Tridesetogodišnji rat
| Tridesesetogodišnji rat | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
| Protiv Habzburga: • Švedska, • Danska , • Francuska, • Škotska, • male nemačke države |
Uz Habzburge: • Katolička liga: • Sveto Rimsko carstvo, • Španija, • Austrija, • Bavarska, • male nemačke države | ||||||
Tridesetogodišnji rat je bio rat koji je trajao od 1618. do 1648. godine, najvećim delom na teritoriji današnje Nemačke i Češke. U ratu su bile uvučene najveće evropske kontinentalne sile.[1] Iako je rat od samog početka imao karakter verskog sukoba protestanata i katolika, rivalstvo Habzburga i drugih sila imalo je centralnu ulogu, što se vidi po ulasku katoličke Francuske u rat na protestantskoj strani.[2]
Rat je zajedno sa propratnim efektima gladi i bolesti imao razarajući efekt po Evropu. Rat je trajao 30 godina, a konflikti izazvani tim ratom nastavili su se idućih 300 godina. Rat se završio Westfalskim mirom 1648. Iz rata Nemačka je izašla rascepkana i iskrvarena, a Španija oslabljena, bez Portugala i Holandije. Francuska je postala dominantna sila u Evropi.
Augzburški mir iz 1555. potvrdio je rezultate staleške skupštine u Špejeru iz 1526. godine, kojom su okončani sukobi luterana i katolika u Nemačkoj. Glavni princip bio je: „čija je zemlja, onoga je i vera“ lat. cuius regio eius religio.
Važne odredbe tog ugovora su sledeće:
- Nemački kneževi (njih 255) mogu slobodno da odaberu koja od dve vere (luteranstvo ili katoličanstvo) će biti službena vera njihovog područja.
- Luterani mogu da zadrže teritorije koje su oduzeli katolicima nakon mira iz 1552. godine
- Katolički biskupi, koji promene veru, moraju predati svoju biskupiju.
- Tokom određenog prelaznog perioda, porodice imaju vremena da se presele u područje gde je dopuštena njihova vera. Kao vere spominju se samo katoličanstvo i luteranstvo.
Političke i ekonomske napetosti rasle su među najmoćnijim nacijama Evrope u ranom 17. veku.
- Španija je bila zainteresovana za nemačke države, jer je držala teritorije Španske Nizozemske.
- Francuska je bila zainteresovana za nemačke države jer su bile najslabiji sused, za razliku od jakih habzburških zemalja, koje su okruživale Francusku.
- Švedska i Danska su bile zainteresovane da dobiju kontrolu nad severnim nemačkim državama, koje se graniče sa Baltikom.
Verske napetosti su rasle tokom druge polovine 16. veka. Augsburški mir se nije poštovao, jer pojedini biskupi, koji bi promenili veru, nisu predavali svoje biskupije, kako su bili dužni prema odredbama Augsburškog mira. Kalvinizam se širio Nemačkom, postajući na taj način treća glavna religija. Pojedini katolički vladari u Španiji i Istočnoj Evropi nastojali su da povrate katoličanstvu staru snagu.
Za razliku od španskih Habzburga, habzburški vladari nemačkih zemalja posle Karla V postali su verski tolerantni. Ferdinand I, Maksimilijan II, Rudolf II i Matija su bili tolerantni, jer su bili svesni opasnosti i potresa, kroz koje je prolazila Engleska kad je kralj Henrik VIII započeo 1534. sa politikom verske netolerancije. Unutar Svetog Rimskog carstva rat je bio izbegnut dopuštanjem različitim verama da se slobodno šire. S druge strane to je uznemiravalo one, koji su želeli da postoji samo jedna vera.
Švedska i Danska kao luteranske kraljevine tražile su načina da pomognu protestantima unutar Svetog Rimskog carstva.
