Stefan Milutin

Za druge osobe sa istim imenom pogledajte stranicu Stefan Uroš.

Stefan Uroš II Milutin
Freska iz Kraljeve crkve u Studenici, oko 1314.
Lični podaci
Puno ime	Stefan Uroš II Milutin Nemanjić
Datum rođenja	1253. ili 1254.
Mesto rođenja	Kraljevina Srbija u srednjem veku
Datum smrti	29. oktobar 1321.(1321-10-29) (67/68 god.)
Mesto smrti	Nerodimlje kod Uroševca, Kraljevina Srbija u srednjem veku
Grob	manastir Banjska (crkva Svete Nedelje u Sofiji, Bugarska)
Religija	pravoslavlje
Porodica
Supružnik	Jelena Duka Anđel, Jelisaveta Arpad, Ana Terter, Simonida Paleolog
Potomstvo	Stefan Uroš III, Ana Neda, Stefan Konstantin, Carica Zorica
Roditelji	Stefan Uroš I Jelena Anžujska
Dinastija	Nemanjići
Kralj Srbije
Period	1282—1321.
Prethodnik	Stefan Dragutin
Naslednik	Stefan Konstantin / Stefan Uroš III

Srebrni dinar, Narodni muzej Kraljevo

Stefan Uroš II Milutin Nemanjić (Milutin Nemanjić ili Sveti kralj Milutin; oko 1253 — Nerodimlje, 29. oktobar 1321) bio je kralj Srbije (1282—1321) i jedan od najmoćnijih srpskih vladara u srednjem veku, pored svog unuka cara Stefana Dušana. Pripadao je dinastiji Nemanjić. Bio je mlađi sin kralja Stefana Uroša I Velikog (1242—1276) i mlađi brat Stefana Dragutina (kralja Srbije 1276—1282, a zatim oblasnog upravnika i kralja Srema 1284—1316). Ujedno je i od 1282. godine, Milutinova linija postala glavna u vladarskoj porodici. Tako je on bio otac kralja Stefana Uroša III Dečanskog (1321—1331), kralja Stefana Konstantina (1321), deda kralja, a kasnije cara, Stefana Uroša IV Dušana Silnog (1331—1355), despota a kasnije cara Simeona Uroša (1359 - 1370) i pradeda cara Stefana Uroša V Nejakog (1355—1371) i Jovana Uroša (1370 - 1373).

Tokom njegove skoro četrdesetogodišnje vladavine, Kraljevina Srbija je otpočela svoje značajno širenje ka jugu na račun Vizantije sa kojom je 1299. uspostavljena nova granica na liniji Ohrid—Prilep—Štip (koju su držali Vizantinci), čime je srpskoj državi priključen severni deo današnje Albanije i veći deo današnje Severne Makedonije. Pored toga, vodio je uspešne ratove protiv Bugara, od kojih je trajno osvojio Braničevo sa Kučevom, kao i Tatara. Posle Dragutinove smrti 1316. godine, došao je u sukob sa kraljem Ugarske Karlom Robertom (1310—1342. godine), zbog zauzimanja poseda svog brata i tada je izgubio Mačvu i Beograd (1319. godine), ali je uspeo da zadrži Rudnik i Braničevo. On je prvi kralj Srbije koji je postao ozbiljan politički faktor u regionu, koji je sklapao ofanzivne saveze, ali i bivao meta jakih saveza okolnih država. Uporedo sa tim, ženidbama je uspeo da utvrdi osvajanja iz uspešnih ratova sa Vizantijom i Bugarskom dok je sukob sa Tatarima okončao slanjem svog sina naslednika Stefana Uroša III kao taoca.

Na unutrašnjem planu je izvršio promene i modernizovao državu primivši mnoge odlike vizantijskog uređenja. Podigao je i obnovio veći broj manastira i crkava među kojima se izdvajaju Bogorodica Ljeviška, Gračanica, Kraljeva crkva u Studenici, Bogorodica Trojeručica u Skoplju, Staro Nagoričane i Banjska na prostoru njegove države, odnosno manastirska crkva u Hilandaru na Svetoj gori van njegove države. Paralelno sa razvojem sakralne arhitekture koja je u njegovo doba dobila novi oblik poznat kao Vardarski stil, razvijala se i fortifikaciona arhitektura u kojoj su najznačajniji dometi manastirsko utvrđenje u Hilandaru i proširenje Beogradske tvrđave gradnjom Zapadnog Podgrađa sa pristaništem (mada ima onih koji to proširenje pripisuju i caru Stefanu Dušanu). Zbog svog zadužbinarskog delovanja je kanonizovan dve i po godine nakon smrti i proglašen svetim kraljem. Žitije o životu kralja Milutina napisao je njegov saradnik i kasniji arhiepiskop srpski Danilo II (1324—1337).

Ženio se čak pet puta, poslednji put Simonidom Paleolog 1299. i iz tih brakova je imao dva sina (Stefana Uroša III i prestolonaslednika Stefana Konstantina) i dve ćerke (Anu Nedu i Zoricu). Iako je značajno proširio i ojačao srpsku državu i uveo vizantijsko uređenje u nju, nije uspeo da konsoliduje unutrašnje prilike u zemlji, tako da je posle njegove smrti došlo do građanskog rata. Protiv njegovog naslednika i mlađeg sina Konstantina pobunio se stariji sin Stefan Dečanski (Ćorović navodi da je Konstantin bio stariji), a u borbe oko prestola se uključio i Dragutinov sin Vladislav koji je prema Deževskom sporazumu iz 1282. godine, trebalo da nasledi kralja Milutina Nemanjića. Rasulo u zemlji je bilo toliko da se pojedina vlastela jednostavno otcepila od matice (kao Branivojevići u Zahumlju) dok su napadi bandi pljačkaša bili učestali (čak je bila napadnuta i povorka koja je prenosila Milutinovo telo u njegovu zadužbinu manastir Banjsku). Mošti Svetog kralja Stefana Uroša II Milutina danas počivaju u Sofiji, glavnom gradu Bugarske.

Život pre dolaska na vlast (1253—1282)

Mladi kraljević Milutin, freska iz manastira Sopoćani.

Milutin je rođen 1253. ili 1254. godine, kao drugi sin srpskog kralja Stefana Uroša I Velikog i njegove supruge kraljice Jelene Anžujske. Ovakva hronologija poznata je na osnovu svedočenja Nićifora Grigore, koji piše da je Milutin bio pet godina stariji od svoga tasta, cara Andronika II Paleologa (rođen 1258. ili 1259. godine). Milutin je imao starijeg brata kralja Stefana Dragutina, mlađeg brata Stefana (umro u detinjstvu) i jednu sestru, Brnču. Milutin je na istorijsku scenu stupio 1267. godine, kada je njegov otac počeo da pravi planove o naslanjanju na Vizantiju i odbacivanju vazalnih odnosa prema Mađarima. On je tada započeo pregovore sa vizantijskim carem Mihajlom VIII o ženidbi njegove ćerke Ane za Milutina i o njegovom imenovanju za naslednika, umesto starijeg sina i ugarskog zeta Dragutina. Pregovori su otpočeli i na čelu vizantijske delegacije se nalazio Jovan (XI) Vek (vaseljenski patrijarh 1275 — 1282), ali je već u samom startu došlo do razmimoilaženja u stavovima dve strane, koja je oličena u Pahimerovom zgroženom opisu srpskog dvora i Dragutinove supruge, ugarske princeze Katiline koja je sedela u staroj haljini i prela. Međutim interes obe strane bio je jači od međusobnih razlika, tako da se nastavilo sa pregovorima. Oni su se na kraju okončali neuspešno, pogotovo posle Uroševog poraza i zarobljavanja od strane Mađara u Mačvi 1268. godine. On je tom prilikom, da bi bio oslobođen, morao da Dragutina uzdigne na rang mladog kralja tj. prestolonaslednika i dodeli mu oblast na upravljanje.

Posle ovog poraza Srbi prilaze širokom savezu protiv Vizantije, a samog kralja Uroša I Velikog sa vlasti 1276. godine zbacio je sin Dragutin, pobedivši ga, uz pomoć ugarskih i kumanskih snaga, u „zemlji zvanoj Gacko“ (ne misli se na teritoriju današnjeg Gacka). Posle poraza kralj Stefan Uroš I Veliki Nemanjić se povukao u Zetu i zamonašio. Da bi odobrovoljio majku kraljicu Jelenu dao joj je na upravu Zetu, Trebinje, gornji Ibar i Plav. Pretpostavlja se da je i bratu Milutinu tom prilikom poverio određene oblasti na samostalnu upravu. Jedini koji je posle okončanja borbi ustao protiv ove odluke bio je srpski arhiepiskop i Urošev prijatelj Joanikije I (1272—1276), koji se demonstrativno povukao sa svog položaja i poslednje godine proveo sa bivšim kraljem koji je umro 1. maja 1277. godine kao monah Simon.

Vladavina

Sabor u Deževi i osvajanja (1282—1291)

Stefan Dragutin, freska iz crkve svetog Ahilija u Arilju.

Naslanjanje na Mađare, neaktivnost prema Bugarskoj u kojoj je besneo građanski rat, poraz od Vizantije i njen prodor do Lipljana stvorili su nezadovoljstvo među srpskom vlastelom prema kralju Dragutinu. Njegovu vladavinu je dodatno opterećivala i pobuna u kojoj je uz pomoć stranaca zbacio oca sa vlasti.

Kao povod za smenjivanje kralja Stefana Dragutina iskorišten je njegov težak pad sa konja u lovu kod Jeleča, nedaleko od Rasa početkom 1282. godine. Povreda kraljeve noge je bila tako teška da ga je učinila gotovo nepokretnim. Od vladara se očekivalo da bude spreman da jaše na konju kako bi obilazio zemlju i podsećao podanike da su obavezni na poslušnost ili predvodio vojsku u sukobima sa strancima. Nezadovoljna vlastela je iskoristila nesposobnost kralja Stefana Dragutina Nemanjića da obavlja vladarske poslove i zatražila da on vlast preda mlađem bratu Milutinu. Tako je sazvan sabor srpske vlastele u Deževi, kod Rasa. Na saboru je kralj Stefan Dragutin Nemanjić predao vlast svom mlađem bratu Milutinu, dok je za sebe zadržao oblasti severno od Zapadne Morave sa Rudnikom i oblastima oko današnjeg Arilja, kao i Priboja na Limu sa oblašću Dabar. Od sabora u Deževu Dragutin se u nekim pisanim izvorima i natpisima (freske, novac) javlja bez zvanja kralja, a u nekim sa njim. Zato nije jasno ni da li je zadržao titulu kralja ili je kasnije ponovo uzeo. Pisani izvori o saboru su nejasni i osim glavne odluke da kralj Stefan Dragutin preda vlast bratu Milutinu, a zadrži udeonu oblast na severozapadu Srbije, ne zna se sa sigurnošću da li je dogovoreno još nešto. Zbog kasnijih sukoba oko vlasti između kralja Milutina i Dragutinovog sina, a zatim i sinova kralja Milutina Nemanjića, kao i pisanja Georgija Pahimera izgleda da je prema dogovoru braće, kralja Stefana Uroša II Milutina trebalo da nasledi jedan od Dragutinovih, a ne njegov sin. Izgleda da je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić obećao 1282. godine, da će njega naslediti sinovci, a ne sinovi, ali se kasnije predomislio.

