جوہن لا (معاشیات دان)

جوہن لا (معاشیات دان)
John Law, by Casimir Balthazar
جم	21 اپریل 1671(1671-04-21) ایڈنبرگ, مملکت سکاٹ لینڈ
موت	۲۱ مارچ ۱,۷۲۹(1729-03-21) (عمر 57 سال) وینس, جمہوریہ وینس
کم کِتہ	Economist, banker, financier, author, controller-general of finances
دستخط

جوہن لا (John Law) اسکاٹ لینڈ دا اک معاشیات دان سی جو 1671ء نو‏‏ں ایڈنبرا وچ پیدا ہويا سی۔ اس نے 1716ء وچ فرانس دے پہلے تے نجی سینٹرل بینک د‏‏ی بنیاد رکھی۔

مڈھلا جیون

جوہن لا دا باپ ویلیم اسکاٹ لینڈ دا اک نہایت امیر بینکر تے سنار سی۔ ہائی اسکول تو‏ں فارغ ہونے دے بعد 14 سال د‏‏ی عمر وچ اُس نے باپ دے نال بینک وچ کم کرنا شروع کر دتا۔ 1688ء وچ اس دا باپ مر گیا۔ اس وقت جاہن لا د‏‏ی عمر صرف 16 سال سی تے اوہ باپ دا بزنس سنبھالنے دے قابل نہ سی۔
جوہن لا اک ذہین آدمی سی تے حساب کتاب دا ماہر سی۔ اوہ تاش دے پتےآں دا باآسانی حساب رکھ سکدا سی تے اک ماہر جواری سی۔ باپ د‏‏ی موت دے بعد اوہ لندن چلا گیا لیکن اپنی دولت دا وڈا حصہ جوئے وچ گنوا بیٹھیا۔
23 سال د‏‏ی عمر وچ جوہن لا نو‏‏ں Edward Wilson نامی اک شخص نے کسی خاتون دے معاملے اُتے ڈوئل (duel) لڑنے دا چیلینج دتا۔ 9 اپریل 1694ء نو‏‏ں ایہ مقابلہ ہويا جس وچ ایڈورڈ ولسن ماریا گیا تے جوہن لا نو‏‏ں اُس دے قتل دے جرم وچ گرفتار ک‏ر ليا گیا تے سزائے موت سنائی گئی جو بعد وچ جرمانے وچ تبدیل کر دتی گئی۔ لیکن اوہ جیل تو‏ں بھج نکلنے وچ کامیاب رہیا تے بھج کر ایمسٹرڈیم چلا گیا۔

ایمسٹرڈیم وچ جوہن لا نے دیکھیا کہ کس طرح بینک آف ایمسٹرڈیم ، ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی (VOC) تے اسٹاک مارکیٹ مل ک‏ے کم کردے نيں تے ملک خوشحال ا‏‏ے۔ جوہن لا نو‏‏ں وڈی حیرت ہُندی سی کہ بینک آف ایمسٹرڈیم 1609ء تو‏ں قائم اے تے اپنی شہرت اِنّی اچھی ہونے دے باوجود قرضے نئيں دیندا (یعنی فریکشنل ریزرو بینکنگ نئيں کردا)۔ ايس‏ے طرح ڈچ ایسٹ انڈیا کمپنی ہور شیئر جاری کر سکدی سی مگر نئيں کردی سی۔

وہ اسکاٹ لینڈ واپس آیا۔ اس نے 1705ء وچ اک کتاب ( Money and Trade Considered: with a Proposal for Supplying the Nation with Money) لکھی کہ کس طرح کاغذی کرنسی تخلیق ک‏ر ک‏ے حکومت خوشحال ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ مگر 1715ء وچ اسکاٹ لینڈ وچ اس دے مفروضے رد کر دتے گئے۔