Te napetosti dovode 1606. do nasilja u nemačkom slobodnom gradu Donauvertu. Luteranska većina je sprečila katolike iz švapskog grada da održe procesiju, pa dolazi do nasilja. To izaziva intervenciju Maksimilijana I Bavarskog na strani katolika. Kada je prestalo nasilje kalvinisti u Nemačkoj su se najviše osećali ugroženi, pa osnivaju 1608. Protestantsku uniju, pod vodstvom Fridrih IV Palatinski, čiji sin će imati istaknutu ulogu u Tridesetogodišnjem ratu. Fridrih IV Palatinski je kontrolisao Rajnski Palatinat, jednu od država na Rajni, koju su želeli Španski Habzburzi. Na osnivanje Protestantske unije katolici odgovaraju 1609. osnivanjem Katoličkog saveza, pod vodstvom vojvode Maksimilijana I Bavarskog.
Matija, koji je bio car Svetog rimskog carstva i kralj Češke umire bez naslednika 1619. godine. Nasleđuje ga najbliži muški srodnik, sinovac Ferdinand II, koji je bio vatreni katolik, odgajen od strane jezuita, koji je želeo da obnovi katolicizam kao vladajuću veru. Zbog toga je bio nepopularan u uglavnom husitskoj Češkoj, čija pobuna protiv Ferdinanda izaziva Tridesetogodišnji rat. Rat se može podeliti u 4 glavne faze:
- Češka pobuna
- Danska intervencija
- Švedska intervencija
- Francuska intervencija
Pošto je car Matija ostao bez muških naslednika, još tokom svog života nastojao je da osigura regularno nasleđivanje, tako da je zahtevao da se izabere Ferdinanda II za kralja Češke i kralja Ugarske, još tokom svog života. Protestantske vođe Češke bojale su se da će izgubiti verska prava, koja su dobili za vreme cara Rudolfa II i tražili su da Fridrih V Palatinski postane kralj Češke. Međutim druge protestantske vođe zauzele su sličnu poziciju kao katolici, pa je Ferdinand II izabran 1617. za prestolonaslednika, pa smrću cara Matije postaje kralj Češke.
Ferdinandov tvrdi katolicizam dovodi do narušavanja verskih sloboda onih, koji nisu katolici. Nije poštovao ni verske slobode, koje je potpisao car Rudolf II, po kojima su garantovane slobode veroispovesti plemstvu i stanovnicima gradova. Osim toga bio je i apsolutista i narušavao je i sekularna prava svojih podanika. Pošto je unutar kraljevstva i među plemstvom bilo jako mnogo protestanata novi kralj je postao veoma nepopularan i usledila je pobuna protiv njega.
Češki protestanti bacaju kroz prozor praškog dvora Hradčana 22. maja 1618. dvojicu kraljevskih službenika u Pragu. Taj događaj je poznat pod nazivom Praška defenestracija ili druga praška defenestracija. Kraljevski službenici nisu bili povređeni, ali ta akcija je predstavljala uvredu za kralja Ferdinanda. Tom akcijom zapravo počinje pobuna, koja vodi do Tridesetogodišnjeg rata.
Pobuna se raširila po celoj Češkoj. Obuhvatila je Češku, Šlesku, Lužicu i Moravsku. Da je češka pobuna ostala lokalni sukob, rat bi relativno brzo završio za manje od trideset meseci, ali smrt cara Matije ohrabruje protestantske vođe, koje su bile već blizu sporazumnog rešenja sukoba. Slabost i Ferdinanda i čeških protestanata dovodi do širenja rata u Nemačku. Ferdinanda II je bio prisiljen da zove u pomoć svog rođaka kralja Španije Filipa IV Španskog.
Protestanti Češke su očajno tražili saveznike protiv cara. Zatražili su da budu primljeni u Protestantsku uniju, koju je vodio Fridrih V Palatinski, jedan od kandidata za kralja Češke. Česi su lažno obećavali Fridrihu da će postati postati kralj ako ih primi u Protestantsku uniju i ako im unija pruži zaštitu. Isto to su obećavali i vojvodi Savojskom, knezu izborniku Saksonije i knezu Transilvanije. Izgleda da su Austrijanci presreli ta pisma, koja su slana iz Praga, pa su njihovim objavljivanjem diskreditirali Češku, posebno na saksonskom dvoru.