Kralj Stefan Uroš II Milutin je nasledio i bratovljevo učešće u velikom savezu koji je formirao kralj obeju Sicilija Karlo I sa ciljem rušenja vizantijskog cara Mihajla VIII Paleologa i obnove Latinskog carstva koje je car Mihajlo VIII srušio 1261. godine. Savez, koji je nastajao još 1267. godine kada je car Mihajlo VIII pokušao da u kralju Urošu I pronađe saveznika, dostigao je vrhunac početkom osme decenije 13. veka kada je, posle smrti pape Nikole III (1277—1280) koji je podržavao cara Mihajla VIII i Lionsku uniju, novi papa postao Karlov čovek Martin IV (1281—1285). Oko kralja Karla I u njemu su se, pored kralja Dragutina Nemanjića odnosno kralja Milutina, našli:

• Filip Kurtene, sin cara Balduina II (1228—1261) i titularni latinski car;
• Mletačka republika, koja je do 1279. godine bila na Mihajlovoj strani (tj. imala sa njim zaključeno primirje);
• Jovan I Anđel, sevastokrator, vanbračni sin epirskog despota Mihajla II (1237—1271) i vladar Tesalije;
• Georgije I Terter, bugarski car koji je srušio provizantijskog cara Jovana Asena II (III) (1279—1280) dok je sam papa Martin IV dao savezu svojevrstan blagoslov, proklevši cara Mihajla VIII Paleologa koji je prihvatio uniju kao šizmatika i zabranivši katoličkim vladarima da sarađuju sa njim. Plan je bio da kralj Milutin i sevastokrator Jovan I udare na Makedoniju, a da kralj Karlo I, car Filip I i Mlečani udare na sam Carigrad.

Osvajanja po Vizantiji

Kao deo saveza protiv Vizantije, napade je otpočeo već kralj Stefan Dragutin verovatno 1281. godine, ili pred smenu na prestolu 1282. godine. Srbi su stigli do Sera i povukli se. Vizantija je odgovorila protivnapadom do Lipljana. To nije trajnije zaustavilo napredovanje Srba.

Godine 1282, kada je preuzeo vlast kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić, u saradnji sa nekadašnjim vizantijskim vlastelinom Kotanicom, prodire na jug i zauzima oba (Gornji i Donji) Pologa (oblast oko Tetova), Skoplje, Ovče Polje, Zletovo i Pijanec (Pijanac, gornji sliv Bregalnice oko današnjeg Delčeva). Paralelno sa njegovim napadima sa juga je na Vizantiju udario sevastokrator Jovan I Anđel koji je takođe imao značajnijih uspeha. Međutim, ključni faktor ove koalicije bili su Napuljski Anžujci i dok su kralj Milutin Nemanjić i sevastokrator Jovan I napredovali na Balkanskom poluostrvu, na Apeninskom je uz logističku i finansijsku pomoć Vizantije došlo 31.03.1282. godine do velike narodne pobune poznate kao Sicilijansko večernje, koja je dovela do proterivanja Anžujaca sa Sicilije i dolaska snaga kralja Petra III Aragonskog (1276—1285) na nju, primoravši kralja Karla I da svoje snage spremljene za udar na Vizantiju, okrene sukobu sa kraljevinom Aragon i odbranu preostalih poseda. Ovim potezom je car Mihajlo VIII uspeo da uništi anžujsku kraljevinu obeju Sicilija i trajno je onesposobi za dejstvo na Balkanu. Sa druge strane Jadrana, osvajanja su približila kralja Milutina i sevastokratora Jovana I i oni su iste godine učvrstili svoj savez udajom Jovanove ćerke nepoznatog imena za kralja Milutina Nemanjića, koji je po stupanju na presto oterao svoju prvu suprugu Jelenu.

„Milutinova pobeda nad Tatarima“, litografija Anastasa Jovanovića (1817-1899) iz 1852.

Posle sloma Karlovog saveza, car Mihajlo VIII se okrenuo sređivanju prilika na Balkanskom poluostrvu podigavši veliku najamničku vojsku kojom je planirao da suzbije kralja Stefana Uroša II Milutina i sevastokratora Jovana I. Međutim na početku tog pohoda 11.12.1282. godine nedaleko od Rodosta (Ilaigita, turski naziv je Tekirdag) car Mihajlo VIII umire, a komandu nad vojskom preuzima njegov sin i naslednik car Andronik II. On je bez obzira na očevu smrt nastavio pohod, ali ga nije sam poveo, već je na Srbiju poslao najmljene Tatare u pljačkaški, a ne u osvajački pohod. Bez obzira na to, Tatari su predstavljali ozbiljnu vojnu snagu i kralj Stefan Uroš II Milutin se povukao pred njima, a njihovi pljačkaški odredi su prodrli do Lipljana i Prizrena. Njihovo napredovanje je zaustavio nabujali Beli Drim u kome se deo vojske predvođen Črnoglavom podavio pokušavajući da ga prepliva na konjima, dok je sam vođa uspeo da ga pređe, ali je ubijen u sukobu sa srpskim odredima, a njegova glava je nataknuta na kolac i poslata kralju Stefanu Urošu II Milutinu. Posle toga su se drugi pljačkaški odredi povukli nazad u Vizantiju.

Nakon njihovog povlačenja, kralju Milutinu Nemanjiću se u borbi pridružuje i kralj Dragutin sa svojim snagama i oni zajednički započinju novi prodor duboko u Vizantiju 1283. godine, dočekavši Božić kod Nasuda (Nausa). Njihove snage prodiru u strumsku i sersku oblast, kod Hristopolja izbijaju na Egejsko more i Svetu goru, ali te oblasti ne zauzimaju trajno, već se posle prodora povlače na zimovanje u centralnoj Makedoniji. Kralj Stefan Dragutin Nemanjić se posle toga vraća u svoju oblast, a kralj Stefan Uroš II Milutin naredne godine samostalno nastavlja ofanzivu. On tokom 1284. godine zauzima Debar, Kičevo i Poreč (e), čime je ovladao zapadnom Makedonijom i severom današnje Albanije i pomerio granice kraljevine Srbije na jug pred vizantijska utvrđenja Strumicu, Prilep, Ohrid i Kroju. Tokom ove akcije, kralj Milutin Nemanjić nije samo upao u Vizantiju, već je prodro i u Tesaliju, državu svog bivšeg tasta sevastokratora Jovana I. Ovim se završavaju Milutinova trajna širenja ka jugu, svi prodori u Vizantiju koje on bude napravio posle 1284. godine postići će samo priznavanje osvajanja načinjenih tokom prve tri godine njegove vladavine.

Tokom ove tri godine osvajačkih ratova, kralj Milutin je uspeo da promeni tri supruge. Prvo se 1282. godine, po preuzimanju vlasti razveo od svoje prve supruge Jelene, koja je najverovatnije bila ćerka nekog srpskog velmože i oženio se ćerkom svog saveznika sevastokratora Jovana I Anđela. Sa njom je dobio sina Konstantina, ali ju je već 1283. godine vratio ocu i oženio se rođenom sestrom ugarskog kralja Vladislava IV Kumanca i Dragutinove supruge kraljice Katarine Arpad Jelisavetom, koja je u to doba bila monahinja. U braku sa njom dobio je ćerku Caricu (Zoricu), ali se taj brak okončao već 1284. godine, kada se kralj Stefan Uroš II Milutin oženio ćerkom bugarskog cara Georgija I Tertera Anom, sa kojom je ostao u braku do 1299. godine i sa kojom je dobio sina Stefana (drugi autori navode da je Stefan bio stariji od Konstantina tj. da je rođen u prvom Milutinovom braku sa Jelenom) i ćerku Anu (Nedu).

Borbe sa Bugarima i Tatarima

U to vreme je ugarski kralj Vladislav IV predao kralju Dragutinu na upravu Mačvu sa Beogradom i oblasti Soli i Usoru na tlu današnjih severnih delova Bosne i Hercegovine i on je u njima samostalno vladao nazivajući se sremskim kraljem. Istovremeno se kriza koju su Tatari stvorili u Bugarskoj povećavala, a jedan od njenih pokazatelja bilo je i praktično osamostaljivanje pojedinih velikaša. Tako su Drman i Kudelin Braničevsku oblast pretvorili u svojevrsno razbojničko leglo iz koga su uznemiravali susedne oblasti kojima su vladali kralj Dragutin Nemanjić i kralj Ugarske Vladislav IV Arpad. Mađari su pokušali 1285. godine da ih suzbiju, ali su pretrpeli poraz u Gornjačkoj klisuri u pokušaju da se probiju do Ždrela (13km jugoistočno od Petrovca), u kome su se njih dvojica utvrdili. Posle njih je i kralj Stefan Dragutin pokušao da ih suzbije, ali je i on teško poražen. O težini poraza svedoče i navodi da su bugarski velikaši posle toga krenuli u osvajačku kontraofanzivu. Njihov prodor primorao je kralja Stefana Dragutina Nemanjića da pozove svog brata u pomoć i oni su se sastali u Mačkovcu na Moravi dogovorivši se o zajedničkoj akciji. Njihove združene snage slomile su otpor Drmana i Kudelina, zauzele Ždrelo, a potom i celu Braničevsku oblast sa istoimenim gradom i Kučevom koja je ušla u sastav Dragutinove države.

Vidinski Grad

Najverovatnije je zauzimanje Braničeva pokrenulo vidinskog kneza Šišmana, koji je poput Drmana i Kudelina bio tatarski vazal, da na čelu tatarskih pljačkaških odreda prodre u kraljevinu Srbiju. Oni su prodrli duboko, čak do Peći odnosno Hvosna i jedan od ciljeva im je bio i pljačkanje manastira svetih Apostola kod Peći (Pećka patrijaršija), ali ih je u tome omela jača srpska vojska koja se iznenada pojavila sa juga i suzbila ih, mada arhiepiskop Danilo II Pećki u svom žitiju navodi da je Šišmanove snage odbilo Božije znamenje straha. Samo datovanje ovog Šišmanovog pohoda, kao i njegovi motivi nisu poznati, ali se smatra da je do njega došlo posle 1291. godine kao reakcija na zauzeće Braničeva. Srpske snage se nisu zaustavile na zaustavljanju prodora, već su se pokrenule u kontraofanzivu i proterale Šišmanove snage do samog Vidina koji je tom prilikom zauzet, a sam knez Šišman se spasao prešavši u čamcu Dunav. Kralj Milutin je prvobitno planirao da poruši Vidinski Grad, ali je ipak prihvatio pregovore koje mu je ponudio sam knez Šišman rečima:

„ Gospodine moj, slavni kralju, odvrati jarost gneva tvoga od mene, jer što sam učinio, prema mojim delima ovo sve dođe na mene. No neću nastaviti ka ovom da imam takvu zlu misao u srcu mome. Primi me kao jednoga od vazljubljenih tvojih, sa kletvom izrekavši, da do izdisanja moga neću više pogrešiti tvojoj volji ”

Njih dvojica su sklopili mir po kome je knezu Šišmanu vraćen Vidin i njegova oblast koju je osvojio kralj Milutin Nemanjić, a on se zauzvrat oženio ćerkom srpskog velikog župana Dragoša i postao Milutinov vazal.

Kralj Milutin, freska iz crkve svetog Ahilija u Arilju (oko 1296. godine)

Proterivanje Drmana i Kudelina, koji su pred Srbima pobegli svom de jure suverenu tatarskom kanu Nogaju (?—1299), kao i Šišmanovo priznavanje srpske vrhovne vlasti umesto tatarske, pokrenuli su Nogaja da se okrene zbivanjima na Balkanskom poluostrvu i utvrdi svoje pozicije na njemu. On je zbog toga pokrenuo veliku vojsku ka Srbiji sa ciljem da se razračuna sa kraljem Stefanom Urošem II Milutinom i njegovom ofanzivom. Kralj Srbije je bio svestan Nogajeve vojne nadmoći, zbog čega mu je u susret umesto vojske, uputio poslanike da pregovaraju o sklapanju mira. Nogaj je njegove poslanike primio i saglasio se sa njima o sklapanju mira kojim je priznato uz Milutinovo obećanje da su njegove akcije protiv bugarskih velikaša bile defanzivnog karaktera i da on ne planira da se proširuje na istok na račun drugih Nogajevih bugarskih vazala. Sam kan je sa svoje strane tražio od kralja Stefana Uroša II Milutina taoce koji će biti garant da će se kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić pridržavati ugovorenih obaveza, što je kralj Srbije ispunio poslavši kanu svog sina Stefana i decu svojih viđenijih velikaša, tako da je 1292. godine između njih zaključen mirovni ugovor koji su ispoštovali obojica. Nogajevi motivi za sklapanje ovako povoljnog mira sa Srbijom u poziciji jasne vojne nadmoći nisu poznati, ali je najverovatnije da on sam nije bio preterano zainteresovan za Balkansko poluostrvo i širenje na njemu.

