صلیبی جنگاں
صلیبی جنگاں (انگریزی: Crusades) مذہبی جنگاں دا اک سلسلہ سی جسنوں قرون وسطی وچ لاطینی کلیسیا نے منظور کيتا، جس وچ خاص طور اُتے مشرقی بحیرہ روم دی مہمات جنہاں دا مقصد ارض مقدسہ نوں اسلامی حکمرانی توں آزاد کرانا سی۔
تعارف
[سودھو]
سنہ 1095ء توں 1291ء تک فلسطین تے خاص کر کے بیت المقدس تے عیسائی قبضہ بحا ل کرن لئی یورپ دے عیسائیاں نے کئی جنگاں لڑیاں جنہاں نوں تریخ چ صلیبی جنگاں کہیا جاندا اے ۔ ایہہ جنگاں فلسطین تے شام دے علاقیاں چ صلیب دے ناں تے لڑیاں گئیاں ۔ صلیبی جنگاں دا ایہہ سلسلہ طویل عرصے تک جاری رہیا تے اس دوران 9 وڈیاں جنگاں لڑیاں گئیاں ، جنہاں چ لکھاں انساناں دا قتل ہوئیا ۔ فلسطین تے بیت المقدس دا شہر حضرت عمر دے زمانے چ ای فتح ہو چکیا سی ۔ ایہہ سرزمین مسلماناں دے قبضے چ رہی تے عیسائیاں نے عرصہ دراز تک اس علاقے تے اپنا دعوی نئیں کیتا ۔ 11ویں صدی دے آخر چ سلجوقیاں (سلجوق سلطنت تے سلطنت روم دے سلجوقی) دے زوال دے عد اچانک اینہاں دے دل چ بیت المقدس فتح کرن دا خیال پیدا ہوئیا ۔ اینہاں جنگاں چ تنگ نظری ، تعصب ، بدعہدی ، بداخلاقی تے سفاکی دا جہڑا مظاہرہ اہل یورپ نے کیتا ،اوہ اینہاں دے متھے تے شرمناک داغ اے ۔
جنگاں دی وجہ
[سودھو]
صلیبی جنگاں دی اصل وجہ مذہبی سی پر اینہاں نوں کجھ سیاسی مقصداں لئی وی استعمال کیتا گئیا ۔ ایہہ مذہبی وجہاں کجھ معاشرتی اسباب وی رکھدیاں نیں ۔ پیٹر راہب جسنے اس جنگ لئی عیسائیاں نوں ابھاریا سی دے تعلقات کجھ مالدار یہودیاں نال وی سن تے اس دے علاوہ کجھ عیسائی بادشاہاں دا خیال سی کہ اسلامی علاقیاں تے قبضہ کرن دے بعد اینہاں دے معاشی حالات سدھر جان گئے ۔ اینہاں جنگاں دی وجہ کوئی اک نئیں سی پر مذہبی پس منظر سب توں اہم سی ۔
مذہبی وجہ
[سودھو]فلسطین حضرت عیسی علیہ سلام دے جنم بھومی سی ، اس لئی عیسائیاں لئی متبرک تے مقدس مقام ہون دی حثیت رکھدی سی ، تے اینہاں لئی زیارت گاہ سی ۔ فلسطین حضرت عمر دے زمانے توں ای اسلامی سلطنت دا حصہ بن چکیا سی تے بیت المقدس (یروشلم) مسلماناں دا قبلہ اول سی تے وڈے وڈے نبیاں دے مقبرے ایتھے سن ۔ اس لئی یروشلم دا شہر مسلماناں لئی عیسائیاں توں کدرے زیادہ متبرک تے مقدس سی ۔ مسلماناں نے ہمیشہ مقدس مقامان دی حفاظت کیتی ، چنانچہ غیر مسلم زائر جدوں وی اپنے مقدس مقامات دی زیارت لئی ایتھے آندے پے مسلم حکومتاں نے اینہآں نوں ہر طرح دیاں سہولتاں دتیاں ۔ اینہاں دے گرجے تے خانقاہاں ہر قسم دیاں پابندیاں توں آزاد سن ۔ پر اسلامی حکومتاں دے زوال تے انتشار دے دور چ اینہآں زائراں نے اس توں فائدہ چکن دیاں کوششاں کیتیاں ، اینہاں دی تنگ نظری تے تعصب دی وجہ توں مسلماناں تے عیسائیاں وچکاڑ چھوٹیاں چھوٹیاں لڑائیاں ہونہ شروع ہوگئیاں ۔ ایہہ جاہل تے متعصب زائر جدوں یورپ واپس جاندے تے مسلماناں دیاں زیادتیاں دے فرضی تے من گھڑت قصے لوکاں نوں سناندے تے لوکاں دے جذبات نوں بھڑکاندے ۔ یورپ دے عیسائی پہلے ای مسلماناں دے خلاف سن ، ہن ایہہ قصے سن کے اوہ ہور مسلماناں دے خلاف ہو گئے ۔ چنانچہ دسویں صدی عیسوی دے دوراں فرانس ، انگلستان (برطانیہ) ، اٹلی تے جرمنی دیاں عیسائی سلطنتاں نے فلسطین تے دوبارہ مل مارن دا منصوبہ بنائیا تاکہ اسنوں اک وار فیر عیسائی ریاست ج بدلئیا جا سکے ۔
اس دوران ایہہ افواہ وی ہر امیر غریب چ بہت مقبول ہوئی کہ عیسی علیہ سلام دوبارہ نزول فرما کے عیسائیاں دیاں ساریاں مصیبتاں دا خاتمہ کرن گئے پر اینہاں دا نزول اوس ویلے ہوئے گا جدوں یروشلم دا مقدس شہر مسلماناں دے قبضے توں آزاد کروا لئیا جائے گا ۔ اس افوہ نے عیسائیاں دے مذہبی جوش تے جذبے چ بہت وادھا کیتا ۔