Češkoj se u protestu pridružuje i Gornja Austrija, gde je bilo dosta luterana i kalvinista. Posle toga pobunila se i Donja Austrija, tako da je protestantska vojska pod vodstvom grofa Turna opsedala 1619. zidine Beča. U Transilvaniji knez Gabrijel Betlen je poveo pohod na Mađarsku.
Car je požurio i reformisao je vojsku. Snage Protestantske unije, koje je predvodio grof Manfred, poražene su u bici kod Sablata 10. juna 1619. godine. To je odseklo grofa Turna od komunikacije sa Pragom, pa on prekida sa opsadom Beča. Porazom u bici kod Sablata protestanti gube i značajnog saveznika, vojvodu od Savoja, koji je bio značajan protivnik habzburške ekspanzije. Vojvoda od Savoja je slao velike sume novca protestantima i vojsci. Zarobljavanjem dokumentacije u bici kod Sablata otkrivena je zavera vojvode od Savoja, pa je vojvoda nakon toga prestao da pomaže protestante.
Vojska grofa Turna nastavila je da postoji, a Mansfeld je uspio da reformiše svoju vojsku u Češkoj. Gornja i Donja Austrija su još uvek bile pobunjene, pa su potpisale savez sa Česima i 22. avgusta 1620. službeno svrgavaju kralja Češke Ferdinanda II, a kao novog kralja biraju Fridriha V Palatinskog. U Mađarskoj se carska vojska našla u problemima, jer su je Transilvanci proterali 1620.
Španija šalje caru vojsku iz Brisela pod vođstvom Ambrozija Spinole. Španski ambasador u Beču je uspeo nagovoriti protestantsku Saksoniju, da interveniše protiv Češke, da bi kao protivuslugu dobila Lužice. Saksonci su napali Češku, a španska armija je zapadnom intervencijom sprečila snage Protestantske Unije da dođu Češkoj u pomoć. Španski ambasador je bavarskom vojvodi ponudio Palatinat u zamenu za njegovu pomoć i podršku Katoličkog saveza.
Pod komandom Johana Cerklasa Tilija vojska Katoličkog saveza je uvela red u Gornjoj Austriji, a carska vojska je pobedila pobunjenike u Donjoj Austriji. Posle toga ujedinile su se carska vojska i Katolički savez i zajedno su krenule severno na Češku. Ferdinand II je u bici kod Bile Gore 8. novembra 1620. pobedio Fridriha V Palatinskog. Posle toga su carski vojnici pokorili Češku i proterali protestante ili ih prisilili da postanu katolici. Češka posle toga postaje katolička zemlja, a ostala je pod vlašću Habzburga 300 godina posle toga.
Taj poraz izazvao je raspuštanje Protestantske unije i uništenje svih poseda Fridriha V Palatinskog. Fridrih V je lišen svih svojih poseda, a njegove teritorije, kao Rajnski Palatinat predani su katoličkom plemstvu. Njegova titula kneza izbornika predana je Maksimilijanu I Bavarskom. Iako lišen poseda Fridrih V je nastavio sa protivcarskim aktivnostima tražeći podršku u Holandiji, Danskoj i Švedskoj.
Bio je to ozbiljan udarac protestantizmu. Pobuna je slomljena, a usledila je konfiskacija poseda i pritisak na češko plemstvo, sve sa ciljem da se osigura prelazak plemstva na katolicizam posle dva veka husitskih i drugih verskih razlika. Španci su preuzeli Rajnski Palatinat, a sve sa ciljem da dodatno opkole Holanđane i bolje se pripreme za novi rat protiv njih. Prva faza rata u Istočnoj Nemačkoj završila je u korist Gabrijela Betlena iz Transilvanije, koji je mirom u Nikolsburgu 31. decembra 1621. dobio brojne teritorije u Ugarskoj.
Neki istoričari period od 1621. do 1625. smatraju posebnom fazom rata i nazivaju je Palatinska faza. Poraz protestanata na Beloj Gori i odlazak Gabrijela Betlena označio je pacifikaciju Češke. Rat na zapadu u Palatinatu sastojao se od mnoštva manjih bitaka, mnogo manjih od onih u Češkoj i Mađarskoj, ali mnogo više se pribegavalo opsadama. Manhajm i Hajdelberg su pali 1622, a Frankental 1623. Rajnski Palatinat je pao u ruke Španaca.