Novi napadi na Vizantiju i sklapanje mira (1292—1301)

U doba srpskih sukoba sa Bugarima i Tatarima, na južnim delovima zapadnog Balkana došlo je do napredovanja vizantijskih snaga i potiskivanja preostalih državica na prostoru današnje Grčke. Anžujci su nastavljali svoju ofanzivnu politiku ka Vizantiji preko kneza Filipa I Tarentskog (1294—1332. godine), sina kralja Karla II Napuljskog (1285—1309. godine), koji je od 1294. godine bio nosilac prava latinskih careva i grofa Šarla Valoe, brata francuskog kralja Filipa IV Lepog (1285—1314. godine). Knez Filip I je polažući prava na prostor nekadašnjeg Latinskog carstva i njegovih vazala preuzeo preostale Anžujske posede na Balkanskom poluostrvu i ženidbom sa ćerkom epirskog despota Nićifora I (1271—1296) ojačao svoj položaj zadobivši i gradove u Etoliji. Istovremeno je između vladara Tesalije i Epira vladala zategnutost koju su iskoristili Vizantinci i 1290. godine ili oko 1295. godine zauzeli Drač, čime su ponovo izbili na Jadransko more oduzevši Anžujcima značajnu bazu za operacije na Balkanskom poluostrvu. Povezivanje Epirske despotovine sa knezom Filipom I pokrenulo je 1295. godine otvoreni rat sa Tesalijom u kome je despotovina suzbijena i bila primorana da zatraži vizantijsku pomoć. Već naredne godine umiru i vladar Epira despot Nićifor I i Tesalije sevastokrator Jovan I, bivši tast kralja Milutina, a vlast u Epiru preuzima Nićiforova udovica despina Ana i vizantofilska struja u državi, što dodatno ojačava Vizantijske pozicije u zapadnim delovima današnje Grčke.

Ostaci tvrđave u Draču

Od početka Milutinove vladavine 1282. godine, srpski odredi u manjem ili većem obimu nisu prestajali da upadaju u Vizantiju i uznemiravaju njene pogranične oblasti. Iako su akcije većeg obima, odnosno osvajačke prirode posustale nakon 1284. godine, kralj Milutin Nemanjić se nije odrekao napredovanja ka jugu. Nakon smirivanja situacije na istočnim granicama 1292. godine i dešavanja koja su potom usledila u Epiru i Tesaliji, srpski kralj pokreće 1296. godine novi pohod na Vizantiju i tokom njega srpska vojska uspeva da zauzme vizantijski Drač.

Novi prodor Srba i gubitak Drača, dovode 1297. godine do velike ofanzive na Srbiju na čijem se čelu našao iskusni vojskovođa Mihajlo Glavas. Međutim i ovaj pohod nije postigao željeni uspeh, posle čega se pristupilo pregovorima o miru između dve monarhije. Vizantiji je sa jedne strane bio neophodan mir odnosno savez sa Srbijom da bi mogla da sredi prilike kako na Balkanskom poluostrvu, tako i u Maloj Aziji u kojoj su turski emirati bili u stalnoj ofanzivi, tako da je već oko 1300. godine, skoro cela Mala Azija osim nekih većih, mahom priobalnih, utvrđenih gradova (Nikeja, Nikomedija, Brusa, Sard, Filadelfija, Magnezija, Herakleja, Smirna, Fokeja,…) bila u njihovim rukama. Kralju Stefanu Urošu II Milutinu je bio potreban mir da bi mogao da sredi prilike u sopstvenoj državi, tačnije da u svoju korist reši predstojeći sukob sa bratom kraljem Stefanom Dragutinom Nemanjićem o tome ko će naslediti kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića, pošto je prema jednoj od odredbi Deževskog ugovora to trebalo da bude Dragutinov sin, dok se kralj Stefan Uroš II Milutin spremao da svoju državu ostavi svom sinu Stefanu koji se 1299. godine vratio iz tatarskog zatočeništva.

Pregovori sa Vizantijom i ženidba sa Simonidom

Andronik II, freska iz manastira kod Sera.

Zbog toga su 1297. godine otpočeli pregovori o sklapanju mira i savezništva, između kralja Milutina Nemanjića sa jedne i cara Andronika II sa druge strane. Savez bi bio potvrđen i učvršćen sklapanjem braka srpskog kralja i jedne vizantijske princeze. Na čelu vizantijskog pregovaračkog tima nalazio se veliki logotet Teodor Metohit koji je od početka pregovora do njihovog okončanja u proleće 1299. godine pet puta dolazio u Kraljevinu Srbiju. Osnovu ugovora činilo je vizantijsko priznanje srpskih osvajanja severno od linije Kroja—Ohrid—Štip—Prilep koja su postignuta do 1284. godine kao miraza uz jednu vizantijsku princezu koja bi postala nova Milutinova supruga. Car Andronik II je prvo ponudio svoju sestru caricu Evdokiju koja je bila udovica trapezuntskog cara Jovana II (1280—1297). Međutim, ona je svom bratu caru Androniku II Paleologu poručila da ne želi da se uda ni za kralja Milutina ni za bilo kog drugog jer želi da sačuva uspomenu na svog muža. Car Andronik II joj nije verovao, a u naučnim krugovima vlada mišljenje da je ona odbila da se uda u jednu varvarsku zemlju. Ona se iz Carigrada vratila u Trapezunt da pazi na svog sina cara Aleksija II (1297—1330), koji nije bio u dobrim odnosima sa svojim ujakom carem Andronikom II. Njeno odbijanje je dovelo njenog brata u bezizlaznu situaciju jer nije mogao da ispuni svoj deo dogovora. Kralj Milutin mu je jasno stavio do znanja da taj čin smatra uvredom i da će na nju odgovoriti ratom ukoliko mu se ne nađe žena među vizantijskim princezama. Zbog toga je car Andronik II odlučio da srpskom kralju ponudi svoju petogodišnju ćerku Simonidu. Kralj Milutin je na to pristao, što jasno svedoči o tome da je po sredi bio politički brak iz koga je kralj Milutin Nemanjić osim vojne koristi, značajno dobijao i na prestižu. Ovim brakom on je postao zet vizantijskog cara, nije više bio uzurpator severne Makedonije, već je postao njen zakoniti vladar koji je tu zemlju dobio kao miraz, što posebno ističe u svojoj povelji Hilandaru. Sam zvanični čin je obavljen na ničijoj zemlji na Vardaru posle Uskrsa 1299. godine i tom prilikom su Vizantincima predati:

• Ana Terter, dotadašnja Milutinova supruga čiji je brak proglašen nevažećim, jer je u trenucima njegovog sklapanja još uvek bila živa Jelena, prva Milutinova žena
• Kotanica, nekadašnji vizantijski vlastelin koji je 1281. godine prebegao Srbima i od tada predvodio njihove napade na Vizantiju
• srpski taoci dok su Milutinu predati vizantijski taoci i mlada Simonida koju je dočekao sam kralj Stefan Uroš II Milutin kleknuvši pred njom. Kraljevini Srbiji su tom prilikom priznate ranije osvojene teritorije, dok su Vizantiji vraćeni neki posedi koje je do tada kontrolisala srpska vojska, među kojima se verovatno našao i sam Drač.

Država Nemanjića, krajem XIII i početkom XIV veka: 1. Milutinova teritorija; 2. Dragutinova država; 3. Milutinova osvajanja do 1299. godine; 4. Privremeni gubitak teritorije u Humu, početkom XIV veka.

Međutim, sklapanje ovakvog sporazuma, dovelo je do velikih negodovanja na obe strane, kao i do ponuda drugih susednih država kralju Stefanu Urošu II Milutinu za sklapanje braka sa njihovim princezama. Razlozi koji su na ovaj brak primorale oba vladara bile su jače od svih tih faktora.

• U samoj Vizantiji jak otpor braku pružala je crkva, zbog činjenice da je to kralju Stefanu Urošu II Milutinu Nemanjiću već peti brak (sam četvrti brak se smatrao teškom povredom hrišćanskog morala), kao i zbog toga što je Simonida tek dete, a on je već u svojim kasnim četrdesetim, tako da je na ovaj brak bačena anatema.
• U samoj kraljevini Srbiji je postojala jaka opozicija u redovima vlastele, koja je bila protiv sklapanja mira sa Vizantijom i prekidanja ratnih dejstava koja su bila više nego uspešna i donosila joj značajna sredstva. Pored vlastele, protiv braka je bio i deo sveštenstva.
• Tokom ovih pregovora, predstavnici Tesalije su pokušali da Milutina odgovore od sklapanja braka i mira sa Paleolozima, dok mu je udovica bugarskog cara Smileca (1292—1298) ponudila da uzme nju za suprugu i sa njom Bugarsko carstvo u miraz.

Građanski rat sa bratom Dragutinom (1301—1312)

Teško je sa sigurnošću govoriti o odnosima između kralja Stefana Dragutina Nemanjića i kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića, kao i o stvarima koje su dovele do krize njihovih odnosa, ali se smatra da taj odnos od početka nije bio topao i bratski, a da je najveći njihov kamen spoticanja bilo pitanje Milutinovog naslednika koje su obojica želela da reše u svoju korist, što je na kraju dovelo do otvorenog građanskog rata. Izvesno je da se pravi rat rasplamsao oko 1301. godine, ali je i pre toga bilo jasno da će do njega doći, o čemu svedoče i pomoćni odredi koje je kralj Stefan Uroš II Milutin dobio iz Vizantije 1299. godine prilikom sklapanja braka. Kralj Stefan Dragutin, sa druge strane, nije mogao da računa na podršku tazbine, pošto se kraljevina Ugarska od ubistva kralja Vladislava IV 1290. godine nalazila u građanskom ratu oko prestola u kome je i sam kralj Dragutin aktivno učestvovao.

Stari grad u Dubrovniku.

Kralj Milutin 1301. godine dolazi u sukob sa Dubrovačkom republikom izdavanjem naredbe da se pozatvaraju dubrovački trgovci u kraljevini Srbiji, zauzećem priobalnog pojasa oko grada sa Cavtatom i kopnenom blokadom grada. Republika svetog Vlaha je na to odgovorila zauzimanjem Mljeta, pomorskom blokadom ušća Bojane i napadom na Kotor, koji je odbijen. Tokom naredne godine otpočeli su pregovori koji su okončani 14.09. iste godine mirovnim ugovorom koji je zaključen uz posredovanje Mletačke republike koja je u to doba bila dubrovački senior. Ostaje nejasan povod za ovaj sukob, koji je možda bio u vezi sa sukobom sa kraljem Dragutinom Nenjićem ili je pak kralj Milutin Nemanjić kao vizantijski saveznik blokirao Dubrovnik kao Mletačkog vazala usled tekućeg sukoba Mlečana i Vizantije, koji je proizašao iz mletačko-đenovljanskog rata (1294—1299), koji se te godine završio sklapanjem primirja na deset godina, ali je izvesno da je ovim ratom kraljevina Srbija zadobila Cavtat i priobalni pojas oko grada, a Mljet je ostao u njenom sastavu.

