Nogaý dili

Nogaý dili Ногайша/Nogayşa/Noğayşa
Gürlenilýär:	Russiýa
Jemi gürleýän sany:	~100.000
Dil maşgalasy:	Türki diller Ortak türk dili Kypçak dilleri    Kypçak-Nogaý dilleri     Nogaý dili
Dil kod
ISO 639-1:	ýok
ISO 639-2:	nog
ISO 639-3:	nog

Nogaý baýragy

Nogaý dili ýa-da Nogaýça ( Ногай тили, Ногайша / Noğay tili, Noğayşa / Nogay tili, Nogayşa), Nogaýlaryň gürleýän dili/türki şiwesi bolup, Kipçak türk dilleriniň toparyna degişlidir. Esasan Russiýanyň günorta böleginde aýdylýar. Häzirki wagtda kiril elipbiýinde ýazylýar.

Nogaý şiwelerinden biri bolan Kara Nogaý Dagystanda, Ak Nogaý Kuban derýasynda, Karaçaý- Çerkessiýa we Mineralnye Wody sebitlerinde, asyl Nogaý Stawropol Kraýda gürlenýär. Ak Nogaý we Asyl Nogaý şiweleri biri-birine gaty ýakyn, Ak Nogaý bolsa has tapawutlanýar.

Taryh

Nogaýlar Altyn Orda hanlygynyň halkynyň nesilleri we olaryň ady Çingiz hanyň agtygy Nogaý Handan gelýär. Nogaý Hanyň ýolbaşçylygynda halk Dunaý derýasyna göçüp, häzirki Ukrainanyň Gara deňziniň kenaryna ýerleşdi.

Adyny Nogaý Handan alan Nogaý ozal arap elipbiýinde ýazylypdy. 1928-nji ýylda latyn elipbiýi kabul edildi we bu elipbiýiň ortografiki ulgamy akademik A. Canibekow (Canibek) tarapyndan döredildi. Soň bu ulgam ähli türk dillerine uýgunlaşdyryldy. 1938-nji ýylda Nogaý kiril elipbiýinde ýazylyp başlandy. Itsöne onuň orfografiki ulgamy latyn elipbiýinden alyndy.

XIX asyrda Nogaýlar Ukrainadan kowlanda, bu şiwäniň gürleýän sebitleri biri-birinden üzňe bolupdyr. Nogaý ilatynyň käbiri Türkiýä we Rumyniýa göçdi. Olaryň käbiri çar Russiýasynda galyp, Dagystanda, Çeçenistanda we Stawropol Kraýda mesgen tutdy.

Türkiýede mesgen tutan Nogaýlar gysga wagtyň içinde özleşdirilmedi we Nogaý uly ýa-da kiçi adamlaryň hemmesiniň gürläp bilýän türk şiwesine öwrüldi. Sowet Soýuzynda mekdeplerde rus diliniň öwredilýändigi sebäpli Nogaý dili ep-esli derejede ýüz öwürdi. Iň soňky çaklamalara görä, Nogaý dilli ilat 80 000 töweregi.

1973-nji ýylda “Nogaý” atly iki sany kiçijik gazet çap edildi. Olaryň biri Karaçaý-Çerkessiýada, beýlekisi Dagystanda çap edildi. Şeýle-de bolsa, paýlamak kynlygy sebäpli bu gazetleri Nogaý obalaryna eltip bolmady.

Nogaý şu gün Dagystanyň Nogaý sebitindäki mekdeplerde 1-10-njy synplarda okaýar. synp otaglarynda okadylýar. Karaçaý-Çerkessiýada pedagogika institutynda Nogaý bölümi bar.

Elipbiý

Arap-Pars elipbiýi

Nogaý 1928-nji ýyla çenli arap-pars elipbiýinde ýazylypdy. Bu elipbiý Nogaý seslerine doly laýyk gelýärdi. Bu elipbiýiň ulanylyşy uzak dowam etmedi.

چ	ج	ث	ت‎	پ	ب	ا
ژ	ﺯ	ﺭ	ﺫ	ﺩ	ﺥ	ح
ﻉ	ﻅ	ﻁ	ﺽ	ﺹ	ﺵ	ﺱ
ﻝ	گ	ڮ	ک	ﻕ	ﻑ	ﻍ
ﻩ	ۋ	ۇ	و	ںُ	ﻥ	ﻡ
	ـْ	ـِ	ـُ	ـَ		ي

Bellik: پ، چ، ژ، ڮ، گ، ںُ، ۇ، ۋ goşuldy.

Latyn elipbiýi

1928-nji ýylda Sowet Soýuzynyň hemme ýerinde latyn elipbiýine geçmek kampaniýasynyň dowamynda bu elipbiý orta mekdep mugallymy we folklorçy Abdul-Hamid Şarşembiýewiç Canibyekow (1879-1955) tarapyndan Nogaýa uýgunlaşdyryldy.

A a	B b	C c	D d	E e	Ә ә	F f	G g
Ƣ ƣ	I i	J j	K k	L l	M m	N n	Ꞑ ꞑ
O o	P p	Q q	R r	S s	Ş ş	S̷ s̷	T t
U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь

Bellikler:

• C c, I̡ ı̡, F f, H h, X x, Ƶ ƶ ;
• 1933-nji ýylda - S̷ s̷ ;
• 1936-njy ýylda Ç ç, Ә ә, H h, I̡ ı̡ goşuldy.

Kiril elipbiýi

Nogaý 1938-nji ýylda kiril elipbiýinde ýazylypdy. Nogaý elipbiýine soňky üýtgeşmeler 1950-nji ýylda edildi.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Л л	М м	Н н
Нъ нъ	О о	Оь оь	П п	Р р	С с	Т т	У у
Уь уь	Ф ф	Х х	Ц ц	Ч ч	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ
Ы ы	Ь ь	Э э	Ю ю	Я я

Bellikler:

• Bu elipbiýde Russian elipbiýinden başga rus elipbiýiniň ähli harplary, şeýle hem Ё ё Гъ гъ, Къ къ, Нъ нъ ;
• Оь оь, Уь уь hem şol ýylda goşuldy;
• 1944-nji ýylda Гъ гъ, Къ къ elipbiýden aýryldy.