Ostaci protestantske vojske pobegli su u Holandiju predvođeni Mansfeldom i Kristijanom od Braunšvajga. Pomogli su Holanđanima da se digne opsada jednog grada, pa su ih Holanđani isplatili i poslali da zauzmu obližnju Istočnu Friziju. Mansfred je tu ostao, a Hristijan je otišao da pomaže rođacima u donjoj Saksoniji, ali morao je da pobegne prema Holandiji progonjen od Tilijeve vojske. Tilijeva vojska ih je uhvatila 15 kilometara od holanske granice i 6. avgusta 1623. u bici kod Štatlona. U toj bici protestantska vojska je pretrpela katastrofalan poraz. Nestale su četiri petine vojske Kristijana Brunsvika, tj oko 15.000 vojnika. U to vreme Fridrih V Palatinski je bio u Hagu i bio je pod pritiskom svog tasta, engleskog kralja Džejmsa I Engleskog da okonča rat. Nije mu ništa drugo ni preostalo. Sa skršenom pobunom u Češkoj došlo je do mira.
Kralj Danske Kristijan IV Danski (1577.-1648.) bio je luteran, a kao vojvoda Holštajna bio je i plemić Svetog Rimskog carstva. Pomagao je luteranske vladare donje Saksonije vojskom protiv Svetog Rimskog carstva, bojeći se da bi danski suverenitet kao protestantske nacije mogao biti ugrožen. Tokom prve faze rata ostvario je teritorijalne dobitke u severnoj Nemačkoj. Hamburg je 1621. priznao danski suverenitet, a Kristijanov sin je postao biskup Bremena.
Kao vladar Kristijan IV Danski se pokazao kao jako sposoban vladar. Danska je postala stabilna i izuzetno bogata. Danska je naplaćivala prolaz kroz Oresund, a dobila je i velike ratne reparacije od Švedske. Bavarska je bila jedina zemlja u Evropi koja je bila toliko finansijski jaka kao Danska. Danska je podršku za ulazak u rat dobila od francuskog kardinala Rišeljea, koji je zajedno sa Holandijom i Engleskom obećao da će davati finansijsku pomoć protiv Svetog Rimskog carstva. Kristijan je u donjoj Saksoniji sakupio 20.000 plaćenika.
Da bi se odbranio od danske intervencije car Ferdinand II poziva češkog plemića i vojskovođu Albrehta Valenštajna, koji je postao bogat otimajući protestantska imanja po Češkoj. Valenštajn je tražio da jedino on ima pravo da raspolaže blagajnom te vojske, a da vojska ima pravo da slobodno raspolaže ratnim plenom i da slobodno pljačka na zauzetim teritorijama. Na taj način Valenštajn vrlo brzo stvara vojsku od 30.000 vojnika, a kasnije dolazi i do 100.000. Danski kralj nije ništa znao o postojanju ili formiranju te nove vojske.
Danski kralj nije imao sreće sa saveznicima. U to vreme Engleska je imala unutrašnjih trzavica, u Francuskoj je bio građanski rat, Švedska je ratovala sa Poljskom, dok Brandenburg i Saksonija nisu bili zainteresirani da naruše mir u istočnoj Nemačkoj. Valenštajn je porazio Manseldovu vojsku u bici na mostu Desau 1626, a general Tili je porazio Dance u bici kod Lutera 1626. godine. Mansfeld je umro u Dalmaciji nekoliko meseci posle bitke u kojoj je izgubio pola vojske.
Valenštajnova vojska je posle toga zauzela Meklenburg, Pomeraniju i čak Jiland. Ipak nije mogla da zauzme dansku prestonicu na ostrvu Zeland, jer za takav poduhvat im je trebala jaka flota, a ni Poljska ni hanzeatski gradovi nisu dopuštali gradnju carske flote na Baltiku. Car je pritisnuo Stralsund, jedinu luku, koja je mogla izgraditi flotu protiv Danaca, ali cena je bila prevelika da bi bila prihvatljiva.