Situacija na Balkanskom poluostrvu u to doba je bila poprilično kompleksna i u gotovo svim njegovim delovima besneli su ratovi. Na njegovim zapadnim delovima su pored sukoba između kralja Stefana Dragutina Nemanjića i kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića po kraljevini Srbiji, besneli sukobi u kraljevini Ugarskoj između protivnika kralja Karla Roberta (među kojima je bio i kralj Stefan Dragutin) i njegovih pristalica, među kojima su se isticali Šubići koji su ga i ovenčali 1300. godine za kralja u Zagrebu, ali i u banovini Bosni između Šubića i Kotromanića tj. bogumila. Bez obzira na aktivnu uključenost u dva sukoba (borbe u Bosni i Ugarskoj), bribirski knez Pavle I Šubić (1292—1312) je najverovatnije oko 1304. godine pokušao da iskoristi borbu između kralja Dragutina Neanjića i kralja Stefana Uroša II Milutina i zauzme Humsku oblast. Njegove trupe su prodrle skroz do Onogošta (današnji Nikšić), a u jednoj ispravi iz te godine se njegov sin i titularni ban Bosne Mladen II Šubić (1312—1322) naziva gospodarem cele Humske zemlje. Međutim tokom tih borbi su Milutinove snage zarobile samog bana Mladena II, a uskoro je Milutinovo poslanstvo preko Dubrovnika stiglo do bana Pavla I u Skradin i ugovorilo njihov zajednički susret. Predmet i zaključak pregovora nije poznat, ali je izvesno da su se njih dvojica sastali u Vrulji kod Makarske, posle čega više nije bilo upada Šubića u Zahumlje i ban Mladen II se opet našao na slobodi, ali ostaju nepoznati uslovi i odredbe dogovora između bana Pavla I Šubića i kralja Milutina Nemanjića.

Napadi Katalonske kompanije na Hilandar

Glavni članak: Katalonska kompanija

Manastirska crkva u Hilandaru, podignuta u doba kralja Milutina

Povelja kralja Milutina manastiru Hilandaru 1300. godine

Tursko napredovanje u Maloj Aziji, dovelo je 1303. godine na Balkansko poluostrvo novu najamničku vojsku u službi Vizantije. Bili su to katalonski najamnici predvođeni Rožerom de Florom, koji su u Španiji i na Siciliji bili poznati kao almogaveri, dok su ih na Balkanskom poluostrvu jednostavno zvali Katalonci ili Katalonska kompanija. Iako su prvobitno uspeli da potisnu Turke, oni su se uskoro okrenuli pljačkanju i Vizantinaca da bi 1304. godine napali i vizantijsku Magneziju. U aprilu naredne godine je cezar Rožer ubijen na dvorcu prestolonaslednika cara Mihaila IX čime je otpočeo rat između Vizantijskog carstva i Katalonske kompanije čijim redovima su se priključili i odredi Turaka Seldžuka željni pljačke. Tokom naredne dve godine oni su opustošili Trakiju, da bi u jesen 1307. godine preko Rodopa prešli na poluostrvo Kasandru i sa njega ugrožavali okolne oblasti, uključujući i Svetu goru.

Bogatstvo svetogorskih manastira je privuklo pljačkaše, a na udaru jednog njihovog odreda se našao i sam manastir Hilandar, na čijem se čelu u to doba nalazio kao iguman Danilo, budući srpski arhiepiskop koji je na to mesto izabran po direktnoj Milutinovoj naredbi. Ovaj napad je odbijen, posle čega se iguman Danilo odlučio da iz manastira izvuče dragocenosti i uputi se u Skoplje da kralja Milutina izvesti o situaciji i zatraži pomoć. Kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić ga je saslušao i obezbedio mu neophodna sredstva za odbranu, tako da se iguman Danilo posle toga vratio u manastir donoseći sa sobom kako zalihe, tako i najamnike koje je kralj Stefan Uroš II Milutin platio. Zahvaljujući njegovom povratku i snagama koje je doveo, manastir Hilandar se spasao, pošto se duže vreme nalazio pod opsadom i kako se navodi u njegovom žitiju situacija je bila takva da su se monasi spremali na predaju. Tom prilikom su Danilove snage uspele da unište deo napadača, a potom i da odbiju nove napade koji su usledili 1308. i 1309. godine.

Ruski manastir svetog Pantelejmona na Svetoj gori

Za razliku od njega, snage Katalonske kompanije su uspele da zauzmu ruski manastir svetog Pantelejmona i spale ga, a pokušale su u proleće 1308. godine da zauzmu Solun, ali bez uspeha. Iako su vođe Katalonske kompanije primile 1308. godine Teobalda Sepoa i prihvatile Šarla Valou za svog gospodara, oni se nisu umešali u borbe njegovog saveza protiv Vizantije i 1309. godine su napustili Solunsku oblast, prvo ka Tesaliji, potom 1310. godine stupaju u službu atinskog vojvode Valtera od Brijena (1308-1311), da bi konačno 1311. godine potukli na Kefisu u Beotiji franačku vojsku i uspostavili katalonsku državu mesto franačke.

Savez sa Filipom i Karlom

Grof Šarl Valoa, brat francuskog kralja Filipa IV Lepog, je preko svog braka sa caricom Katarinom I Kurtene, unukom cara Balduina II, postao 1301. godine nosilac pretenzija na titulu latinskog cara i on je u saradnji sa knezom Filipom I Tarentskim započeo stvaranje opsežnog saveza za njegovu obnovu. U njega je uspeo da 1308. godine uključi i Katalonsku kompaniju koja je trebalo da bude neka vrsta njegove invazione vojske i koja bi na taj način ispunila dogovor svog nekadašnjeg vođe cezara Rožera de Flora o obnovi Latinskog carstva koji je on zaključio sa kraljem Sicilije Frederikom II (1296—1336). Pored grofa Šarla i kneza Filipa I u savezu su se još nalazili i:

• Mlečani od 1306. godine, kada su prekinuli dvanaestogodišnje primirje iz 1302. godine
• kralj Milutin od 1308. godine, prema sporazumu zaključenom kod Melena 27.03.
• Vizantijski upravnici Soluna (Jovan Monomah) i Sarda (Konstantin Duka Limpidaris) koji su obećali da će priznati grofa Šarla za svog suverena a papa Kliment V (1305—1314) ga je, kao i papa Martin IV dve decenije ranije, podržao bacanjem anateme na vizantijskog cara Andronika II 1307. godine.

Bonifacije VIII prima Karla Valou (1301)

Kralj Milutin Nemanjić je sklapanje ovog saveza otpočeo još u leto 1306. godine, kada se preko skadarskog episkopa povezao sa knezom Filipom I Tarentskim koji je prethodne godine zauzeo vizantijski Drač. Njegovi predstavnici su se sastali sa njim 06. 08., a tokom jeseni su se dvojica vladara sastala i sklopila savez. Kralj Stefan Uroš II Milutin je posle toga uputio Dubrovčanina Marka Lukareva i Kotoranina Trifuna Mikaelija u Francusku da u njegovo ime pregovaraju sa grofom Šarlom. U kraljevinu Srbiju je nakon toga stigao u uzvratnu posetu dominikanski fratar koji je u svom izveštaju sačinjenom početkom 1308. godine kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića ocenjuje kao nepouzdanog, razvratnog i surovog, dok sa mnogo simpatija govori o katolicima naklonjenom srodniku Anžujaca kralju Stefanu Dragutinu Nemanjiću koga naziva kraljem Srbije, dok za kralja Stefana Uroša II Milutina navodi da je kralj Raške. Bez obzira na vrlo negativnu ocenu koju je dobio, grof Šarlo je ipak 27. 03. iste godine zaključio savez sa kraljem Milutinom Nemanjićem sa ciljem rušenja Vizantije. Odredbe tog sporazuma su još:

• priznavale kralju Milutinu osvojene posede (čitavu oblast između Prilepa i Proseka, Ovče Polje do Štipa, debarsku oblast do reke Maće i kičevski kraj do Hokerije, uz napomenu da sve te oblasti kralju Stefanu Urošu II Milutinu Nemanjiću donose prihod od svega 5.000 florina godišnje);
• obavezivale kralja Stefana Uroša II Milutina da pređe u katolicizam;
• predviđale brak njegove ćerke Carice sa mlađim sinom grofa Šarla Valoe, Šarlom.

Šarlovi predstavnici su ovaj ugovor ratifikovali sa kraljem Milutinom Nemanjićem 25.07. iste godine kod Golih Huma, dok ga je kralj Filip IV Kapet ratifikovao tek 1313. godine. Odredbu o Milutinovom prelasku u katolicizam, ozbiljno je shvatio i sam papa Kliment V, koji je 1308. godine poslao svoje legate u Kraljevinu Srbiju da prekrste kralja Milutina i predaju mu papsku zastavu, ali su se oni i pored dobrog prijema vratili neobavljena posla, pošto im se kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić izgovarao da to nije u stanju da uradi u ovom trenutku zbog protivljenja svoje majke kraljice Jelene (rođena je katolikinja) i brata kralja Stefana Dragutina (koji je važio za velikog pravoslavnog dobrotvora veoma tolerantnog prema katolicima, iako ima indicija da je deo svog života proveo kao katolik, koji je pred sam kraj svog života živeo isposnički, zamonašivši se pred smrt).

Kralj Milutin, detalj freske Loza Nemanjića iz Gračanice

Razlozi zbog kojih je kralj Milutin Nemanjić ušao u ovaj savez nisu poznati, ali je i njemu samom bilo vrlo jasno u kakvom je stanju Vizantija po kojoj je harala Katalonska kompanija, suzbijali su je Turci u Maloj Aziji, dok je na Balkanu gubila sukob sa Bugarskim carstvom, iznurenim od tatarske vlasti, koji se okončao 1307. godine mirovnim ugovorom koji je bio nepovoljan po Vizantiju. Zbog toga mu je jasno kao isplativije rešenje delovalo približavanje Anžujcima sa kojima u savezu bi se mogao proširiti na račun Vizantije, ali bi stekao i moćnog saveznika u borbi protiv brata, kralja Stefana Dragutina Nemanjića koji je u to doba bio u sukobu sa anžujskim pretendentom na titulu kralja Ugarske Karlom Robertom. Verovatno sa tim u vezi i stoje ovakve odredbe ugovora kojim je grof Šarlo Valoa značajno profitirao, jer su se kralju Stefanu Urošu II Milutinu potvrđivale teritorije koje je zauzeo još pre dve decenije, a on je bio u obavezi da pomaže u ratu i promeni veru.

U skladu sa dogovorom, kralj Milutin Nemanjić je u redovima Katalonske kompanije koja se nalazila kod Soluna regrutovao 1000 konjanika i 500 pešaka iz turskog kontingenta na čijem se čelu nalazio Melik (Melekilj). On je sa njima izvršio napade ka Solunskoj oblasti, ali je bio odbijen. Međutim, uskoro se sam savez raspao sam od sebe:

• 1308. godine je umrla Šarlova supruga carica Katarina I Kurtene i sa njom su prava na titulu latinskog cara prešla na njenu ćerku caricu Katarinu II koja je bila verena za kneza Filipa I Tarentskog (u brak su stupili 1313. godine);
• 01.05. 1306. godine poginuo je nemački kralj Albreht I (1298—1308) i grof Šarlo počinje da pravi kombinacije da postane nemački car;
• 1309. godine papa Kliment V prelazi u Avinjon i baca kletvu na Mletačku republiku izbacujući je tako iz svih aktivnosti sa bilo kojim katoličkim vladarem, pa samim tim i grofom Šarlom;
• 1309. godine Katalonska kompanija je otišla u Tesaliju čime grof Šarlo Valoa gubi vojnu silu na terenu, što se manifestovalo i odlaskom njegovog predstavnika iz njihovih redova

Pretpostavlja se da je i sam kralj Milutin već 1309. godine ponovo prešao na stranu Vizantije.