عیسائی مذہبی آگوآں نے ایہہ گل عام کردتی سی کہ جے کوئی چور ، بدمعاش تے بدکردار وی بیت المقدس دی زیارت کر آغے گا اوہ جنت دا حق دار ہوئے گا ۔ اس عقیدے دی وجہ توں وڈے وڈے بدمعاش تے بدکردار وی بیت المقدس دی زیارت لئی زائراں دی شکل چ آن لگے ، شہر چ داخل ہون لگے اوہ نچدے تے باجے بجاندے تے رولا پاندے ہوئے اپنی برتری دا اظہار کردے تے سرعام شراب پیندے ۔ اس لئی زائراں دیاں اینہاں کوجیاں تے ماٹھیاں حرکتاں دی وجہ توں اینہاں تے کجھ اخلاقی پابندیآں لا دتیاں گئیاں ، پر اینہاں زائراں نے واپس یورپ جا کے مسلماناں دیاں زیادتیاں دے من گھڑت دے جھوٹھے افسانے لوکاں نوں سنانے شروع کر دتے تاکہ اینہاں دے جذبات بھڑکائے جا سکن ۔
عیسائی اس ویلے دو حصےآں چ ونڈے ہوئے سن اس حصے دا تعلق یورپ دے مغربی کلیسا نال سی جس دا مرکز روم سی دوجا مشرقی یونانی کلیسا سی ، جس دا مرکز قسطنطنیہ سی ۔ دوناں گرجےآں دے منن آلے اک دوجے دے ویری سن ۔ روم دے پوپ دے بہت چر توں ایہہ خاہش سی کہ مشرقی بازنطینی کلیسے دی سربراہی وی اسنوں مل جاوے تے اینج اوہ سارے عیسائیاں دا پیشوا بن جائے گا ۔ اسلام دشمنی دے علاوہ اپنے مقصد نوں پورا کرن لئی اس نے ایہہ اعلان کردتا کہ سارے جگ دے عیسائی یروشلم نوں مسلماناں کولوں آزاد کران لئی اٹھ کھڑے ہون ، جہڑا اس جنگ چ ماریئا جائے گا اوہ جنت دا حق دار ہوئے گا تے اسدے سارے گناہ دھوتے جان گے ۔ اس نے ایہہ اعلان وی کیتا کہ فتح دے بعد جہڑا مال تے دولت ملے گا اوہ جنگ چ حصہ لین آلےآں چ ونڈ دتا جائے گا ۔ اس دے نتیجے چ عیسائی دنیا مسلماناں دے خلاف اٹھ کھڑی ہوئی ۔
پوپ اربن دوم مغربی کلیسا دا سربراہ سی ، اوہ وڈا جاہ پسند تے جنگ باز مذہبی آگو سی ۔ یورپ دے حکمراناں چ اسدی عزت تے وقار گھٹ ہو چکئیا سی ، اپنی ساکھ دی بحالی لئی اسنے عیسائیاں چ مذہبی جنون ودھانا شروع کر دتا ۔ جنگ دے ناں تے ایہہ عیسائیاں دی حکمرانی تے مسلماناں دی تباہی دا قائل سی ۔ اس نے گرجے دی گرفت مضبوط کرن لئی مناسب سمجھئیا کہ عیسائی دنیا نوں جنگاں دی راہ تے لا دتا جاوے ۔ اینج اسنے صلیبی جنگاں دی راہ پدھری کیتی ۔
سیاسی وجہ
[سودھو]
اسلامی فوجاں نے اپنے عروج دے ویلے چ یورپ ، ایشیاء تے افریقہ دیاں وڈیاں وڈیاں سلطنتاں ہیٹھ اوپر کر دتیاں سن ، افریقہ ، ایشیا تے یورپ دے کنے سارے علاقے مسلماناں دے قبضے چ سن ۔ مسلماناں دیاں حکومتاں چین دیاں سرحداں توں لے کے فرانس دیاں سرحداں تک پھیلیاں ہوئیاں سن ۔ رومی سمندر دے جزیرے صقلیہ (سسلی) ، مالٹا تے قبرض وی اینہاں دے کول سن ۔ پر ہن 11ویں صدی عیسوی چ اسلامی دنیا دی حالت بہت بدل چکی سی ، مصر دی سلطنت فاطمیہ زوال ول ٹر پئی سی ، سسلی (امارت سسلی) چ مسلماناں دی حکومت کمزور ہو چکی سی جس دی وجہ توں رومی سمندر دے عیسائی زور پھڑ چکی سن ۔ سپین چ جے یوسف بن تاشفین میدان چ نا آندا تے سپین توں مسلماناں دا نکالا بہت پہلے ہو چکئیا ہونا سی ۔ صلیبی جنگاں مسلماناں دے اس سیاسی غلبے دے خلاف یورپ دے عیسائیاں دا اجتماعی ردعمل سی ۔
سلجوقیاں دا دور مسلماناں دا آخری شاندار دور سی ، اوہناں نے ایشیائے کوچک دے سارے علاقے فتح کر کے قسطنطنیہ دی فتح دے بوہے کھول دتے سن تے جے ملک شاہ اول دے بعد کوئی لائق حکمران سلجوق سلطنت دے تخت تے بیٹھدا تے خورے قسطنطنیہ دی فتح بہت پہلے ای ہو جاندی ۔ قسطنطنیہ عیسائی یورپ تے اسلامی یلغاز روکن لئی آخری حصار دا کم دے رہئیا سی ، اس لئی سسلجوقیاں دی طاقت توں خوفزدہ ہو کے بازنطینی سلطنت دے حکمران مائیکل ڈوکس ہفتم نے 1094ء چ مغربی دیساں نوں ترکاں دے اس ودھدے ہوئے ہڑ ول متوجہ کیتا تے اینہاں توں ترکاں دے خلاف امداد منگی ، اس دے جواب چ عیسائی دنیا اس دی مدد لئی میدان چ آئی تے دیکھدے ای دیکھدے ایناہں دا اک سیلاب مسلماناں دے علاقےآں تے مل مارن لئی ٹر پئیا ۔
اپنے سیاسی مقصداں لئی مشرقی بازنطینی کلیسا تے مغربی رومی کلیسا دے وچکار سمجھوتا ہو گئیا تے دوناں نے اکٹھے ہو کے مساماناں دے خلاف صلیبی جنگاں چ حصہ لئیا ۔
مسلمان حکومتاں چ آپسی اتحاد نئیں سی تے بغداد دی [[خلافت عباسیہ ، مصر دی سلطنت فاطمیہ ، سلجوق سلطنت تے سپین دے حکمران زوال دا شکار سن تے اینہاں دے آپسی اتحاد دی کوئی صورت موجود نئیں سی ، تے اینج صلیبیاں لئی اس توں ودھئیا ہور کیہڑا موقع ہو سکدا سی ۔
معاشرتی وجہ
[سودھو]
