, Krzysztof Dybciak, Proza polska w kręgu religijnych inspiracji, Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1993, s. 279, ISBN 978-83-85291-48-0 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ a b c Wróblewski 2008 ↓, s. 226.
- ↑ a b Wróblewski 2008 ↓, s. 225.
- ↑ Wróblewski (2005), s. 203.
- ↑ Stanisław Krawczyk, Gust i prestiż. O przemianach polskiego świata fantastyki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, 11 października 2022, s. 64, ISBN 978-83-66849-57-0 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ a b Antoni Smuszkiewicz W kręgu współczesnej utopii, Fantastyka, nr 6/1985, s. 60.
- ↑ Wróblewski 2008 ↓, s. 227.
- ↑ Krystyna Kuliczkowska, Literatura dla dzieci i młodzieży w latach 1864–1914: zarys rozwoju, materiały, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1959, s. 49 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 67.
- ↑ Andrzej Niewiadowski, Tradycje fantastyki naukowej w literaturze polskiej, „Pismo literacko-artystyczne”, 31 (12), 1984, s. 84-96.
- ↑ Niewiadowski i Smuszkiewicz 1990 ↓, s. 206–207.
- ↑ Andrzej Niewiadowski: Świadectwa prognoz społecznych w polskiej fantastyce naukowej (1945-1985). W: Spór o SF. Ryszard Handke, Lech Jęczymyk, Barbara Okólska (red.). Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1989, s. 388–389, seria: „SF” Wydawnictwa Poznańskiego. ISBN 83-210-0815-1.
- ↑ A. Niewiadomski: W kręgu fantazji Antoniego Langego. W: A. Lange: Miranda i inne opowiadania. Warszawa: 1987, s. 228.
- ↑ Andrzej Wójcik, Okno Kosmosu: (wybrane zagadnienia topiki polskiej prozy fantastycznonaukowej), Krajowa Agencja Wydawnicza, 1979, s. 36 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ Andrzej Niewiadowski, Polska fantastyka naukowa: przewodnik 1945-1985, Iskry, 1987, s. 9, ISBN 978-83-207-0999-5 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ Pismo literacko-artystyczne, Prasa-Książka-Ruch, 1984, s. 87 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ Irena Słońska, Krystyna Kuliczkowska, Mały słownik literatury dla dzieci i młodzieży, Wiedza Powszechna, 1964, s. 328 [dostęp 2024-02-02] (pol.).
- ↑ Smuszkiewicz 1982 ↓, s. 220.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Antoni Smuszkiewicz: Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1982. ISBN 83-210-0303-6.
- Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz: Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1990, seria: SF – Wydawnictwo Poznańskie. ISBN 83-210-0892-5.
- Maciej Wróblewski, „Na drugą planetę” Władysława Umińskiego, czyli o radości uprawiania nauki, [w:] Andrzej Stoff, Dariusz Brzostek, Polska literatura fantastyczna: interpretacje, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005, ISBN 978-83-231-1907-4 [dostęp 2023-10-12] (pol.).
- Maciej Wróblewski: Czytanie przyszłości. Polska fantastyka naukowa dla młodego odbiorcy. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2008. ISBN 978-83-231-2238-8.