Pružanje vojne pomoći Vizantiji i kraj građanskog rata

Sukob između kralja Stefana Uroša II Milutina i kralja Stefana Dragutina, oko toga čiji će sin postati kralj Srbije, započeo je još oko 1301. godine i trajao je bez nekog većeg uspeha na obe strane. Kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić je u skladu sa svojim namerama da ga nasledi njegov sin, uzdigao Stefana, koga je oko 1297. godine oženio Teodorom, ćerkom bugarskog cara Smileca, na rang mladog kralja i 1309. godine mu dodelio na upravu Zetu. Istovremeno je, u skladu sa savezničkim odnosima sa carem Andronikom II, poslao vizantijskom caru vojnu pomoć za uništavanje turskog dela Katalonske kompanije koji se pod vođstvom izvesnog Halila nalazio u okolini Galipolja i pljačkao po Trakiji. Njegove, najverovatnije najamničke, snage od oko 2.000 vojnika, pomogle su 1312. godine vizantijskoj vojsci da ih uništi, posle čega je car Andronik II Paleolog poklonio manastiru Hilandaru selo Kucovo.

Manastirska crkva svetog Đorđa u Starom Nagoričinu.

Međutim, dok su Milutinove snage vodile borbe protiv Turaka u Trakiji, kralj Stefan Dragutin Nemanjić je pokušao da preuzme vlast u kraljevini Srbiji. Pored svojih trupa kralj Dragutin Nemanjić je predvodio i dobar deo Milutinove vlastele, koja je bila nezadovoljna njegovom miroljubivom politikom prema Vizantiji. Kralj Milutin Nemanjić je ostao bez velikog dela svoje vojske i podrške u zemlji. Bez obzira na to, on je uspeo da preko svog prijatelja i saradnika Danila, koji je tada bio episkop Banjski, sakupi najamničku vojsku sastavljenu od Turaka, Tatara i Oseta, uz pomoć svog novca koji je sklonio u svoju zadužbinu manastir Banjsku, a koji mu je dopremio episkop Danilo. Uz pomoć ovih snaga kralj Milutin je uspeo da odbije napade, posle čega se u sukobe umešala Srpska pravoslavna crkva koja je otpočela posredovanje među braćom. Njihovim posredovanjem okončani su sukobi i među braćom je zaključen mir, o čemu je u ime obojice i sabora vlastele vizantijskog cara izvestio tadašnji iguman Hilandara i kasniji srpski arhiepiskop Nikodim I (1317—1324). Prema postignutom sporazumu, obnovljene su odredbe Deževskog sporazuma o tome da Dragutinov sin Vladislav (pošto je Urošica umro oko 1306. godine) nasleđuje kralja Milutina posle njegove smrti, kralju Stefanu Dragutinu Nemanjiću je vraćen i Rudnik sa okolinom, pošto ga je 1302. godine, tokom građanskog rata, zauzeo kralj Stefan Uroš II Milutin, a manastir Banjska je uzdignut na nivo povlašćene igumanije u povelji koju su izdala i potpisala oba kralja.

Poslednje godine i sukob sa kraljevinom Ugarskom (1312—1321)

Posle uspešnog uništenja turskih pljačkaša na Balkanskom poluostrvu, uz srpsku pomoć 1312. godine, car Andronik II je 1313. godine ponovo zatražio Milutinovu pomoć i to protiv Turaka koji su u Maloj Aziji ugrožavali Brusu i Nikeju. Srpski kralj se ponovo odazvao njegovom pozivu, iako je nepunu godinu dana ranije umalo izgubio presto zbog toga. Tom prilikom on je podigao veliku vojsku na čije čelo je postavio velikog vojvodu Novaka Grebostreka. Srpska vojska je tokom 1313. godine operisala, kao zasebno odeljenje uz vizantijsku, po Maloj Aziji i uspešno je potisnula Turke o čemu, pored zapisa episkopa Danila Pećkog, svedoči i ktitorski natpis na manastirskoj crkvi svetog Đorđa u Starom Nagoričinu na kome stoji da u to leto kralj izbi Turke, kao i podizanje srpskog manastira svetih Arhangela u Jerusalimu u čast tih pobeda.

Kraljica Jelena i njen sin kralj Milutin, freska iz Gračanice (1324)

Milutinova majka, kraljica Jelena Anžujska koja je, od Dragutinovog svrgavanja kralja Stefana Uroša I Velikog 1276. godine, upravljala Trebinjem i okolinom umrla je 08.02. 1314. godine u svom dvoru u Brnjacima, zamonašivši se pred smrt u Skadru kao pravoslavka. Njeno telo je iz njenog dvora po zimi preneto i sahranjeno u njenu zadužbinu, manastir Gradac, a njene posede je preuzeo kralj Milutin Nemanjić.

Pobuna Stefana Dečanskog

Provizantijska politika kralja Milutina izazivala je jasno nezadovoljstvo među vlastelom koja je 1312. godine listom prešla na Dragutinovu stranu kada ga je napao. Naredne godine ih je kralj Stefan Uroš II Milutin mobilisao i poslao u borbu za vizantijske interese na prostoru Male Azije. Već 1314. godine buknula je nova pobuna na čijem se čelu našao Milutinov sin i nekadašnji prestolonaslednik Stefan koji je kao mladi kralj upravljao Zetom. Tačan razlog za Stefanovu pobunu nije zabeležen, ali se smatra da je on rešio da se oružjem izbori za ono što je smatrao da mu pripada tj. kraljevski venac, pošto je obnovom Deževskog ugovora 1312. godine Dragutinov sin Vladislav postao prestolonaslednik, barem de jure. Izvesno je da mu je vlastela dala neku vrstu podrške za tako nešto, a sigurno da je računao da će ga podržati, kao što su pre samo dve godine podržali njegovog strica, jer razlozi njihovog nezadovoljstva Milutinovom vizantofilskom politikom nisu nestali, čak naprotiv, oni su se povećali slanjem samih vlastelina da se sa svojim snagama bore za Vizantiju.

Stefan Dečanski, freska iz manastira Visoki Dečani.

Iako je pobuna imala sve izglede da uspe, to se ipak nije dogodilo. Izgleda da je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić naslutio šta se dešava i pokušao da započne pregovore sa Stefanom, ali ih je ovaj odbio i podigao se na oružje. Međutim, kralj Stefan Uroš II Milutin je, sudeći prema izvorima, uspeo mnogo brže da okupi vojsku i sa njom je krenuo ka Zeti na Stefana Nemanjića. Snaga Milutinovih trupa u odnosu na one koje je u tom trenutku uspeo da okupi njegov sin bila je drastično veća, zbog čega se on pred njima povukao sa druge strane reke Bojane i prihvatio pregovore koje mu je kralj Milutin Nemanjić, ponovo, ponudio rečima:

„ Čedo moje milo i srdačno, zovem te, i ne odazivaš mi se. U žalosti mojoj izgleda mi da si blizu mene, no pružam ruku, i ne nalazim te. Mnoge suze čine mi slepoću, i ljutim bolom cepa mi se srce zbog tvoga razlučenja i deli me plamenovima od mnogog uzdisanja. Zar to beše čedo moje, čemu se ne nadah od tebe? No dođi, dragi sine moj, da se uteši starost moja. ”

On je izašao na kolenima pred oca i molio je za svoju milost, ali je kralj Milutin bio nemilosrdan. Naredio je da se njegov sin okuje i u lancima sprovede u Skoplje. Tu je u tamnici, posle nekog vremena, po očevoj naredbi oslepljen, čime je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić planirao da ga onesposobi kao pretendenta na presto i eventualnog vođu nezadovoljne vlastele, pošto je prema srednjovekovnim shvatanjima kao slep bio nesposoban za upravljanje državom. Međutim, kasnije će se ispostaviti da je Stefan oslepljen samo delimično ili bolje reći privremeno, ali je to od kralja Stefana Uroša II Milutina vrlo vešto skrivao. Ne zna se kako je tačno spašen vid Milutinovom sinu i pored kraljevog naređenja, ali se pretpostavlja da je dželat potplaćen ili da je po sredi zavera protiv kraljeve odluke. Kralj Milutin Nemanjić je posle toga, poslao, navodno, slepog Stefana Nemanjića sa suprugom Teodorom Smilec i dva sina, Dušanom i Dušicom, u izgnanstvo u Carigrad kod svog tasta cara Andronika II Paleologa.

Dragutinova smrt i aneksija njegovih poseda

Manastir Đurđevi Stupovi

Kralj Stefan Dragutin Nemanjić umro je 12.03. 1316. godine. On je pred svoju smrt odredio na saboru za naslednika svog sina kralj Vladislava II, posle čega se zamonašio i umro kao pravoslavni monah Teoktist, a njegovo telo je prema njegovoj želji sahranjeno u manastiru Đurđevi Stupovi koji je obnovio, a ne u njegovoj zadužbini crkvi svetog Ahilija u današnjem Arilju. Dragutinovu smrt iskoristio je njegov brat kralj Stefan Uroš II Milutin i sa vojskom upao u njegovu oblast, zaposeo Mačvu sa Beogradom, Braničevo i oblasti koje je kralj Dragutin Nemanjić zadržao Deževskim ugovorom (oblasti severno od Zapadne Morave sa Dabrom, Rudnikom i oblastima oko današnjih Arilja i Priboj), dok je njegovog sina kralja Vladislava II, koji je prema odredbama Deževskog ugovora trebalo da ih nasledi obojicu, kralj Stefan Uroš II Milutin zatvorio u tamnicu. Nakon ovoga je praktično kao Milutinov mogući naslednik ostao samo njegov sin Konstantin koji je kao mladi kralj i prestolonaslednik dobio na upravu Zetu. Dragutinove posede na severu današnje Bosne i Hercegovine (Usoru i Soli) istovremeno je zauzeo ban Hrvatske, vladar Bosne i nekadašnji Milutinov zarobljenik ban Mladen II Šubić.

Već u leto 1317. godine kralj Milutin Nemanjić počinje nove ratne sukobe sa Dubrovačkom republikom. Tokom njih nije bilo većih borbi i sve se mahom svelo na kopnenu blokadu grada i pljačkanje njegove okoline, a okončalo se uplitanjem Mletačke republike, kao dubrovačkog suverena i sklapanjem mira u jesen iste godine, prema kome je kralj Milutin morao da plati ratnu odštetu. Razlozi za ovaj sukob nisu poznati, ali je moguće da je kralj Stefan Uroš II Milutin pokušao da pritiskom na republiku svetog Vlaha od njih dobije udovicu bana Bosne Stefana I Kotromanića (1287—1314) i ćerku svog brata kralja Dragutina Nemanjića, Jelisavetu Nemanjić sa decom, pošto su oni, kao Dragutinovi potomci, mogli istaći svoje pravo na presto kraljevine Srbije. Ako je to i bio povod rata, oni nisu isporučeni kralju Srbije, a Jelisavetin najstariji sin je uskoro, uz pomoć bana Mladena II, postavljen za bana Bosne kao ban Stefan II (1322—1353).

Sukobi sa Anžujcima

Zauzimanje većeg dela Dragutinovih poseda, dovelo je kralja Milutina u direktan sukob sa kraljem Ugarske Karlom Robertom koji je te prostore smatrao svojim posedom, pošto su oni samo predati na upravu kralju Stefanu Dragutinu Nemanjiću. Sam kralj Karlo Robert nije odmah krenuo u ofanzivu, ali je zato stvorio široku koaliciju protiv kralja Stefana Uroša II Milutina Nemanjića u kojoj su se od zime 1318. godine još našli i:

• Mladen II Šubić, ban Hrvatske i de jure Karlov vazal;
• Filip Tarentski, gospodar Drača;
• albanske starešine predvođene braćom Musaki dok je podršku savezu davao i papa Jovan XXII (1316—1334) koji kralja Milutina Nemanjića naziva šizmatičkim nevernim Raškim kraljem.

„Kralj Stefan Milutin“, litografija Anastasa Jovanovića (1817-1899) iz 1852.