یورپ معاشرتی لحاظ نال مسلماناں دے مقابلے چ پچھے سی ۔ سماجی تے معاشرتی نقطہ نظر نال مساوات ، اخوت تے عدل و انصاف دے جنہاں اصولاں نوں مسلماناں نے اپنے ملکاں چ رواج دتا سی ، یورپ دا عیسائی معاشرہ حالے تیکر استوں وانجھا سی ۔ غریب لوک کئی طراں دیاں پابندیاں چ بنھے ہوئے سن ۔ یورپ دا نظام جاگیرداری تے مبنی سی ، جاگیردار غریب لوکاں دا خون چوس رہے سن تے لوکاں نوں اونہاں دے حقوق نئیں ملدے سن ۔ حکمران تے مذہبی گروہ نے عام لوکاں دی نفرت دا رخ اپنی بجائے مسلماناں ول موڑ دتا ۔
اخلاقی لحاظ نال وی لوکاں دی حالت چنگی نئیں سی ۔ یورپ دے سیاسی تے مذہبی آگوآں نے لوکاں دی توجہ ، اندرونی مسائل تے اینہاں دی بری حالت توں ہٹان لئی بیرونی مسئلےآن ول موڑ دتی ۔ صلیبی رضاکاراں چ وڈی گنتی اینہاں غریب لوکاں دی سی ، جہڑے اپنے سفلی جذیات دی تسکین لئی یونانی حسن دی شہرت سن کے اس نال کھیڈن لئی آئے سن ۔ مشہور فرانسیسی مورخ لیبان دا اس دور دے معاشرے تے صلیبی رضاکاراں دے خیالاں دی صحیح ترین عکاسی کردا اے ،اوہ لکھدا اے " جنت ملن دے علاوہ ہر شخص نوں اس چ مال تے دولت لبھن دیاں راہاں وی نظا آندیاں سن ، کاشکار جہڑے زمیندار دے غلام سن تے خاندان دے اوہ لوک جہڑے وراٹت د قنون دی رو نال وراٹت توں محروم سن ۔ اوہ امیر لوک جنہاں نوں جائداد چوں گھٹ حصہ ملئیا سی تے اوہ جنہاں دی خواہش سی اوہ مال تے دولت کماون ، اوہ راہب جہڑے خانقاہی جیون دیاں سختیاں توں تنگ سن ۔ غرض کل بھیڑے حالاں آلے تے وراثت توں وانجھے لوک ، جہڑے کہ وڈی گنتی چ سن ، اس مقدس گروہ چ شامل سن ۔
| ” | جنت ملنے دے علاوہ ہر شخص نوں اس وچ حصول مال دا ذریعہ وی نظر آندا سی۔ کاشتکار جو زمیندار دے غلام سن اوہ افراد خاندان جو قانون دی رو توں وراثت توں محروم سن اوہ امرا جنہاں نوں جائداد دا کم حصہ ملیا سی تے جنہاں دی خواہش سی کہ دولت کماواں اوہ راہب جو خانقاہی زندگی دی سختیاں توں تنگ سن ۔ غرض کل مفلوک الحال تے محروم الوارث لوک جنہاں دی بہت وڈی تعداد سی اس مقدس گروہ وچ شریک سن ۔ | “ |
گویا اینہاں مذہبی آگوآں نے اپنے عیاشی دے جیون نوں لکان (چھپان) لئی لوکاں دی توجہ اس پاسے لا دتی
معاشی وجہ
[سودھو]اسلامی دنیا دی خوشحالی تے دولت دے چرچے یورپ چ عام سن ،یورپ حالے تیکر خوشحالی دےاس مقام تے نئیں آئیا سی جتھوں دی مشرق دیاں اسلامی سلطنتاں لنگھ چکیاں سن ، اس لئی یورپ دے اوہ سارے طبقے جنہاں نوں مال کماون دیاں راہاں یورپ چ نئیں لبھئیاں اوہ اس مذہبی مہم چ شامل ہوگئے ۔ اینہاں دا مقصد صرف لٹ مار تے مال دولت جمع کرن کرنا سی ، اس گل دا نتارا صلیبیاں دے اس ورتاء نال ہندا اے جہڑا اوہناں نے ھنگری توں لنگھدے ہوئے ایتھے دے مقامی عیسائیاں نال ورتئیا ۔
یورپ دے حکومتی نظام چ جاگیرداری نظام نوں مڈھلی حثیت حاصل سی ، معاشی نظام چ وی اس دیاں خرابیاں ساہمنے آن لگ پئیاں سن ۔ دولت دے سارے زریعے امیراں ، کلیسا دے وڈےآں تے جاگیرداراں دے قبضے چ سن ۔ عام لوگ غریب تے بھیڑے حال چ سن ۔ کاشت کاراں دی حالت وی بہت بھیڑی سی ، چنانچہ مذہبی طبقے نے مذہب دی آڑ چ لوکاں دے ردعمل نوں روکن دی کوشش کیتی تاکہ اینہاں دی توجہ ملک دے معاشی مسئلےآں توں ہٹی رہے ۔ اس دے علاوہ یورپ دے وراثت دے قنون دے تحت دولت توں وانجھے رہن آلے امیر ٹبراں دے افراد نے وی ودھ مال جمع کرن لئی اینہاں جنگاں دی راہ پدھری کیتی ۔
فلسطین تے شام تے مل مار کے اٹلی دے باشندے اپنی پہلے آلی تجارتی ترقی تے برتری نوں اک وار فیر حاصل کرنا چاہندے سن ، کیونجے اسلامی غلبے دی وجہ توں اطالوی تاجراں دی تجارتی اجارہ داری ختم ہو چکی سی ۔ اس لئی اینہاں دا خیال سی جے فلسطین تے شام دے علاقےآں تے پکا پکا مل مار لئیا جائے تے یورپ دی معاشی حالت سدھر سکدی اے ۔