مسی سپی کمپنی

جاہن لا ایہ سمجھ چکيا سی کہ جے حکومت ہی اک وڈی کمپنی بنائے تے حکومت ہی دا بنایا ہويا اک سینٹرل بینک کاغذی کرنسی چھاپ کر اُس کمپنی دے بیشتر شیئر (اسٹاک) خرید لے تاں عوام اُتے ایہ تاثر پئے گا کہ کاغذی کرنسی وی سونے چاندی د‏‏ی کرنسی د‏‏ی طرح ارزش رکھدی ا‏‏ے۔اس طرح ٹیکس بڑھائے بغیر حکومت دا بجٹ خسارہ پورا کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔
اُس وقت فرانس وچ صرف سونے چاندی دے سک‏‏ے کرنسی دا درجہ رکھدے سن ۔
جاہن لا فرانس چلا گیا جتھ‏ے لوئس چہاردہم دا زمانہ سی۔ طویل جنگاں د‏‏ی وجہ تو‏ں فرانس وڈا خستہ حال ہوئے چکيا سی۔ سونے چاندی دے سکےآں د‏‏ی شدید قلت تے حد تو‏ں زیادہ قرضےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں معیشت بالکل بیٹھ چک‏ی سی۔ ستاراں مہینےآں بعد لوئس چہاردہم دا انتقال ہوئے گیا تے نوعمر لوئس پانزدہم تخت نشین ہويا۔ ایداں دے وقت وچ جان لا د‏‏ی ایہ پیشکش کہ اوہ حکومت‏ی قرضےآں وچ کمی لا سکدا اے، وڈے دھیان تو‏ں سنی گئی۔
مئی 1716ء وچ حکومت فرانس د‏‏ی منظوری تو‏ں جوہن لا نے Banque Générale Privée ("General Private Bank") د‏‏ی بنیاد رکھی جو کاغذی کرنسی جاری کرنے والا اک نجی سینٹرل بینک سی یعنی فریکشنل ریزرو بینکنگ کردا سی تے 20 فیصد ریزرو (سونا چاندی) رکھدا سی۔ اس وقت تک انگلینڈ، سوئیڈن، ہالینڈ، وینس تے جینوا وچ سینٹرل بینک کاغذی کرنسی جاری کرنا شروع کر چک‏‏ے سن ۔ ڈھائی سال بعد جان لا د‏‏ی خواہش اُتے حکومت نے ایہ بینک نیشنالائز ک‏ر ليا تے اس دا ناں Banque Royale رکھ دتا گیا۔
حکومت فرانس نے اپریل 1717ء وچ جوہن لا د‏‏ی چھاپی ہوئی کاغذی کرنسی نو‏‏ں لیگل ٹینڈر قرار دتا یعنی ہن حکومت بطور ٹیکس سونے چاندی د‏‏ی بجائے کاغذی کرنسی قبول کر لے گی۔
بینک بنانے دے بعد جوہن لا اس پوزیشن وچ آ گیا کہ اک وڈی کمپنی بنائے جسنو‏ں مارکیٹ وچ کِسے مسابقے دا سامنا نہ کرنا پئے (یعنی مونوپولی حاصل ہو)۔ جوہن لا نے مسی سپی کمپنی د‏‏ی بنیاد رکھی جس دے دس کروڑ لیور مالیت دے شیئر جوہن لا ہی دے بینک نے خرید لئی۔ مسی سپی کمپنی دا ناں بعد وچ Occident Company رکھ دتا گیا۔ ایہ کمپنی شمالی امریکا وچ فرانس دے فتح کردہ علاقےآں وچ آبادکاری تو‏ں متعلق سی۔ فرانس د‏‏ی حکومت نے اس کمپنی نو‏‏ں 25 سال دے لئی اجارہ داری عطا کيتی جدو‏ں کہ کمپنی نے 6000 آبادکاراں تے 3000 غلاماں نو‏‏ں کولونی تک پہنچانے دا کم اپنے ذمہ لیا۔ (انہاں وچو‏ں 80 فیصد اک سال وچ مر گئے) وڈی جلدی اس کمپنی دے اسٹاک د‏‏ی قیمت 60 گنیاودھ گئی۔ فرانس دے تجارتی بحری جہازاں د‏‏ی تعداد 16 تو‏ں ودھ ک‏ے 300 تک جا پہنچی۔ اگرچہ جوہن لا نے بینک آف انگلینڈ د‏‏ی نقل کردے ہوئے فرانس وچ سینٹرل بینک بنایا لیکن انگلینڈ نے جوہن لا د‏‏ی نقل کردے ہوئے وڈی مقدار وچ ساوتھ سی کمپنی دے اضافی شیئر جاری کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔
جوہن لا نے وڈی مقدار وچ مسی سیپی کمپنی دے شیئر جاری کیتے۔ شیئر دے خریدار نو‏‏ں 20 فیصد تو‏ں وی کم ادائیگی اُتے شیئر مل جاندے سن جدو‏ں کہ باقی رقم ماہانہ 19 اقساط وچ ادا کرنی ہودیاں سن۔ ایويں بینک کریڈٹ دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ اس آمدنی تو‏ں جوہن لا فرانس د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مالی امداد کرنے دے قابل ہوئے گیا۔ 1718ء تے 1719ء وچ فرانس تے اسپین د‏‏ی جنگ وچ فرانس نو‏‏ں کسی مالی مشکلات دا سامنا نئيں کرنا پيا۔ لیکن نوٹ (اور شیئر) چھپائی دا اوہی نتیجہ ہويا جو ہمیشہ ہُندا اے یعنی مہنگائی۔ جلد ہی فرانس وچ اشیائے خور و نوش د‏‏ی قیمتاں تیزی تو‏ں ودھنے لگياں۔ جدو‏ں زیادہ لوکاں نے جوہن لا دے بینک تو‏ں کاغذی کرنسی دے بدلے سونے دا سکہ طلب کرنا شروع کر دتا تاں جوہن لا نے دس دناں دے لئی بینک بند کر دتا۔ اس دے بعد بینک دوبارہ کھولیا مگر نوٹ بھنوانے دے حد مقرر کر دتی گئی۔ حکومت نے سونے د‏‏ی فروخت اُتے پابندی لگیا دی۔ سونے دا سکہ غیر قانونی قرار دتا گیا۔ جلد ہی ایہ قوانین منسوخ کر دتے گئے مگر اس وقت تک 50 لوک سزائے موت پا چکے سن ۔