Sukobe su započeli Milutinovi upravnici Stona Branivojevići koji su napali Šubićeve posede. Moguće je da je ovo predstavljalo Milutinov napad na bana Mladena II Šubića kao odgovor na njegovo zauzimanje Usore i Soli, kao i podršku Dragutinovom unuku banu Stefanu II Kotromaniću u banovini Bosni. Ban Mladen II je na to odgovorio uspešnim napadima i dodavanjem svojoj tituli i naziva glavni gospodar humske zemlje. Kao odgovor na to, kralj Milutin je svojoj tituli dodao i naziv kralj Hrvatske. Bez obzira na početne uspehe, kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić je na kraju uspeo da suzbije bana Mladena II Šubića i primora ga sredinom 1319. godine na zaključenje mira sa kraljem Srbije i davanje talaca (među kojima je bio i njegov rođeni brat i omiški knez Grgur) kao zalog za ispunjenje odredaba mirovnog ugovora.

Albanske starešine su se takođe podigle protiv kralja Stefana Uroša II Milutina, ali je njihov pokret, bez podrške kneza Filipa I Tarentskog, bio osuđen na potpunu propast, tako da je kralj Srbije čak uspeo i da ovlada nekim gradovima na prostoru današnje Albanije. O svojoj snazi i državi u to doba, kralj Milutin Nemanjić je ostavio zabelešku na srebrnom oltaru koji je poklonio crkvi svetog Nikole u Bariju, na kome je zabeležio da je gospodar zemlje od mora sve do reke velikog Dunava.

U prvoj polovini 1319. godine kralj Karlo Robert Anžu je otpočeo svoju ofanzivu na kraljevinu Srbiju. Njegove snage su na juriš zauzele Beogradsku tvrđavu, koju je kralj Milutin ojačavao za odbranu i spalile je, posle čega su zagospodarile Mačvom. Međutim njegove trupe su nakon toga suzbijene, tako da su u zimu 1320. godine obnovljena neprijateljstva koja su na kraju okončana trajnim ugarskim zauzimanjem Mačve i Beograda od čega je stvorena Mačvanska banovina, na čije čelo je postavljen ban Pavle Gorjanski. Pored vojnih napada, kralj Karlo Robert i papa su pokušali da prošire koaliciju katoličkih snaga (pošto je ban Mladen II potučen, a knez Filip I Tarentski zauzet svojim problemima) pozivajući vladare Češke, Poljske, Nemačke i Koruške da se priključe ratu protiv raškog nevernika.

Stefanov povratak i Milutinova smrt

Freska kralja Milutina iz Bogorodice Ljeviške.

Kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić je tokom 1320. godine dozvolio, na insistiranje arhiepiskopa Nikodima I i svetogorskih kaluđera, svom sinu Stefanu da se vrati iz Carigrada u kraljevinu Srbiju. Tom prilikom mu je dao na upravu župu Budimlje na Limu, dok je uz sebe zadržao njegovog sina i kasnijeg cara Dušana. Iste godine su u Vizantiji otpočeli sukobi između cara Andronika II i njegovog naslednika i unuka Andronika III (savladar 1321—1328, car 1328—1341) oko vlasti. Tokom tih zbivanja, kralj Stefan Uroš II Milutin je u Carigrad poslao kaluđera Kalinika da od vizantijskog cara zatraži povratak 2.000 kumanskih najamnika koje mu je kralj Milutin Nemanjić pozajmio za borbe u Maloj Aziji. Ova jedinica je lako mogla odneti prevagu u građanskom ratu dvojice Andronika, tako da su saradnici mlađeg otpočeli pregovore o preuzimanju tih 2.000 kumanskih najamnika. Kralj Milutin je pokazao spremnost na takav dogovor, tako da je trebalo da na granici dve države dođe do susreta mladog Andronika Paleologa i kralj Stefana Uroša II Milutina na kome bi se ugovorile odredbe ugovora. Međutim do susreta nije došlo, pošto su se sukobi u Vizantiji privremeno okončali sredinom 1321. godine, tako što je među dvojicom Andronika postignut sporazum kojim je mlađi postao car - savladar i dobio na direktnu upravu celu Trakiju i delove Makedonije, čime je i nestalo potrebe za angažovanjem dodatnih snaga.

Tokom jeseni, kralj Milutin Nemanjić je iznenada doživeo apoplektički udar koji mu je oduzeo moć govora i bacio ga u postelju. Izdahnuo je 29.10.1321. godine u svom dvorcu u Nerodimlju, nedelju dana nakon završetka Gračanice i Andronikovog poklona u vidu manastira svetog Nikole kod Sera. Njegova iznenadna bolest i nesređeni naslednički odnosi stvorili su pravi metež u državi, tako da su pljačkaške čete napale čak i sprovod koji je prenosio njegovo bogato ukrašeno telo iz Nerodimlja u njegovu zadužbinu manastir Banjsku.

Kovčeg kralja Milutina u sofijskoj crkvi Svete Nedelje

Dve i po godine posle njegove smrti, crkva ga je kanonizovala kao svetog kralja. Njegovo telo je pred Kosovski boj 1389. godine prebačeno iz Banjske u Trepču, da bi pred osmanskom najezdom 1460. godine bilo preneto u Sredac (današnju Sofiju), u crkvu Svete Nedelje koja se po njegovim moštima još naziva i crkva svetog Kralja. Mošti svetog kralja su preneli u Sofiju kaluđeri Joanikije, Spiridon i Joakim. Početkom 21. veka, vođeni su razgovori o tome da se deo njegovih moštiju prebaci u obnovljeni manastir Banjsku.

Srpsko poljoprivredno društvo je slavilo sv. Kralja Milutina.

Milutinov novac

Još za vreme vladavine Milutinovog oca kralja Stefana Uroša I Velikog Nemanjića, u Srbiji je kovan novac po uzoru na Mletački matapan. Kralj Stefan Uroš II Milutin je ovu praksu nastavio, pa se srpski tip novca razmnožio po Italiji, tako da je mletačka republika izdala naredbu protiv srpskog tipa novca, nazivajući srpski tip novca „denari de bresko” ili brskovski dinar. Čak je i Dante Aligijeri, čuveni pisac, zbog kovanja ovog novca kralja Milutina Nemanjića spomenuo u odlomku Božanstvene komedije.

Problemi oko nasleđivanja

Plaštanica kralja Milutina

Iako je pred kraj svog života kralj Milutin smatrao za svog jedinog naslednika svog sina Konstantina, o čemu svedoče portreti u Gračanici, Konstantinov novac, pominjanje na oltaru u crkvi svetog Nikole u Bariju, ali i davanje na upravu Zete (što se smatralo dužnošću prestolonaslednika), njegovo postavljanje nikada nije ozvaničeno na državnom saboru. Takav nedefinisan status je otvorio prostor da Konstantinu Nemanjiću ospore pravo na presto još dva pretendenta:

• njegov polubrat i Milutinov sin Stefan;
• njegov brat od strica i Dragutinov sin Vladislav.

„Stefanu Dečanskom se vraća vid na krunisanju“, litografija Anastasa Jovanovića (1817-1899) iz 1852.

Stefan je svoje pretenzije vukao iz činjenice da je on već bio Milutinov prestolonaslednik, ali ga je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić nakon otvorene pobune 1314. godine razbaštinio i oslepeo. Međutim posle očeve smrti, Stefan je skinuo zavoje sa očiju i objavio da mu je sveti Nikola povratio vid i da kraljevstvo njemu pripada.

Vladislav je svoje pretenzije vukao iz odredbe Deževskog ugovora iz 1282. godine, kojim je kralj Stefan Dragutin predao vlast kralju Milutinu Nemanjiću, a kojom se određuje da će Dragutinovi direktni potomci naslediti kralja Milutina. Ovaj ugovor je prestao da važi tokom građanskog rata između kralja Stefana Dragutina Nemanjića i kralja Stefana Uroša II Milutina (od 1301. do 1312. godine), ali je nakon toga obnovljen i ponovo stupio na snagu. Međutim, nakon Dragutinove smrti, kralj Milutin Nemanjić je zauzeo veći deo njegovih poseda, a samog kralja Vladislava II je zarobio i bacio u tamnicu iz koje je on izašao tek kada je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić umro.

Obeležje u Ulici kralja Milutina u Beogradu

Stefan Nemanjić je zahvaljujući podršci većeg dela vlastele i crkve ovenčan za kralja 06.01. 1322. godine, nakon čega je uspeo da suzbije napad kralja Stefana Konstantina Nemanjića koji je iz Zete pokušao da preuzme vlast, posle čega je u povlačenju stradao ili je čak zarobljen i po Stefanovoj naredbi ubijen. Kralj Stefan Vladislav II je za to vreme ovladao severnim delovima zemlje, sa čime se kralj Stefan Uroš III u prvom momentu pomirio, ali je krajem 1323. godine došlo do sukoba između njih dvojice oko Rudnika, nakon čega je kralj Stefan Uroš III uspeo da ga potisne i ovlada i njegovim delom Kraljevine Srbije.

Pored njih trojice, početkom 14. veka na sceni su se pojavili još neki potencijalni Milutinovi naslednici. Kralj Srbije je održavao bliske veze sa majkom svoje supruge kraljice Simonide Paleolog, caricom Irinom (Jolantom) koja je samostalno upravljala Solunom. Pošto nije uspela da nagovori cara Andronika II da po zapadnom običaju podeli državu njihovim sinovima, ona je počela da radi na tome da nagovori kralja Milutina da posle svoje smrti ostavi presto nekom od Simonidine braće. Teško je reći koliko je i da li kralj Milutin Nemanjić ozbiljno razmišljao o tome, ali se sa sigurnošću može reći da su Simonidina braća:

• Dimitrije (1308)
• Teodor (oko 1317) posetili kraljevinu Srbiju, ali da su odbili da vladaju takvom zemljom koja im je delovala suviše varvarska. Ovi planovi su pali u vodu nakon Irinine smrti 1317. godine.

Poreklo i porodica

Kralj Milutin je bio sin kralja Stefana Uroša I Velikog Nemanjića i njegove supruge kraljice Jelene Anžujske, koja je bila dalja rođaka francuskog kralja Luja IX (1226—1270) i napuljskog kralja Karla I (1266—1285) iz porodice Anžujaca. Pored njega, oni su imali barem još troje ili četvoro) dece.

Sam kralj Stefan Uroš II Milutin se ženio pet puta i uglavnom su u pitanju bili politički brakovi.

Milutinova braća i sestre
Ime	Živeo	Titula	Vladao/Udata za
Stefan Dragutin	1251—1316.	kralj	Srbijom (1276—1282) i Sremom sa Mačvom i Beogradom (1282—1316)
Stefan	(?—?)
Brnča	(?—?)		župana Đorđa
Milutinovi brakovi i supruge
Ime	Živela	Trajanje braka	Poreklo
Jelena	(?—?)	1273/1276—1282.	Ćerka nepoznatog srpskog vlastelina
?	(?—?)	(1282—1283)	Ćerka Jovana I Anđela (1271—1296), vladara Tesalije
Jelisaveta	(oko 1256—1313/1326)	(1283—1284)	Ćerka Ištvana V (1270—1272) i sestra Ladislava IV Arpada (Kumanca) (1272—1290), kraljeva Ugarske
Ana	(?—?)	(1284—1299)	Ćerka Georgija I Tertera (1280—1292), bugarskog cara
Simonida	(1292/1293—posle 1336)	(1299—1321)	Ćerka Andronika II Paleologa (1282—1328), vizantijskog cara
Milutinovi sinovi i ćerke
Ime	Živeo	Titula	Vladao/Udavana
Stefan Uroš III	(oko 1276./posle 1284.—1331)	kralj	Srbijom (1322—1331)
Stefan Konstantin	(1282/1283—oko 1323)	kralj	Srbijom (-de jure}-) (1321—1322)
Carica (Zorica)	(1283/1284—?)		dva puta
Ana (Neda)	(posle 1284—posle 1346)	carica	za vidinskog kneza i bugarskog cara Mihajla III Šišmana (knez oko 1313—1323, car 1323—1330)

Milutinov odnos sa Simonidom

Glavni članak: Simonida Paleolog

„Srpska kraljica Simonida“, freska nastala oko 1320. godine, manastir Gračanica

Kralj Milutin, freska nastala oko 1320. godine, manastir Gračanica

Kralj Milutin Nemanjić se ženio pet puta, ali je od svih njegovih supruga verovatno najpoznatija vizantijska princeza Simonida Paleolog. Iako nije uticala na državnu politiku (poput Dušanove Jelene) ili bila veliki dobrotvor (poput Uroševe Jelene), ona se može ubrojati među najpoznatije supruge srpskih vladara u srednjem veku.