صليبى جنگاں عموماً مذهبى جنگاں تصوركى جاتى نيں مگر حقيقت ميں يہ یورپ كى انہاں جنگی مهمات دا حصہ تهيں جو بحيرہ روم تے بحيرہ احمر كى تجارت اُتے قبضہ جمانے دی غرض توں مسلماناں دے خلاف لڑی گيئں بيت المقدس اُتے قبضہ جمنیا تے اسنوں مكمل عيسائى شہر ميں تبديل كرنا محض ايک جنگی نعرہ تها يورپ دے سنار تے تاجر "جنگی فتوےآں" دے لئی مسیحیت دے مركز "ويٹی كن" كو بهارى رشوت ادا كر دے جذباتى مسیحیاں كى فوج تيار كرواندے سن تا كہ يورپ توں مشرقى ايشياء تک انہاں دے تجارتى بحرى راستے مسلماناں توں محفوظ ہوئے سكيں تے مسلمان عرب تاجراں كى بجائے يورپين تاجر زيادہ توں زيادہ منافع كما سكيں۔
فوری وجہ
[سودھو]صلیبی جنگاں دی فوری وجہ پوپ اربن دوم دا فتوی جہاد سی ۔ فرانسیسی راہب پیٹر جدوں یروشلم دی زیارت لئی آئیا تے اسنے بیت المقدس تے مسلماناں دے قبضے نوں بری طراں محسوس کیتا ۔ یورپ واپس جا کے اسنے لوکاں نوں مسلماناں دے ظلماں تے عیسائیاں دی بدحالی دے جھوٹھے سچے قصے سنا کے ، اینہاں چ مذہبی دیوانگی دی کیفیت پیدا کر دتی ، اس مقصد لئی اس نے یورپ بھر دا دورہ وی کیتا ۔ پر بدقسمتی نال پیٹر راہب نے عام لوکاں نوں عیسائی زائراں دی بدکرداریاں تے مکمل خموشی برتی ۔ پوپ جونکہ مغربی کلیسا دا روحانی سربراہ سی ، اس لئی اس نے مختلف فرقےآں دی کونسل بلائی تے اس دے ساہمنے مسلماناں دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا تے لوکاں نوں اس گل دی بشارت دتی کہ جہڑا اس مقدس جنگ چ مارئیا جائے گا اس دے ہر قسم دے گناہ معاف ہو جان گے تے اوہ جنت دا حق دار ہو جائے گا ۔ لوک جتھےآں دے جتھے پیٹر راہب دی آگوائی چ فلسطین تے چڑھائی لئی روانہ ہوئے ۔
پہلی صلیبی جنگ 1097ء-1145ء
[سودھو].jpg)
پوپ دے جہاد دے اعلان دے بعد اگڑ پچھڑ 4 وڈے لشکر یروشلم دی فتح دا متا پکا کے ٹرے ۔ پیٹر راہب دی ماتحتی چ 13 لکھ عیسائیاں دا اک وڈا اجڑ قسطنطنیہ لئی ٹریا ۔اینہاں لوکاں رستے چ اپنے ہم مذہب لوکاں نوں لٹ مار تے قتل غارت دا نشانہ بنائیا ۔ بلغاریہ توں لنگھن دے بعد ایہہ لوک قسطنطنیہ پہنچے تے بازنطینی شہنشاہ نے اینہاں دیاں مجرمانہ حرکتاں دی وجہ توں اینہاں دا رخ ایشیائے کوچک ول موڑ دتا ۔ جدوں ایہہ لشکر سلجوقی علاقےآں چ وڑئیا سلاجقہ روم (سلطنت روم دے حکمران قلچ ارسلان نے اینہاں نوں تہس نہس کر کے رکھ دتا تے اینہاں دی اک وڈی گنتی قتل ہو گئی ۔ صلیبیاں دی ایہہ مہم قطعا ناکام رہی ۔
صلبیاں دا دوجا وڈا گروہ اک جرمن راہب گاؤس فل دی آگوائی چ ٹریا ۔ جدوں ایہہ لوک ھنگری توں لنگھے تےاینہاں دیاں بدکاریاں توں ہنگری دے لوک تنگ آگئے ، ہنگری دے لوکاں نے اس لشکر نوں باہر کد دتا تے اینج ایہہ کروہ وی اپنے انجام نوں پہنچئیا ۔
صلیبیاں دا تیجا گروہ یاں اجڑ ، جس چ انگلستان ، فرانس ، فلانڈرز دے رضاکار شامل سن ، اس مقدس جنگ لئی روانہ ہوئے ۔ اینہاں رضاکاراں دے ہتھوں دریائے رائن تے موزیل دے کئی شہراں دے یہودی ظلم دا نشانہ بنے ۔ ایہہ لوک وی ھنگری توں لنگھے تے ہنگری دے لوکاں نے ایناں دا صفائیا کر کے ہنگری دی بھوئیں (زمین) نوں اینہاں دا قبرستان بنا دتا ۔
صلیبیاں دا چوتھا تے سب توں زبردست گروہ جہڑا کہ 10 لکھ فوجیاں تے مشتمل سی ، 1097ء چ ٹریا ۔ اس چ انگلستان (انگلینڈ) ، فرانس ، جرمنی ، اٹلی تے سسلی دے شہزادے شامل سن ۔ اس متحدہ فوج دی آکوائی اک فرانسیسی گاڈ فرے دے ہتھ سی ۔ ٹدی دل دا ایہہ لشکر ایشیائے کوچک ول ٹرئیا تے مشہور شہر قونیہ دا محاصرہ کر لئیا ، قلچ ارسلان نے شکست کھادی ۔ فتح مند عیسائی پیش قدمی کردے ہوئے انطاکیہ پہنچ گئے ۔ 9 مہینے آں بعد انطاکیہ تے وی اینہاں دا قبضہ ہو گئیا ، ایتھے دی ساری ملسمان آبادی نوں تیہہ تیغ کر دے ہوئے صلیبیاں نے ملماناں تے شرمناک مظالم کیتے ، بچے بڈھے ، جوان کوئی وی اینہاں توں نا بچ سکئیا ، تقریبا 1 لکھ مسلمان مارے گئے ۔ انطاکیہ دے بعد ایہہ لشکر شام دے کئی شہراں تے مل ماردا ہوئیا حمص پہنچ گئیا ۔
حمص تے مل مارن دے مگروں صلیبیاں نے بیت المقدس دا محاصرہ کر لئیا ، چونکہ فاطمیاں ولوں شہر دی حفاظت دا کوئی خاطر خواہ انتظام نئیں کیتا گئیا سی ، اس لئی 15 جون 1099ء چ اینہاں مذہبی جنونیاں نے بہت آسانی نال قبضہ کر لئیا ۔ بیت المقدس دی حرمت دا وی کوئی خیال نا رکھئیا گئیا تے مسلماناں دا بڑی بے دردی نال قتل عام کیتا گئیا تے اینہاں دا سارا مال اسباب لٹ لئیا گئیا ۔ یورپی مورخ وی اینہاں شرمناک ظلماں دی حقیقت نوں تسلیم کردے نیں ۔