To sve dovodi do Sporazuma u Libeku 1629. po kome danski kralj Kristijan IV Danski odustaje od podrške protestantima, a car odustaje od osvajanja Danske.
U tom trenutku rat je bio završen, a katolička strana je pobedila. Katolički savez je nagovorio cara Ferdinanda II da oduzme luteranima sve posede, koje su dobili po Augsburškom miru, a koji su prethodno pripadali katoličkoj crkvi. Car je doneo Restitucijski edikt 1629. godine, po kome su katolici preoteli dve nadbiskupije, 16 buskupija i stotine manastira. Ferdinand II se osećao tada moćan, jer su Mansfeld i Gabrijel Betlen umrli te godine. Jedino se luka Stralsund odupirala carstvu uz pomoć Danaca, a kasnije Šveđana.
Albreht Valenštajn je posedovao veliku moć, vojsku, posede i novac. Postao je opasan. Carevi saveznici su savetovali cara da ga ukloni dok nije kasno. Car Ferdinand II je otpustio Albrehta Valenštajna 1630. godine. Pozvao ga je mnogo kasnije kad su snage Svetog rimskog carstva bile poražene u mnoštvu bitaka od švedskog kralja Gustava II Adolfa.
Gustav II Adolf je ušao u rat, kao i danski kralj ranije, da pomogne nemačke luterane, da spreči katoličko širenje i da dobije ekonomski uticaj na nemačke države na Baltiku. Gustav Adolf je bio zabrinut zbog rastuće snage Svetog Rimskog carstva. Kao i danskog kralja pre njega i Šveđane finansira francuski kardinal Rišelje i Holanđani. Od 1630. do 1634. uspeo je da povrati mnogobrojne prethodno zauzete protestantske teritorije.
Nakon što je otpustio Valenštajna Ferdinand II je zavisio o Katoličkom savezu. U bici kod Brajtenfelda 1631. Gustav Adolf je porazio vojsku Katoličkog saveza pod komandom generala Tilija. Godinu dana kasnije ponovo su se sukobili i u toj bici je ubijen 1632 Johan Tili. Započela je Švedska dominacija ratištima. Kad je započela rat Švedska je imala 42.000 vojnika, a 1632. je imala 149.000 vojnika. Vojsku je velikim delom finansirala Francuska. Mnogi zarobljenici iz bitke kod Brajtenfelda su bili regrutovani u švedsku vojsku.
Pošto je general Tili bio mrtav, car Ferdinand II je ponovo morao da traži pomoć od Valenštajna, koga je prethodno smenio. Albreht Valenštajn je poveo veliku vojsku južno i počeo je ugrožavati linije snabdevanja švedske vojske. Gustav Adolf je znao da se Valenštajn priprema za napad. Gustav Adolf i Albreht Valenštajn sukobili su se 1632. u bici kod Licena. Šveđani su pobedili, ali Gustav Adolf je ubijen u toj bici. Bez vođstva Gustava Adolfa tokom 1634. protestantske snage su poražene u prvoj bici kod Nerdlingena.
Car Ferdinand je sumnjao u Albrehta Valenštajna tokom 1633. godine, jer Valenštajn je pokušao da premosti razlike među katolicima i protestantima. Valenštajn je bio ljut, jer car nije hteo da povuče restitucijski edikt. Počeo je pripremati snage za pravedan mir u interesu ujedinjene Nemačke. Pošto je car sumnjao da bi Valenštajn mogao promeniti stranu namestio je da ga uhapse. Kad je Valenštajn primetio da je izgubio podršku vojske krenuo je prema Šveđanima, ali je ubijen u februaru 1634. godine.
Posle toga dve strane su započele pregovore i švedska faza rata se završava Praškim mirom 1635, kojim je:
- odložena je primena Restitucijskog edikta za 40 godina, a protestantskim vladarima je dozvoljeno da zadrže sekularizovane biskupije koje su držali 1627. To je zaštitilo luteranske vladare severoistočne Nemačke, na račun onih na jugu i zapadu, kojima je carska vojska oduzela posede 1627. godine.