Kada ju je otac udao za kralja Milutina 1299. godine da bi sklopio mir sa kraljevinom Srbijom, imala je svega pet godina, dok je njen suprug imao oko četrdeset pet (uzima se da je rođen oko 1253. godine). Bez obzira na jasnu činjenicu da je u pitanju brak iz koristi za obojicu vladara, kralj Stefan Uroš II Milutin je svoju buduću kraljicu dočekao, ne kao suprug ženu ili vladar potčinjenu, već kao sluga gospodara, klečeći pred njom na ničijoj zemlji, o čemu svedoči opis tog susreta koji je ostavio Vizantinac Georgije Pahimer i u kome se, između ostalog, kaže:

„ Otposlati su, dakle, sa obe strane taoci i na sredini reke Vardara razmenjeni, a pošto je Srbin predao Kotanicu i Terterovu kćer, a za uzvrat primio carevo dete, otposlato sa najvećom raskoši i pratnjom. I pošto je ohridski arhiepiskop Makarije odslužio uobičajene službe, primila je kćer uobičajene časti, a sam kralj je primio carevu kćer više nego kao suprugu. Jer, dočekao ju je blagonaklono, ne na konju kao što je običaj dočekivati, nego sjahavši kad je prilazila, to jest, kao pred gospodaricom, a ne pred suprugom. ”

Sama kraljica Simonida Paleolog Nemanjić je bila neplodna, tako da je njen brak sa kraljem Milutinom Nemanjićem bio osuđen da se završi bez potomstva, što je postalo jasno kada je ona sazrela (u srednjovekovnom smislu), nakon 1306. godine. Ostaje nejasno da li je ona po prirodi bila neplodna ili je nešto dovelo do toga. Grigora navodi da kralj Milutin nije bio u stanju da se kontroliše i da je već oko 1302. godine konzumirao brak sa tada osmogodišnjom devojčicom. On navodi da je tom prilikom povredio njenu matericu i učinio je neplodnom. Međutim, moderna medicinska nauka smatra da bi takav tip povreda bio koban ne samo po matericu, već i po samu devojčicu. Pored toga i istoričari odbacuju ovu vest kao neistinitu zbog njegovog negativnog stava prema kralju Stefanu Urošu II Milutinu.

Njena majka carica Irina (Jolanda) je od sredine 1303. godine prešla da živi u Solun i njime je praktično samostalno upravljala, nezavisno od svog supruga cara Andronika II, nezadovoljna zbog njegovog odbijanja da podeli državu među svojim potomcima po zapadnjačkom modelu. Njen boravak u Solunu, doveo je do njenog zbližavanja sa srpskim kraljevskim parom koji je obasipala skupocenim poklonima. Ona je pokušala da svom zetu za naslednika poturi jednog od svojih sinova i Simonidine braće, ali u tome nije uspela, mahom zbog unutrašnjih prilika u samoj kraljevini Srbiji.

Teško je govoriti o bračnom životu i odnosu između kralja Milutina Nemanjića i kraljice Simonide Nemanjić, pošto su podaci o tome veoma oskudni. Sama kraljica Simonida je 1317. godine pokušala da se zamonaši i na taj način pobegne od zajedničkog života sa njim, ali joj to na kraju nije pošlo za rukom. Te godine je umrla njena majka, carica Irina Aleramiči i ona je otputovala u Carigrad na njenu sahranu, posle čega se zadržala u prestonici. Na kraju je kralj Milutin poslao po nju srpsko poslanstvo koje je caru Androniku II jasno stavilo do znanja da će kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić doći po svoju suprugu, ako treba i oružjem. Car Andronik II Paleolog ju je posle toga poslao nazad u kraljevinu Srbiju, ali je ona tokom noćenja u Seru otišla u manastir i zamonašila se. Ona nije to želela da uradi u Carigradu da bi izbegla mogućnost da se taj čin poveže sa njenim ocem i stvori neprilike Vizantiji. Narednog jutra se pojavila pred zaprepašćenim srpskim poslanicima u monaškoj odori. Nezgodnu situaciju je razrešio njen brat, despot Konstantin, tako što je pred svima pocepao njenu monašku rizu i bez obzira na njen plač, naterao da obuče svetovne haljine, posle čega ju je predao srpskim poslanicima.

Ona se posle Milutinove smrti 29.10.1321. godine vratila u Carigrad i zamonašila u manastiru Svetog Andreja, pošto je navodno obećala Bogu da će mu posvetiti ostatak svog života kada je spase života sa kraljem Stefanom Urošem II Milutinom. Bez obzira na sve, ona je 1324. godine kada je njen muž kanonizovan kao sveti kralj poslala skupoceno kandilo u manastir Banjsku da gori kraj njegovog groba i zlatovezni pokrov za njega. Ostatak svog života je provela kao monahinja u Carigradu, ali je vreme više trošila na carskom dvoru, nego u samom manastiru. Ne zna se kada je tačno umrla, a poslednji put se kao živa pominje 1345. godine.

Srbija kralja Milutina

Manastir Gračanica

Tokom Milutinove vladavine kraljevina Srbija je od drugorazredne monarhije prerasla u najjaču silu na Balkanskom poluostrvu. Istovremeno, došlo je i do značajnih promena na unutrašnjem planu. Razvoj rudarstva koji je započeo sa dolaskom erdeljskih Sasa, koji su pobegli pred Tatarima, za vreme vladavine njegovog oca kralja Stefana Uroša I Nemanjića, tokom njegove vladavine je poprimio još veće razmere koje su vladaru omogućile ubiranje mnogo većih sredstava od proizvodnje rude u odnosu na prethodno doba, a najznačajnija rudarska naselja tog doba su bila Brskovo, Novo Brdo i Rudnik. Zahvaljujući tom značajnom povećanju njegovih prihoda, on je bio u stanju da drži jaku najamničku vojsku i da se na nju osloni, za razliku od svojih prethodnika koji su zavisili od domaćih trupa koje je predvodila vlastela.

Istovremeno je sa izlaskom kraljevine Srbije na carigradski drum odnosno zauzimanjem delova moravske i vardarske doline došlo do razvoja trgovine i povećanja prihoda i na tom polju. Uz nekadašnje karavanske puteve koji su povezivali unutrašnjost Balkanskog poluostrva sa gradovima na istočnom Jadranu, prvenstveno Dubrovnikom, ali i Kotorom i drugima, kraljevina Srbija je sada ubirala prihode i od trgovine koja se obavljala kopnom od Vizantije i istoka sa Evropom. Glavni izvozni artikli tadašnje Srbije bili su: stoka, krzna, mlečni proizvodi i rude, dok su se najviše uvozila vina (naročito malvasija), oružje i tkanine.

Srebrni krstasti dinar kralja Milutina na kome su predstavljeni on (levo) i sveti Stefan (desno)

Značajna državna proširenja i povećanja prihoda omogućila su kralju Milutinu Nemanjiću da svoj vladarski dvor sa skromnog, na kome su ćerke stranih kraljeva prele vunu odevene u obične haljine, pretvori u raskošan i velelepan dvor po uzoru na vizantijski sa sve etikecijom, ceremonijalom i drugim karakteristikama koje su ga krasile. O bogatstvu kraljevine Srbije svedoči i njegova sama pojava koju Metohit, krajem 13. veka opisuje rečima:

„ Oko tela imao je više nakita od skupocenog kamena i bisera, koliko je god moglo da stane i sav je treptio u zlatu. Ceo dom blistaše svilenim i zlatnom ukrašenim nameštajem. ”

ali i činjenica da je njegova pogrebna odežda bila takva da su razbojnici otvoreno napali sprovod koji je njegovo telo nosio u manastir Banjsku, ne bi li se dočepali tog skupocenog odela.

Međutim, kralj Milutin nije samo dvor uredio po vizantijskom modelu, već je to učinio i sa državom. Tokom njegove vladavine se u državnu upravu unote pojedine vizantijske institucije. On uvodi u kraljevinu Srbiju nenasledni posed na korišćenje za vojničke zasluge, poznat kao pronija. Uveden je položaj:

• kefalije, koji je upravljao gradom i njegovom okolinom,
• logoteta, koji je obavljao ulogu kraljevog kancelara,
• protovestijara, koji je upravljao finansijama i drugi, čime je sprovedena vizantizacija kraljevine Srbije. Istovremeno je kralj Stefan Uroš II Milutin Nemanjić sproveo i reformu delova zakonodavstva, o čemu svedoči i njegov unuk car Stefan Dušan, pominjući u svom zakoniku zakone svetog kralja. Najznačajnija Milutinova reforma je bila reforma porote koja je postojala u srpskom narodnom pravu. Od njegovog vremena porotnici su bili iz onog staleža iz koga je bio i okrivljeni, a u slučaju da postoji spor između pripadnika različitih staleža, polovina porotnika je bila iz jednog, a druga polovina iz drugog staleža.

Na kulturnom planu je pod uticajem Renesanse Paleologa u Vizantiji, došlo do stvaranja novog stila u srpskoj arhitekturi koji je poznat kao Vardarski stil čiji su najlepši primeri podignuti u Milutinovo doba:

• Crkva Bogorodica Ljeviška
• Kraljeva crkva u Studenici
• Manastir Gračanica

Freska kralja Milutina sa modelom Kraljeve crkve u Studenici.

Istovremeno se razvijala i književnost u kojoj je najznačajnija pojava jeromonaha Hilandara Teodosija, koji je uz Domentijana bio najznačajniji srpski pisac u srednjem veku. On je napisao novo „Žitije svetog Save“, kao i „žitije Petra Koriškog“. Pored toga on je stvorio i šest službi i kanona koje je posvetio domaćim svecima Simeonu, Savi i Petru Koriškom, čime je postao najznačajniji srpski himnograf u srednjem veku. Pored Teodosija, u Milutinovo vreme nastaju i žitija koja će ući u sastav zbornika pod nazivom „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih“ koji je sastavio Milutinov bliski saradnik arhiepiskop Danilo II Pećki, a dopunili su ga njegovi učenici i nastavljači. Jedino polje kulture na kome je došlo do nekog vida stagnacije je freskoslikarstvo koje u ovom periodu predstavlja samo kopiju onog koje se tada razvijalo u Vizantiji, za razliku od prethodne epohe koja je bila autentična srpska i naziva se zlatnim dobom srpskog slikarstva. Međutim i pored toga, taj period srpskog slikarstva po rečima Jovana Deretića: „…po obilju i mnogostrukosti stvaranja nadilazi sve ostale“.

Povodom 700 godina od smrti kralja Stefana Uroša II Milutina objavljen je zbornik radova u formi monografije sa 16 autora istraživača srpskog srednjeg veka.

Zadužbine kralja Milutina

Glavni članak: Zadužbine kralja Milutina

Kralj Milutin Nemanjić se smatra najvećim graditeljem i zadužbinarom srpskih crkava i manastira među Nemanjićima zbog čega ga je srpska crkva kanonizovala 1324. godine kao svetog kralja, a njegov biograf navodi da je vladao četrdeset godina i podigao četrdeset crkava. On nije osnovao ni jedan nov manastir, jer ih je u to doba bilo dovoljno, već je obnavljao stare i mesto nekadašnjih malih i skromnih manastira podizao nove bogate i velike zadužbine. Pored sakralnih objekata u samoj kraljevini Srbiji, on ih je obnavljao i pomagao i po Vizantiji (Solunu i Carigradu), Svetoj gori, Palestini, Sinaju, pa čak i po Italiji. Ivan Jastrebov navodi podatak da je u Bariju na crkvi Svetog Nikole natpis iz 1319. godine koji dokazuje da je Milutin vladao i Albanijom. Natpis glasi: Rex Rassiae et Diocleae, Albaniae, Bulgariae ac totius martimae de culfo Adria a mari usque ad flumen Danibii magni. U Carigradu je osnovao bolnicu, koja je kasnije postala medicinska škola.