عیسائیاں دا سلوک مسلماناں دے نال اس رویے توں بالکل الٹ سی جہڑا عمر نے چند صدیاں پہلے بیت المقدس دی فتح دے ویلے عیسائیاں نال اختیار کیتا سی ۔ یروشلم دے آلے دوالے دے علاقےآں تے مل مارن دے بعد گاڈ فرے نوں یروشلم دا بادشاہ بنا دتا گئیا تے مل مارے علاقےآں نوں عیسائی ریاستاں چ ونڈ دتا گئیا ، جس چ طرابلس ، انطاکیہ تے شام دے علاقے شامل سن ۔ اس شکست دی سب توں وڈی وجہ مسلماناں دی آپس دی نا اتفاقی ، بدنظمی تے آپسی انتشار سی ۔
سلجوقیاں دے انتشار دے دوران عمادالدین زنگی دی زبردست شخصیت ابھری ۔ عماد الدین زنگی نے زنگی سلطنت دی بنیاد رکھی تے مسلماناں نوں فیر نواں جیون دتا ۔ موصل ، حلب تے حران وغیرہ نوں فتح کر کے اپنی سلطنت چ شامل کر لئیا ۔ عماد الدین زنگی نے جس جرات تے حمصلہ مندی نال صلیبیاں دا مقابلہ کیتا تے اینہاں نوں زبردست شکست دتی اوہ اسلام دی تریخ دا اک سنہرا باب اے ۔ عماد الدین نے قلعہ اثارب تے مصر دے سرحدی علاقےآں توں عیسائیاں نوں کڈ کے خود مل مار لئیا ۔ شام دے محاذ تے صلیبیاں نوں شکست دا مونہہ ویکھنا پئیا تے زنگی نے شام دے وڈے حصے تے مل مار لئی ۔ عماد الدین دا سب توں وڈا کارنامہ بعلبک تے دوبارہ اسلامی قبضہ اے ۔
1144ء توں 1187ء
عماد الدین دی وفات دے مگروں 1144ء چ اس دا لائق پتر نورالدین زنگی اس دا جانشین ہوئیا ۔ صلیبیاں دے مقابلے چ اوہ اتنے پیؤ توں گھٹ نئیں سی ۔ تخت تے بیٹھن توں مگروں اس نے مسماناں چ جہاد دی اک نویں روح بھر دتی تے عیسائیاں توں بوہت سارے علاقے کھو لئے تے اینہان نوں ہر محاذ تے شکستاں دیندا ہوئیا ڈیسا (روحا) شہر تے دوبارہ قابض ہو گئیا ۔ عیسائیاں دی شکست دیاں خبراں پورے یورپ چ پہنچئیاں تے اک وار فیر پوپ یوجین سوم نے دوجی صلیبی جنگ دا اعلان کر دتا ، اینج دوجی صلیبی لڑائی دا آغاز ہوئیا ۔ 1148ء چ جرمنی دے بادشاہ کونراڈ سوم تے فرانس دے حکمران لوئی ہفتم دی قیادت چ 9 لکھ افراد تے مشتمل فوج مسماناں دے مقابلے چ یورپ توں ٹری ۔ اس چ زنانیاں وی شامل سن ۔ پہلے صلیبی لشکراں وانگوں اینہاں نے وی بوہت اخلاق توں ڈگیاں حرکتاں کیتیاں ۔ لوئی ہفتم دی فوج دا وڈا حصہ سلجوقیاں (سلطنت روم) دے ہتھوں تباہ ہوئیا ۔ چنانچہ جدوں اوہ انطاکیہ اپڑئیا تے اسدی تن چوتھئی فوج برباد ہو چکی سی تے اس دی باقی ماندہ فوج نے اگے ودھ کے دمشق دا محاصرہ کر لئیا پر سیف الدین زنگی تے نورالدین زنگی دی مشترکہ کوششاں دی وجہ توں صلیبی اپنے مقصد چ کامیاب نا ہو سکے ۔ لوئی ہفتم تے کونراڈ نوں دوبارہ یورپ دیاں سرحداں چ دھک دتا گئیا اینج ایہہ دوجی صلیبی جنگ وی ناکام ہوئی ۔
اس دوران حالات نے پلٹا کھادا تے اسلام دی تریخ چ اوہ شخصیت ابھری جس دے سرفروشانہ کارنامے اج وی مسلماناں لئی قابل فخر نیں ۔ ایہہ عظیم شخصیت صلاح الدین ایوبی دی سی ۔ مصر دی سلطنت فاطمیہ دے خلیفہ فائز باللہ چ اینی طاقت نئیں سی کا اوہ عیسائیاں دا طوفان روک سکدا ، اس دے وزیر شاور سعدی نے صلیبیاں دے خطرے دا اندازہ کردے ہوئے نورالدین زنگی نوں مصر تے حملہ کرن دی دعوت دتی ۔ نورالدین نے شیر کوہ نوں اس مہم تے لائیا ۔ جنانچہ شیر کوہ نے مصر چ وڑ کے عیسائیاں دا خاتمہ کیتا پر شاور نے غداری کیتی تے شیر کوہ دے خلاف فرنگیاں نال ساز باز کر لئی ۔ 1127ء چ شیر کوہ نے دوبارہ مصر تے حملہ کیتا تے سکندریہ مل مارن دے بعد مصر دے زیادہ تر علاقے تے قبضہ کر لئیا ۔ صلاح الدین ایوبی وی اینہاں ساریاں لڑائیاں چ شیر کوہ دے نال نال سی ۔ شاور سعدی اپنے جرماں دی وجہ توں قتل ہوئیا تے شیر کوہ خلیفہ عاصد دا وزیر بنیا اس دے بعد صلاح الدین نے اس دی جگہ لے لئی ۔ خلیفہ نے اسنوں الملک الناصر دا لقب دتا ۔
خلیفہ عاصد دے مرن مگروں صلاح الدین نے مصر چ عباسی خلیفہ دا خطبہ رائج کر دتا ۔ مصر دا خود مختار حکمران بنن دے بعد صلاح الدین نے صلیبیاں دے خلاف جہاد نوں اپنے جیون دا مقصد بنا لئیا ۔
حطین دا معرکہ
[سودھو]
تفصیلی لی لئی ویکھو: جنگ حطین