- odlučeno je da se formira jedinstvena vojska od carske vojske i vojske nemačkih država, iako su vođe Saksonije i Bavarske zadržali nezavisnu komandu nad svojim snagama
- zabranjuje se nemačkim kneževima da stvaraju međusobne saveze ili saveze sa stranim silama
- daje se amnestija svima koji su digli oružje protiv cara posle 1630. godine.
Taj sporazum nije zadovoljavao Francusku, jer je iznova ojačavao Habzburge. Zbog toga Francuska započinje poslednju fazu rata.
.jpg)
Francuska je bila uglavnom katolička zemlja, a bila je rival Svetom Rimskom carstvu i Španiji. Ušla je u rat na protestantskoj strani. Kardinal Rišelje je bio prvi ministar vlade kralja Luja XIII i osećao je da su Habzburzi još uvek previše jaki i opasni, pošto drže brojne teritorije na francuskoj istočnoj granici, a imaju i veliki uticaj u Nizozemskoj.
Francuska se zato udružuje sa Holanđanima i Šveđanima. Španija je zato napala Francusku. Carski general Johan fon Vert i španski komandant, kardinal Ferdinand Habzburg, počeli su sa razaranjima po Šampanji i Burgundiji, a čak su ugrozili i sam Pariz tokom 1636. godine. Međutim u bici kod Kompjenja francuska vojska pod vođstvom Bernard Saks-Vajmara pobeđuje i odbacuje habzburšku vojsku prema granici.
Usledio je niz borbi, a nijedna strana nije ostvarila znatniju prednost. Kardinal Rišelje je umro 1642. godine, a kralj Luj XIII umire 1643. ostavljajući na tronu petogodišnjeg sina Luja XIV. Šef vlade je bio kardinal Mazaren, koji je počeo raditi na tome da se postigne mir.
Švedski maršal Lenart Torstenson je 1645. pobedio carsku vojsku blizu Praga u bici kod Jankaua. Luj II Burbonski od Kondea pobeđuje bavarsku vojsku u drugoj bici kod Nerdlingena. U toj bici je poginuo komandant katoličkih snaga.
Bavarska, Keln, Francuska i Švedska potpisuju 14. marta 1647. Ulmski mir. Šveđani i Francuzi su pobedili carsku vojsku u bici kod Cusmaršenhauzena i bici kod Lensa. U carskim rukama je posle toga ostala samo Austrija.
.jpg)
slika Žerara Terborha (1648)
Francuski general Luj II Burbonski od Kondea pobedio je Špance u bici kod Rokroa i to je dovelo do pregovora. Na pregovorima su bili prisutni Ferdinand III , Francuzi, Španci, Holanđani, Švajcarci, Šveđani, Portugalci i papini predstavnici. Sklopljen je Westfalski mir 1648. Westfalski mir je potpisan 24. oktobra 1648. između cara Ferdinanda III, nemačkih kneževa, predstavnika Holandije, Francuske i Švedske.
Španski sporazum, kojim je završen Osamdesetogodišnji rat potpisan je 30. januara 1648. Ugovorom je priznata nezavisnost Holandije i Švajcarske konfederacije. Westfalski sporazum sadrži 4 osnovna principa:
- princip suvereniteta nacija-država i fundamentalno pravo samoopredelenja
- princip pravne jednakosti među nacijama-državama
- princip obavezujućih međunarodnih ugovora među državama, dakle vezujućih ugovora
- princip neintervencije jedne države u unutarnja pitanja druge države
Razaranja tokom toga rata su predmet mnogih prepirki među istoričarima. Procene da je stradalo do 30% stanovništva Nemačke sada se uzimaju sa oprezom. Verovatnije je da je stradalo 15% do 20% stanovništva Nemačke, uključujući tu zajedno smrt od rata, gladi i bolesti. Većina razaranja i žrtava civila nastala je zbog okrutnosti i pohlepe vojnika plaćeničkih vojski. Zna se da je rat izazvao ozbiljna premeštanja stanovništva i ekonomije u centralnoj Evropi.