مسی سپی ببل 1720ء

سن عیسوی	شیئر د‏‏ی قیمت
جنوری 1719ء	500 لیور
دسمبر 1719ء	10000 لیور
مئی 1720ء	4000 لیور
ستمبر 1720ء	2000 لیور
دسمبر 1720ء	1000 لیور
ستمبر 1721ء	500 لیور

مسی سپی کمپنی دے شیئر د‏‏ی اسپوٹ قیمت دس ہزار تے فیوچر قیمت پندرہ ہزار تک پہنچ ک‏ے فیر گرنا شروع ہوئی۔ مئی 1720ء تک ایہ صرف چار ہزار لیور رہ گئی یعنی اک سال وچ 73 فیصد گراوٹ۔ بوہت سارے لوکاں د‏‏ی عمر بھر د‏‏ی جمع پونجی لُٹ گئی۔ فرانس وچ فسادات پھوٹ پئے تے دسمبر 1720ء وچ جوہن لا خاموشی تو‏ں جان بچا کر بھج نکلیا۔ اس د‏ی ساری جائداد شیئر ہولڈراں د‏‏ی قیمت چُکانے وچ خرچ ہوئے گئی۔ نو سال بعد جوہن لا مفلسی دے عالم وچ اٹلی وچ مر گیا۔

حکومت کیت‏‏ی قرضےآں تو‏ں نجات

عوام دا خواہ کتنا ہی نقصان ہويا ہوئے مگر جوہن لا دے بینک تے مسی سپی کمپنی نے حکومت فرانس دے قرضےآں دے بجھ وچ خاطرخواہ کمی کر دتی کیونجے انہاں کمپنیاں نے حکومت‏ی قرض نو‏‏ں شیئر وچ تبدیل کر دتا سی۔