مصر دے علاوہ صلاح الدین نے 1182ء تک شام، موصل، حلب وغیرہ دے علاقے فتح کر کے اپنی سلطنت وچ شامل کے لئی۔ اس دوران وچ صلیبی سردار ریجنالڈ دے نال چار سالہ معاہدہ صلح ہوئے چکيا سی جس دی رو توں دونے اک دوسرے دی مدد کرنے دے پابند سن لیکن ایہ معاہدہ محض کاغذی تے رسمی سی۔ صلیبی بدستور اپنی اشتعال انگیزیاں وچ مصروف سن تے مسلماناں دے قافلاں نوں برابر پرت رہے سن ۔
1186ء وچ مسیحیاں دے اک ایداں دے ہی حملہ وچ ریجنالڈ نے ایہ جسارت دی کہ بوہت سارے ہور مسیحی امرا دے نال اوہ مدینہ منورہ اُتے حملہ دی غرض توں حجاز مقدس اُتے حملہ آور ہويا۔ صلاح الدین ایوبی نے انہاں دی سرگرمیاں دی روک سیم دے لئی اقدامات کیتے تے فوراً ریجنالڈ دا تعاقب کردے ہوئے اسنوں حطین وچ جالیا۔ سلطان نے ایتھے دشمن دے لشکر اُتے اک ایسا آتش گیر مادہ ڈلوایا جس توں زمین اُتے اگ بھڑک اٹھی۔ چنانچہ اس آتشاں ماحول وچ 1187ء نوں حطین دے مقام اُتے تریخ دی خوف ناک ترین جنگ دا آغاز ہويا۔ اس جنگ دے نتیجہ وچ تیس ہزار مسیحی ہلاک ہوئے تے اِنّے ہی قیدی بنا لئی گئے۔ ریجنالڈ گرفتار ہويا۔ تے سلطان نے اپنے ہتھ توں اس دا سر قلم کيتا۔ اس جنگ دے بعد اسلامی افواج مسیحی علاقےآں اُتے چھا گئياں۔
بیت المقدس دی فتح(1187ء)
[سودھو] تفصیلی لی لئی ویکھو: فتح بیت المقدس
تیسری صلیبی جنگ (1189ء تا 1192ء)
[سودھو] تفصیلی لی لئی ویکھو: تیسری صلیبی جنگ
بیت المقدس دی فتح صلیبیاں دے لئی پیغام اجل توں کم نہ سی۔ اس فتح دی خبر اُتے سارے یورپ وچ فیر تہلکہ مچ گیا۔ اس طرح تیسری صلیبی جنگ دا آغاز ہويا اس جنگ وچ سارا یورپ شریک سی۔ شاہ جرمنی فریڈرک باربروسا، شاہ فرانس فلپ آگسٹس تے شاہ انگلستان رچرڈ شیر دل نے بہ نفس نفیس انہاں جنگاں وچ شرکت کيتی۔ پادریاں تے راہباں نے قریہ قریہ گھوم کر مسیحیاں نوں مسلماناں دے خلاف ابھارا۔
مسیحی دنیا نے اس قدر لاتعداد فوج حالے تک فراہم نہ دی سی۔ ایہ عظیم الشان لشکر یورپ توں روانہ ہويا تے عکہ دی بندرگاہ دا محاصرہ کے لیا اگرچہ سلطان صلاح الدین نے تن تنہا عکہ دی حفاظت دے تمام انتظامات مکمل کے لئی ہُندے سن لیکن صلیبیاں نوں یورپ توں مسلسل کمک پہنچ رہی سی۔ اک معردے ميں دس ہزار مسیحی قتل ہوئے مگر صلیبیاں نے محاصرہ جاری رکھیا لیکن چونکہ کسی تے اسلامی ملک نے سلطان دی طرف دست تعاون نہ ودھایا اس لئی صلیبی ناکہ بندی دی وجہ توں اہل شہر تے سلطان دا تعلق ٹُٹ گیا تے سلطان باوجود پوری کوشش دے مسلماناں نوں کمک نہ پہنچیا سکیا۔ تنگ آکے اہل شہر نے امان دے وعدہ اُتے شہر نوں مسیحیاں دے حوالہ کر دینے اُتے آمادگی ظاہر کيتی۔ فریقین دے درمیان معاہدہ طے ہويا کہ جس دے مطابق مسلماناں نے دو لکھ اشرفیاں بطور تاوان جنگ ادا کرنے دا وعدہ کيتا تے صلیب اعظم تے پنج سو مسیحی قیدیاں دی واپسی دی شرائط کردے ہوئے مسلماناں نے ہتھیار ڈال دیے۔ مسلماناں نوں اجازت دے دتی گئی۔ اوہ تمام مال اسباب لے دے شہر توں نکل جاواں لیکن رچرڈ نے بدعہدی دی تے محصورین نوں قتل کر دتا۔
عکہ دے بعد صلیبیاں نے فلسطین دی بندرگاہ عسقلان دا رخ کيتا۔ عسقلان پہنچنے تک مسیحیاں دا سلطان دے نال گیارہ بارہ بار مقابلہ ہويا سب توں اہم معرکہ ارسوف دا سی۔ سلطان نے جوانمردی تے بہادری دی درخشندہ مثالاں پیش کيتياں لیکن چونکہ کسی وی مسلمان حکومت بالخصوص خلیفہ بغداد دی طرف توں کوئی مدد نہ پہنچی۔ لہذا سلطان نوں پسپائی اختیار کرنا پئی۔ واپسی اُتے سلطان نے عسقلان دا شہر خود ہی تباہ کر دتا۔ تے جدوں صلیبی اوتھے پہنچے تاں انہاں نوں اِٹاں دے ڈھیر دے سوا کچھ وی حاصل نہ ہويا۔ اس دوران وچ سلطان نے بیت المقدس دی حفاظت کيتی تیاریاں مکمل کيتياں کیونجے ہن صلیبیاں دا نشانہ بیت المقدس سی۔ سلطان نے اپنی مختصر سی فوج دے نال اس قدر عظیم لاؤ لشکر دا وڈی جرات تے حوصلہ توں مقابلہ کيتا۔ جدوں فتح دی کوئی امید باقی نہ رہی تاں صلیبیاں نے صلح کيتی درخواست کيتی۔ فریقین وچ معاہدہ صلح ہويا۔ جس دی رو توں تیسری صلیبی جنگ دا خاتمہ ہويا۔