Od 1618. do 1648. pojavljivalo se mnogo više bolesti, nego što je bilo uobičajeno. Širenje bolesti je bilo mnogo lakše zbog pokreta vojski i dolaska vojnika iz stranih zemalja i stalnog pomeranja linija bojišta. Pomeranje civila i prenaseljenost gradova u koje bi došle izbeglice olakšavalo je izbijanja bolesti i pojave gladi. Podaci o brojnim epidemijama nalaze se u mnogim lokalnim hronikama toga vremena, uz česta, tada uobičajena, preterivanja i nepotpunosti.
Kada su se sukobile carska i danska vojska u Saksoniji i Tiringiji od 1625. do 1626. došlo je do povećanja infekcija i bolesti u tom području. Posle rata Francuza i Habzburgovaca u Italiji pojavila se kuga. Tokom opsade Nirenberga 1632. i civili i vojnici obolevaju od tifusa. Kada je carska vojska progonila poražene Šveđane 1634. bilo je veoma mnogo mrtvih od epidemija u dolini Rajne. Početkom 1634. Drezden, Minhen i mali gradići imali su mnogo žrtava od kuge. Tokom zadnje dekade rata bilo je mnogo žrtava epidemija, a tifus i dizenterija su poprimili endemske razmere.
Kao rezultat rata učvršćuje se nemačka podela na brojne teritorije, od kojih su sve imale gotovo suverenitet. To je bila velika slabost Svetog Rimskog carstva. Tridesetogodišnji rat je preuredio prethodnu raspodelu snaga. Taj rat pokazuje da Španija polako tone vojno i politički. Dok je Španija bila zauzeta ratom sa Francuskom, Portugal je postao nezavistan 1640, nakon 60 godina pod španskom vlašću. Kuća Braganca je postala nova portugalska dinastija. Španija je bila konačno prisiljena da prizna nezavisnost Holandije 1648, čime je završen i Osamdesetogodišnji rat. Sa oslabljenom Španijom i Nemačkom koja je bila podeljena i iskrvarena, Francuska je postala dominantna sila u Evropi.
Poraz Španije i carskih snaga označio je i slabljenje habzburške moći, a omogućava burbonsku dominaciju.
Od 1643.-1645. tokom Tridesetogodišnjeg rata Švedska i Danska su ratovale tokom Torstensenovog rata. Rezultat tog rata i Westfalski mir daju Švedskoj status velike sile.
Westfalskim mirom su uspostavljene fiksne teritorijalne granice među državama. U prethodnim vremenima postojale su preklapajuće političke i religiozne lojalnosti. Po novome određeno je da građani najpre poštuju zakone svojih vlada, a ne susednih sila, bilo da su one sekularne ili duhovne.
- ↑ „::The Thirty Years War 1621 to 1626:”. historylearningsite.co.uk. Pristupljeno 22 May 2008.
- ↑ „Thirty Years' War”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 24 May 2008.
- Åberg, A. (1973). „The Swedish army from Lützen to Narva”. u: Roberts, M.. Sweden's Age of Greatness, 1632–1718. London: St. Martin's Press.
- Benecke, Gerhard (1978). Germany in the Thirty Years War. London: St. Martin's Press.
- Bonney, Richard. The Thirty Years' War 1618–1648 (Osprey, 2002), 96pp; focus on combat
- Dukes, Paul, ed. (1995) Muscovy and Sweden in the Thirty Years' War 1630-1635 Cambridge University Press.
- Grosjean, Alexia (2003) An Unofficial Alliance: Scotland and Sweden, 1569-1654, Brill, Leiden.
- Cramer, Kevin (2007). The Thirty Years' War & German Memory in the Nineteenth Century. Lincoln: University of Nebraska. ISBN 978-0-8032-1562-7.
- Gindely, Antonín (1884). History of the Thirty Years' War. Putnam.
- Gutmann, Myron P. (1988). „The Origins of the Thirty Years' War”. Journal of Interdisciplinary History 18 (4): 749–770. DOI:10.2307/204823.
- Kamen, Henry. "The Economic and Social Consequences of the Thirty Years' War," Past and Present (1968) 39#1 pp 44–61 in JSTOR
- Kennedy, Paul (1988). The Rise and Fall of the Great Powers: Economic Change and Military Conflict from 1500 to 2000. New York: Harper Collins.