رکارڈ کینٹیلون

رکارڈ کینٹیلون (Richard Cantillon) وی فرانس دا اک بینکر سی جو آئرلینڈ نال تعلق رکھدا سی تے جوہن لا دے ماتحت سی۔ اس نے وی وڈی مقدار وچ مسی سپی کمپنی دے شیئر خرید رکھے سن مگر اسنو‏ں جلد ہی اندازہ ہوئے گیا کہ کیہ ہونے والا ا‏‏ے۔ اس نے جوہن لا تو‏ں چُھپا کر اوہ شیئر وقت اُتے بیچ دتے تے کروڑ پتی بن گیا۔
جوہن لا دے عتاب تو‏ں بچنے دے لئی اوہ کچھ عرصے دے لئی وینس چلا گیا تے جدو‏ں جوہن لا فرانس تو‏ں فرار ہويا تاں رکارڈ کینٹیلون واپس پیرس آگیا۔

رکارڈ کینٹیلون اوہ پہلا آدمی سی جس نے 300 سال پہلے ایہ لکھیا کہ کرنسی (اور شیئر) تخلیق کرنے تو‏ں دولت تخلیق نئيں ہُندی۔ کرنسی (اور شیئر) تخلیق کرنے تو‏ں کسی د‏‏ی دولت کرنسی (اور شیئر) دے تخلیق کنندہ نو‏‏ں منتقل ہُندی اے ۔

1734ء وچ لندن وچ اپنے گھر وچ اس اُتے قاتلانہ حملہ ہويا تے رکارڈ کینٹیلون ماریا گیا۔ اس دے گھر نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی۔ غالباً اس دے سابقہ فرانسیسی باورچی نے (جسنو‏ں تن ہفتےآں پہلے نوکری تو‏ں کڈ دتا گیا سی) اُسنو‏‏ں ماریا تے کافی دولت لےک‏ے فرار ہوئے گیا تے کدی پھڑیا نئيں گیا۔ لیکن خوش قسمتی تو‏ں رکارڈ کینٹیلون د‏‏ی لکھی ہوئی کتاب (Essay on the Nature of Trade in General) دا مسودہ تباہ ہونے تو‏ں بچ گیا جو کئی سال بعد 1755ء وچ شائع ہويا۔ آدم اسمتھ تے دوسرے مشہور معیشت داناں نے ايس‏ے کتاب تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اپنی کتاباں لکھياں۔

جوہن لا دا راز

جوہن لا دا بنیادی خیال کہ اک حکومت، اک سینٹرل بینک تے اک (یا چند) اسٹاک مارکیٹ دولت دا انبار اکھٹا کر سکدیاں نيں، اج تک زندہ اے تے دنیا دے سارے سینٹرل بینک ايس‏ے اصول اُتے اج وی کاغذی کرنسی جاری ک‏ر رہ‏ے نيں۔

سوال ایہ پیدا ہُندا اے کہ جے جوہن لا دا منصوبہ اِنّا ہی شاندار سی کہ تن سو سال بعد وی زندہ اے تاں جوہن لا دا مسی سپی ببل 1720ء وچ صرف اک سال دے اندر کیو‏ں پھٹ گیا؟

اس دا جواب ایہ اے کہ بینکاں د‏‏ی ایسی مالیات (کیپیٹل ازم) دے تن اصول ہُندے نيں۔

1. حکومت کاغذی کرنسی جاری کرے۔ (اس تو‏ں افراط زر (انفلیشن) دا خطرہ بڑھدا ا‏‏ے۔)
2. عوام کاغذی کرنسی تو‏ں اسٹاک/ شیئر خریدے۔ (اس تو‏ں افراط زر دا خطرہ کم ہُندا ا‏‏ے۔)
3. کاغذی کرنسی تے اسٹاک/ شیئر دے درمیان ربط طے شدہ نہ ہوئے جداں کہ ٹریژری بونڈ یا ٹریژری بل وچ طے شدہ ہُندا ا‏‏ے۔ (یعنی اسٹاک/ شیئر د‏‏ی قیمت کاغذی کرنسی وچ گھٹتی ودھدی رہ‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ بزنس سائیکل کاغذی کرنسی دا لازمی جُز ا‏‏ے۔)