اس صلیبی جنگ وچ سوائے عکہ شہر دے مسیحیاں نوں کچھ وی حاصل نہ ہويا تے اوہ ناکام واپس ہوئے۔ رچرڈ شیر دل، سلطان دی فیاضی تے بہادری توں بہت متاثر ہويا جرمنی دا بادشاہ بھجدے ہوئے دریا وچ ڈُب کر مر گیا تے تقریباً چھ لکھ مسیحی انہاں جنگاں وچ کم آئے۔
معاہدہ دی شرائط مندرجہ ذیل سن:
- بیت المقدس بدستور مسلماناں دے پاس رہے گا۔
- ارسوف، حیفا، یافہ تے عکہ دے شہر صلیبیاں دے قبضہ وچ چلے گئے
- عسقلان آزاد علاقہ تسلیم کيتا گیا۔
- زائرین نوں آمدورفت دی اجازت دتی گئی۔
- صلیب اعظم بدستور مسلماناں دے قبضہ وچ رہی ۔
چوتھی صلیبی جنگ (1195ء)
[سودھو]ایوبی سلطان ملک العادل دے ہتھوں مسیحیاں نے عبرتناک شکستاں کھاواں تے یافہ دا شہر مسلماناں دے قبضہ وچ آ گیا۔
پنجويں صلیبی جنگ (1203ء)
[سودھو]اس جنگ دے دوران وچ صلیبیاں نے بیت المقدس دے بعد قسطنطنیہ اُتے حملہ کيتا تے اسنوں تباہ کر دتا۔
چھیويں صلیبی جنگ (1227ء)
[سودھو]پوپ انوسینٹ دے تحت اڑھائی لکھ جرمناں دی فوج شام دے ساحل اُتے حملہ آور ہوئی۔ عادل ایوبی نے دریائے نیل دا بند کٹ کر انہاں دی راہ روکيتی۔ مسیحی مایوس ہوئے کے 1227ء وچ واپس پرت گئے۔
ستويں صلیبی جنگ (1227ء)
[سودھو]ملک کامل تے اس دے بھائیاں دے درمیان وچ اختلاف دی بنا اُتے بیت المقدس دا شہر کامل نے صلیبیاں دے حوالے کے دتا۔ کامل دے جانشین صالح نے دوبارہ صلیبیاں توں کھو لیا تے اس اُتے بدستور مسلماناں دا قبضہ رہیا۔
اٹھويں صلیبی جنگ (1248ء)
[سودھو]فرانس دے شہنشاہ لوئی نہم نے مصر اُتے حملہ کيتا مگر صلاح الدین ایوبی دے جانشیناں دے ہتھوں شکست کھادی تے فرار دی راہ اختیار کيتی۔
نويں صلیبی جنگ (1268ء)
[سودھو]ایڈروڈ اول شاہ انگلستان تے شاہ فرانس نے مل کے شام اُتے حملہ کيتا اس جنگ دے نتیجہ دے طور اُتے شام و فلسطین توں صلیبیاں دا وجود ختم کر دتا گیا۔ صلیبیاں دے اندر ہور جنگ دا حوصلہ نہ رہیا دوسری جانب مسلمان بدستور اپنے علاقےآں دی حفاظت وچ مستعد سن ۔ جدوں اس قدر طویل جنگاں دے خاتمہ دے بعد مسیحیاں دا سوائے تباہی تے شکست دے کچھ حاصل نہ ہويا تاں انہاں دا جنگی جنون سرد پے گیا۔ اس طرح صلیبی جنگاں دا خاتمہ ہوئے گیا۔
ہور صلیبی جنگاں
[سودھو]بچےآں دی صلیبی جنگ
[سودھو]ان دے علاوہ 1212ء وچ اک معروف صلیبی جنگ کيتی تیاری وی کيتی گئی جسنوں "بچےآں دی صلیبی جنگ" کہیا جاندا اے۔ مسیحی راہباں دے مطابق کیونجے وڈے گناہگار ہُندے نيں اس لئی انہاں نوں مسلماناں دے خلاف فتح حاصل نئيں ہوئے رہی جدوں کہ بچے معصوم ہُندے نيں اس لئی اوہ صلیبیاں نوں فتح دلاواں گے۔ اس مقصد دے لئی 37 ہزار بچےآں دا اک لشکر ترتیب دتا گیا جو فرانس توں روانہ ہويا۔ 30 ہزار بچےآں اُتے مشتمل فرانسیسی لشکر دی قیادت افواج دے سپہ سالار اسٹیفن نے کيتی۔ 7 ہزار جرمن بچے نکولس دی زیر قیادت سن ۔ انہاں بچےآں وچوں کوئی وی بیت المقدس تک نہ پہنچ سکیا بلکہ فرانس دے ساحلی علاقےآں تے اٹلی وچ ہی یا تاں تمام بچے غلام بنا لئی گئے یا جنسی زیادتی دا نشانہ بنے یا آپس وچ لڑکر ہی مرگئے۔ بچےآں دی صلیبی جنگ پنجويں صلیبی جنگ توں پہلے ہوئی سی۔
ترکاں دے خلاف صلیبی جنگاں
[سودھو]سلطنت عثمانیہ دے یورپ وچ بڑھدے ہوئے قدماں نوں روکنے دے لئی وی یورپیاں توں صلیبی جنگاں دے ناواں دا استعمال کيتا تے 14 ويں تے 15 ويں صدی وچ تن جنگاں لڑیاں گئیاں:
- جنگ نکوپولس 1396ء : شاہ ہنگری سجسمنڈ آف لکسمبرگ دی جانب توں بلائی گئی صلیبی جنگ جسنوں عام طور اُتے جنگ نکوپولس دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔ موجودہ بلغاریہ دی حدود وچ نکوپولس دے مقام اُتے ہونے والی اس جنگ وچ بایزید یلدرم نے فرانس تے ہنگری دے مشترکہ لشکر نوں عظیم الشان شکست دتی۔
- جنگ وارنا 1444ء: پولینڈ تے ہنگری دی مشترکہ فوج مراد ثانی دے ہتھوں شکست کھاگئی۔ ایہ سلطنت عثمانیہ دی عظیم فتوحات وچوں اک اے۔
- 1456ء دی صلیبی جنگ : عثمانیاں دی جانب توں بلغراد دا کیہ گیا محاصرہ ختم کرنے دے لئی لڑی گئی۔ اس وقت عثمانی فرمانروا سلطان محمد فاتح سی جو بلغراد نوں فتح کرنے وچ ناکام رہیا تے صلیبی لشکر نے کامیابی حاصل کيتی۔ بعد وچ 29 اگست 1521ء نوں عثمانی سلطان سلیمان اول نے بلغراد نوں فتح کرکے سلطنت عثمانیہ دا حصہ بنادتا۔