- Langer, Herbert (1980). The Thirty Years' War. Poole, England: Blandford Press.
- Lynn, John A., The Wars of Louis XIV: 1667–1714 (Longman Publishers: Harlow, England, 1999).
- Murdoch, Steve (2001). Scotland and the Thirty Years' War, 1618–1648. Brill.
- Murdoch, S., K. Zickermann and A. Marks (2012), ‘The Battle of Wittstock 1636: Conflicting Reports on a Swedish Victory in Germany’, Northern Studies, vol. 43, pp. 71–109.
- Murdoch, Steve and Alexia Grosjean (2014), Alexander Leslie and the Scottish generals of the Thirty Years' War, 1618-1648 Pickering & Chatto, London
- Parker, Geoffrey (1984). The Thirty Years' War. London: Routledge and Kegan Paul.
- Parrott, D (2001) Richelieu’s Army: War, Government and Society in France, 1624-1642 Cambridge: CUP.
- Polišenský, J. V. (1954). „The Thirty Years' War”. Past and Present 6: 31–43. DOI:10.1093/past/6.1.31.
- Polišenský, J. V. (1968). „The Thirty Years' War and the Crises and Revolutions of Seventeenth-Century Europe”. Past and Present 39: 34–43. DOI:10.1093/past/39.1.34.
- Joseph Polisensky (2001), 'A Note on Scottish Soldiers in the Bohemian War, 1619-1622' in Steve Murdoch (ed.), Scotland and the Thirty Years' war, 1618-1648 Brill, Leiden, pp. 109–115.
- Prinzing, Friedrich (1916). Epidemics Resulting from Wars. Oxford: Clarendon Press.
- Rabb, Theodore K. "The Effects of the Thirty Years' War on the German Economy," Journal of Modern History (1962) 34#1 pp. 40–51 in JSTOR
- Roberts, Michael (1958). Gustavus Adolphus: A History of Sweden, 1611–1632. Longmans, Green and C°.
- Thion, S. (2008) French Armies of the Thirty Years’ War, Auzielle: Little Round Top Editions.
- Ward, A. W. (1902). The Cambridge Modern History, vol 4: The Thirty Years War. Arhivirano iz originala na datum 2007-10-12. Pristupljeno 2015-04-24.
- Wedgwood, C.V.; forward by Anthony Grafton, (2005). Thirty Years War. New York: The New York Review of Books, Inc.. ISBN 1-59017-146-2.
- Wilson, Peter H. (2009). Europe's Tragedy: A History of the Thirty Years War. Allen Lane. ISBN 978-0-7139-9592-3.
- Sir Thomas Kellie, Pallas Armata or Military Instructions for the Learned, The First Part (Edinburgh, 1627).
- Monro, R. His Expedition with a worthy Scots Regiment called Mac-Keyes, (2 vols., London, 1637).
- Helfferich, Tryntje, ed. The Thirty Years' War: A Documentary History, (Indianapolis: Hackett, 2009). 352 pages. 38 key documents including diplomatic correspondence, letters, broadsheets, treaties, poems, and trial records. excerpt and text search
- Wilson, Peter H. ed. The Thirty Years' War: A Sourcebook (2010); includes state documents, treaties, correspondence, diaries, financial records, artwork; 240pp
- Dr Bernd Warlich has edited four diaries of the Thirty Years' War (1618–1648). These diaries can be viewed (in German) at: http://www.mdsz.thulb.uni-jena.de/sz/index.php
- The Thirty Years' War – Czech republic Arhivirano 2008-06-11 na Wayback Machine-u
- Thirty Years' War – LoveToKnow 1911
- The Thirty Years' War – The Catholic Encyclopedia
- The Thirty Years' War LearningSite
- Thirty Years' War Timeline
- Project "Peace of Westphalia" (among others with Essay Volumes of the 26th Exhibition of the Council of Europe "1648: War and Peace in Europe", 1998/99)
- History of the Thirty Years' War by Friedrich von Schiller at Project Gutenberg The Thirty Years' War Arhivirano 2008-05-09 na Wayback Machine-u
- BBC Radio4 documentary – The Invention of Germany: The Thirty Years' War and Magdeburg