Crkve i manastiri kralja Milutina
koji su podignuti na prostoru kraljevine Srbije
po navodima Danila II u „Žitijima kraljeva i arhiepiskopa srpskih”
Naziv	Narodni naziv	Vreme nastanka	Položaj i današnje stanje
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice (Sedište Prizrenske episkopije)	Bogorodica Ljeviška	(1307—1309)	Obnovljena 1950—1953, spaljena u martovskom nasilju 2004.
Crkva Uspenja Presvete Bogorodice (sedište Gračaničke episkopije)	Gračanica	(1321)	Jugoistočno od Prištine u istoimenom selu. Danas je u potpunosti očuvana.
Crkva Bogorodice Trojeručice (sedište skopskog episkopa)			Danas ne postoji, pošto su je uništile Osmanlije 1392. godine, pri zauzeću grada.
Crkva Svetog Georgija na reci Seravi		(1283)	Nedaleko od Skoplja, na reci Seravi. Osnovao ga je vizantijski car Roman III Argir (1028—1034), porušile su ga Osmanlije i na njegovom mestu je podignuta Sultan-Muratova džamija.
Crkva Svetog Konstantina u Skoplju			Osim pominjanja u žitiju, ovaj hram se više nigde ne spominje.
Crkva Svetog Georgija Nagoričskoga	Staro Nagoričino	(1313—1318)	Severoistočno od Kumanova u istoimenom selu. Postoji i danas, a osnovao ga je vizantijski car Roman IV Diogen (1068—1071)
Crkva Svetih pravednika Joakima i Ane u domu Presvete Bogorodice	Kraljeva crkva u Studenici	(1314 1313—1314)	Manja crkva u sklopu manastira Studenice kod Raške. Postoji i danas.
Crkva Svetog mučenika Hristova Georgija u Dabru u mestu zvanom Orahovica	Orahovica/Mažić		Nalazi se kod sela Mažića kraj Priboja na Limu, a bio je u ruševinama sve do 1999. godine kada je arheološki istražen i obnovljen.
Crkva Svetog mučenika Hristova Nikite	Banjani	(između 1307. i 1316., 1307—1310, pre 1307. pre 1309. )	15 km severno od Skoplja, između Banjana i Čučera(u ataru sela Gornjana na Skopskoj Crnoj Gori)
Crkva Svetog prvomučenika i apostola Hristova Stefana	Banjska	(1312—1314, 1313—1315)	Milutinova zadužbina (mauzolej) severozapadno od Kosovske Mitrovice. Danas je u procesu obnove jer su ga Osmanlije porušile i pretvorile u džamiju.
podignuti na prostoru kraljevine Srbije
koje ne navodi Danilo II u „Žitijima kraljeva i arhiepiskopa srpskih”
Naziv	Narodni naziv	Vreme nastanka	Položaj i današnje stanje
Crkva Svete Bogorodice Odigitrije		(1314—1315)	Zapravo je podigao Milutinov kaznac Dragoslav u Mušutištu kod Prizrena.
Crkva Svetog Petra		(1320)	Obnovljena zadužbina kneza Miroslava (XII vek) u Bijelom Polju koja i danas postoji.
Manastir Svetog Nikole			U Kožlju (kod ušća Pčinje u Vardar), a navodi ga car Dušan 1353. godine u povelji.
Samostan Svetog Srđa		(1293 po Jirečeku)	Na Bojani kod Skadra, sa majkom Jelenom.
Crkva Svetog Jovana u Svaču		(1300)	U utvrdi Svač (današnji Šas) kod Ulcinja.
koja mu pripisuju narodna predanja i rodoslovi
Naziv	Narodni naziv	Vreme nastanka	Položaj i današnje stanje
Manastir Svetog Stefana			Pominje se u rodoslovima u ili nedaleko od Prizrena
Manastir Uspenja Presvete Bogorodice	(Tvrdoš)		Na reci Trebišnjici kod Trebinja, a povezuje ga sa Milutinom narodno predanje.
Manastir Vitovnica			Nalazi se nedaleko od Požarevca, a pominje se u narodnom predanju.
Crkva Svete trojice			Prema natpisu na zastavi sremskog sela Morovića, podigao ga je Milutin negde u (Skopskoj) Crnoj Gori.
Manastir Vratna			Nedaleko od Negotina, a podigao ga je, po predanju,sveti Nikodim za Stefana (Milutina).
Manastirica			Nedaleko od Kladova na Dunavu, narodno predanje takođe pripisuje Nikodimu.
Pored ovih navedenih,Vasilije Marković pominje još neke bogomolje koje se pojavljuju u izvorima iz Milutinovog doba, ali je za njih nemoguće utvrditi, kako bližu lokaciju, tako i ko su im bili ktitori.
koji su podignuti van prostora kraljevine Srbije
po navodima Danila II u „Žitijima kraljeva i arhiepiskopa srpskih”
Naziv	Narodni naziv	Vreme nastanka	Položaj i današnje stanje
Manastirska crkva u Hilandaru		(započeto 1293. ili 1303)	Crkva je opstala do danas, uz pripratu koju je dozidao knez Lazar krajem XIV veka.
Crkva Vaznesenja Hristova			Nalazila se na vrhu pirga Hrusija na Svetoj Gori kod Hilandara, a kasnije je uklonjena.
Crkva u Prodromu			Podignuta je u sklopu carigradskog manastir svetog Jovana Preteče (tes Petras).
Crkva Svetog arhijereja Hristovog Nikole			Nalazila se u Solunu, ali se ne zna o kojoj tačno građevini posvećenoj Svetom Nikoli je reč.
Crkva Svetog mučenika Hristovog Georgija			Nalazila se u Solunu, a danas je pretvorena u muzej agios Ierios .
Crkva Presvete Bogorodice u Treskavcu	(Treskovac)		U pitanju je manastir Uspenja Bogorodice kod Prilepa, koji je on značajno pomogao ili iznova podigao na prelazu sa XIII na XIV vek.
Crkve Svetoga mučenika Hristova Georgija u kičevskom kraju			U pitanju je crkva u sklopu manastira Bogorodice, 12 km južno od Kičeva, koja je spaljena sredinom XVI veka.
Pored toga, Danilo Pećki navodi da je Milutin pomagao manastir Svete Katarine na Sinaju i podigao bolnicu u Carigradu.
podignuti van prostora kraljevine Srbije
koje ne navodi Danilo II u „Žitijima kraljeva i arhiepiskopa srpskih”
Naziv	Narodni naziv	Vreme nastanka	Položaj i današnje stanje
Manastir Svetih arhangela			Podignut je kao srpski manastir u Jerusalimu.
Crkvu Svete trojice			Nalazila se u Solunu.
Crkvu Svetog Stefana			Podignuta je u sklopu manastira posvećenog Bogorodici na Sinaju.
Pored toga, on je Crkvi Svetog Nikole u Bariju poklonio srebrni oltar/ikonu.

Porodično stablo

16. Zavida

8. Stefan Nemanja

4. Stefan Nemanjić

9. Ana Nemanjić

2. Stefan Uroš I

20. Enriko Dandolo

10. Rajnero Dandolo

5. Ana Dandolo

1. Stefan Milutin

24. Andronik Duka Anđel

12. Isak II Anđel

25. Eufrosina Kastamonitisa

6. Jovan Anđel od Srema

26. Bela III

13. Margareta Ugarska

27. Agnesa od Antiohije

3. Jelena Anđel

7. Matilda od Kurtenea

30. Petar II Kurtene

15. Margareta

31. Jolanda Flandrijska

Vidi još

• Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina
• Ulica kralja Milutina (Beograd)

Literatura

Primarni izvori

• Danilo II, „Žitija kraljeva i arhiepiskopa srpskih“
• VIINJ, VI (1986). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, VI. Beograd. 
• Georgije Pahimer, „Istorija Romanije“
• Teodor Metohit,
• Nićifor Grigora, „Rimska istorija“

Naučni radovi

• Kalić, Jovanka (1967). Beograd u srednjem veku. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Logos, Aleksandar A. (2017). Istorija Srba I (PDF). Beograd. ISBN 978-86-85117-37-4. 
• Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5. 
• Lea, Henry Charles (2005) [1888]. A History of the Inquisition of the Middle Ages. Cosimo, Inc. str. 298. ISBN 978-1-59605-620-6. 
• Vasilije Marković, „Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji“ (prvo izdanje), Sremski Karlovci 1920.
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Živković, Vojislav (2021). Srpski kraljevi Dragutin i Milutin. Problem nasleđa srpskog prestola krajem 13. i početkom 14. veka. Niš-Vranje: Centar za crkvene studije, Svepravoslavno društvo Justin Ćelijski i Vranjski
• Ćirković, Sima (1964). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Deroko, Aleksandar (1985). Monumentalna i dekorativna arhitektura u srednjovekovnoj Srbiji (treće dopunjeno izdanje). Beograd. 
• Danilo II (1988). „Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih; Službe“. (priredili Gordon Mak Danijel i Damnjan Petrović) Beograd. ISBN 978-86-07-00320-4. 
• Vladimir Ćorović, „Istorija srpskog naroda“ (rukopis iz 1941) Beograd 1989. (poglavlje o Milutinu)
• Veselinović, Andrija; Ljušić, Radoš (2001). Srpske dinastije. Novi Sad. ISBN 978-86-83639-01-4. 
• Deretić, Jovan (2005). „Kulturna istorija Srba“. Beograd. ISBN 978-86-331-2386-0. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Blagojević, Miloš; Medaković, Dejan (2000). Istorija srpske državnosti. 1. Novi Sad: Ogranak SANU. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Božić, Ivan (1950). „O položaju Zete u državi Nemanjića”. Istoriski glasnik. 3 (1-2): 97—122. 
• Kovačević, Jovan (1955). „Tradicija o Dukljanskom kraljevstvu kod Nemanjića”. Istoriski časopis. 5: 291—294. 
• Ćirković, Sima (1970). „Zeta u državi Nemanjića”. Istorija Crne Gore (PDF). knj. 2, sv. 1. Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore. str. 3—93. 

Spoljašnje veze

• TV Feljton: Gračanica znamenje večnosti (RTS Kulturno-umetnički program - Zvanični kanal)
• Kompletno žitije kralja Milutina Nemanjića od arhiepiskopa Danila, prevedeno na savremeni srpski jezik
• „Sve žene i crkve svetog kralja“ („Srpsko nasleđe“, br. 3.)
• 1, 2, 3 - „Zadužbinarstvo kralja Milutina“ („Pravoslavlje“ - feljton)
• Ljubavi kralja Milutina („Politika“, 29. januar 2011)
• Sveti kralj Milutin („Večernje novosti“, feljton, maj 2013) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (19. jul 2013)
• Pominjanje Brskova u povelji kralja Stefana Uroša II Milutina, u vezi sa slobodom trgovine za dubrovačke trgovce (oko 1283)
• Povelja kralja Milutina iz 1308. godine
• Prvi sukob Srba i Turaka – Marica pre Marice, Politikin zabavnik, Duško Lopandić, br. 3108, 2011.
• Franci na Balkanu - Krstaši u komšiluku, Politikin zabavnik, Čedomir Antić, br. 3083, 2011
• Predavanje - Boris Stojkovski - „Kralj Milutin – život i delo. Povodom sedam vekova od smrti“
• [1] Stojan Novaković, Heraldički običaji u Srba, u primeni i književnosti