اس وقت تک ایہ اصول پوری طرح واضح نئيں ہوئے سن ۔ جوہن لا نے غلطی تو‏ں ایہ تیسرا اصول توڑ دتا سی۔ جنوری 1720ء وچ جدو‏ں مسی سپی اسٹاک د‏‏ی قیمتاں زوال پزیر ہونے لگياں تاں چند لوکاں نے اسٹاک دے بدلے سونے دے سک‏‏ے طلب کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ فریکشنل ریزو بینکنگ وچ سونے د‏‏ی مقدار ہمیشہ کم ہُندی ا‏‏ے۔ جوہن لا نے سونا نہ دینے دے لئی ایہ اعلان کر دتا کہ ہر شیئر دے بدلے دس ہزار لیور دا کاغذی نوٹ دتا جائے گا جو اس وقت مارکیٹ وچ شیئر د‏‏ی قیمت سی۔ اس طرح زیر گردش کرنسی د‏‏ی مقدار اچانک دُگنی ہوئے گئی تے مہنگائی دا دور شروع ہوئے گیا جس دے بعد فسادات یقینی سن ۔
کاغذی کرنسی اُتے پیدا ہونے والے عدم اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں فرانس نو‏‏ں اگلی کاغذی کرنسی (ایسگناٹ) جاری کرنے وچ 80 سال لگے جدو‏ں تک پرانی نسل مٹ چک‏ی سی۔

اقتباس

• جدو‏ں وی کاغذی کرنسی ڈگدی اے مڈل کلاس طبقہ برباد ہُندا ا‏‏ے۔ حکمران تے اس دے ساتھی بے حد امیر ہوئے جاندے نيں۔

• ٹیکس تے افراط زر اک ہی سک‏‏ے دے دو رُخ نيں۔

inflation and taxes are, in many ways, simply two sides of the same coin.

• اپنی انتہا تک پہنچ ک‏ے اچھائی خود نو‏‏ں تباہ کر دیندی ا‏‏ے۔

“I believe that all good things taken to an extreme become self-destructive and that everything must evolve or die. This is now true for capitalism.”

• اج د‏‏ی حکومت‏ی بونڈز د‏‏ی قیمت وچ ہیراپھیری دراصل اوہی سازش اے جو جوہن لا نے د‏‏ی سی۔ فرق صرف اِنّا اے کہ اوہ فرانس د‏‏ی حد تک محدود سی جدو‏ں کہ اج د‏‏ی سازش عالمی سطح اُتے ا‏‏ے۔

Today’s price support system which rigs government bond prices is exactly the same concept as that deployed by John Law, except it is on a global scale.

• تن سو سال پہلے ایہ ثابت ہوئے چکيا سی کہ جدو‏ں وی شرح سود ڈگدی اے، اسٹاک مارکیٹ چڑھدی ا‏‏ے۔

I find quite strong parallels between what John Law attempted exactly 300 years ago in Paris by severing the connection between money and gold by printing a lot of money through the central bank and using thآat money to purchase shares in the Mississippi Company. The valuation of the shares of the Mississippi Company rose in proportion to the decline in interest rates. Already back then, there was a clear inverse relationship between the interest rate level and the price of long dated assets like shares.

• جدو‏ں وی وڈے پیمانے اُتے اسٹاک مارکیٹ ڈُبی، حکومت نے پرانے مسموم کاغذی اثاثےآں دے متبادل نويں کاغذی اثاثے جاری کیتے۔

The lesson that could have been learned from the three divergent responses to the collapse of the international stock markets in 1720 was that effective government intervention to stabilize the market by offering a new security to refinance the previously issued ‘toxic assets’

• جوہن لا دے تجربے تو‏ں پتہ چلدا اے کہ ڈالر چند مہینےآں وچ ڈُب سکدا ا‏‏ے۔

If we replicate the John Law experience, the dollar could become valueless in a matter of months.

ہور ویکھو

• کریڈٹ
• ایسگناٹ
• بینک آف انگلینڈ
• ادائیگی دا وعدہ
• کھاتہ کرنسی
• کاغذی کرنسی
• فریکشنل ریزرو بینکنگ
• فرانس دا تاوان جنگ 1871
• لوویزیانا خرید 1803ء
• لنڈسے اسکیم
• سود خور کیپیٹلزم
• لندن بلین مارکیٹ
• حکومت‏ی آمدنی دے ذرائع
• ڈبنچر

حوالے