نتائج
[سودھو]دو صدیاں اُتے محیط ایہ صلیبی جنگاں جو مسلماناں اُتے بے جا طور اُتے مسلط کيتیاں گئیاں سن اپنے نال تباہی و بربادی لے کے آئیاں ۔ ایويں مذہبی جنونیاں نے دنیا دی اک کثیر آبادی نوں آہ فغاں تے اتھاہ اندھیراں وچ دھکیل دتا۔ ایہ جنگاں فلسطین اُتے قبضہ کرنے دی کوشش سی لیکن مسلماناں دا قبضہ بیت المقدس اُتے بدستور قائم رہیا۔ مسیحیاں تے مسلماناں دے درمیان وچ اجنبیت دی اک مستقل دیوار جو اج تک انہاں دونے مذاہب دے پیروکاراں دے درمیان وچ حائل اے اوہ انہاں صلیبی جنگاں دا اک بنیادی نتیجہ اے۔ تے اج فلسطین وچ یہودی ریاست اسرائیل دا قیام تے نیو ورلڈ آڈر ايسے دی اک کڑی نيں۔ یورپ دا جنگی جنون جدوں سرد پيا تاں انھاں کلیسا دے اثر و رسوخ دا پتہ چلا ایويں اصلاح کلیسیا ورگی تحریکاں شروع ہوگئياں۔ تاکہ حکومت اُتے انہاں دا اثر رسوخ کم کيتا جاسکے۔ جدوں یورپ دے غیر متمدن لوکاں دا واسطہ مسلماناں توں پيا تاں انہاں دی علمی و تہذیبی ترقیاں دیکھ کے انہاں دیاں اکھاں خیرہ ہوئے گئياں اسلامی تمدن توں آشنا ہوئے کے انہاں دی ذہنی کیفیت وچ انقلاب پیدا ہويا تے احیائے علوم دے لئی یورپ وچ فضا سازگار ہوئے گئی۔ یورپ وچ جاگیرداری نظام دا خاتمہ ہوئے گیا تے اس دی جگہ مستقل معاشی نظام رائج ہويا۔ اشیاء دے بدلے اشیا دی فروخت دی بجائے سکہ رائج کيتا گیا۔ اس دے علاوہ صنعت و حرفت نے وی یورپ وچ ترقی کيتی۔ تے یورپ دا فن تعمیر وی اسلامی فنی تعمیرات توں متاثر ہويا۔
دسويں صلیبی جنگ
[سودھو]
11 ستمبر 2001ء نوں امریکا دے شہر نیو یارک تے راجگڑھ واشنگٹن ڈی سی وچ اغوا شدہ طیارےآں دے ذریعے بالترتیب ورلڈ ٹریڈ سینٹر تے پینٹاگون دی عمارتاں اُتے حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ تقریباً 3 ہزار افراد لقمۂ اجل بنے۔ امریکا نے انہاں حملےآں دی ذمہ داری القاعدہ دے رہنما اسامہ بن لادن اُتے عائد کيتی جو اس وقت افغانستان وچ سن جتھے طالبان دی حکومت سی۔ امریکا نے اس جنگ نوں دہشت گردی دے خلاف جنگ (انگریزی: War on Terror) قرار دتا۔ امریکا نے اسامہ بن لادن دی حوالگی دا مطالبہ کيتا جسنوں مسترد کرنے اُتے افغانستان دے خلاف کارروائی کيتی گئی جو دہشت گردی دے خلاف جنگ دا آغاز سی۔ اس جنگ نوں اُس وقت دے امریکی صدر جارج ڈبلیو بش نے قصر ابیض وچ اک خطاب دے دوران وچ صلیبی جنگ دا ناں دتا سی۔[۱] انہاں نے 16 ستمبر 2001ء نوں اپنے خطاب دے دوران وچ کہیا:
| ” | سانوں کل اپنے کماں اُتے واپس جانے دی ضرورت اے تے اسيں جاواں گے۔ لیکن سانوں مستعد رہنے دی ضرورت اے کہ اس طرح دے خبیث لوک ہن وی موجود نيں۔ اساں طویل عرصے توں اس طرح دی بربریت نئيں دیکھی۔ کوئی شخص اس گل دا تصور وی نہ کر سکدا سی کہ خوش کش حملہ آور ساڈے معاشرے وچ چھپ بیٹھاں گے تے فیر اک ہی دن اپنے ہوائی جہاز، ساڈے امریکی ہوائی جہاز، اڑا کر معصوم لوکاں توں بھری عمارتاں توں ٹکرا دین گے تے کسی قسم دی پشیمانی ظاہر نئيں کرن گے۔ اس صلیبی جنگ (crusade)، دہشت گردی دے خلاف جنگ دا طبل بجنے جا رہیا اے۔ تے امریکی عوام نوں صبر دا مظاہرہ کرنا ہوئے گا۔ وچ وی صبر دا مظاہرہ کراں گا۔ لیکن وچ امریکی عوام نوں یقین دلیانا چاہندا ہاں کہ وچ ثابت قدم ہون، تے پیٹھ نئيں دکھاواں گا۔ میری توجہ اس امر اُتے مرکوز ہوئے گی کہ نہ صرف انہاں نوں بلکہ انہاں دی مدد کرنے والے سب افراد نوں وی انصاف دے کٹہرے وچ لاؤں۔ جو دہشت گرداں نوں پناہ دین گے انہاں نوں انصاف دے کٹہرے وچ لیایا جائے گا۔ ہن وقت آن پہنچیا اے کہ اسيں 21 ويں صدی وچ اپنی پہلی جنگ فیصلہ کن انداز وچ جیتاں، تاکہ ساڈے بچے تے ساڈی آنے والیاں نسلاں 21 ويں صدی وچ پرامن انداز وچ رہ سکن۔ | “ |
جارج بش دی تقریر وچ crusade دے لفظاں اُتے یورپ تے مسلم ملکاں وچ کڑی تنقید کيتی گئی۔ بعد وچ اس لفظ دے استعمال کیتی کئی وضاحتاں پیش کيتی گئياں۔