Bortaslar
Bortaslar - Urta häm Tübän İdel buyında yäşägän qäbilälär berläşmäse. Zamança tatarlar babalarınıñ berse bulıp sanala.
9 yöz Şäreq ğälimnäre yazmalarında telgä alına (İbn Rustä, äl-Mäsğüdi h.b.) İgen igü häm terlek asraw belän kön kürgännär.
9-10 yözlärdä Xäzär qahanlığında, soñınnan İdel buyı Bolğarına buysınıp yäşilär. Bolğarlar häm İdel töbägendäge başqa ıruğ-qäbilälär (Muqşı h.b.) arasında assimilätsiyälängän dip uylanıla. Toponimikada Bortaslar ataması belän bäyle isemnär saqlanıp qalğan (mäs., Bortas awılı).
İdel buyı Bolğarına kergän bar qäbilälär: bolğarlar, barsillar, iskillär, bäräncärlär, sawirlar, suarlar, bülärlär, törkiläşkän fin-uğorlar, soñraq ta bortaslar, xäzärlär, qıpçaqlar - zamança tatarlarnıñ babaları bulıp sanala, şul säbäple bügenge tatarlarnıñ tışqı qiäfäte törle-törle bula. Şunı da DNK-genealogiä raslıy.
Tarix
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]V-XI ğasırlarda bortaslar İdel buylarında (qayber çığanaqlar buyınça bügenge Samaradan Volgogradqa qädär) yäşägännnär.
X ğasırda ğäräp tarixçıları, XII ğasırda urıs yazuçıları tarafınnan telgä alına.
VII-VIII ğasırda Qotrağ citäkçelegendäge bolğarlar näq bortaslar cirläre aşa bügenge Tatarstan territoriäsenä küçenep baralar.
VII ğasırda bortaslar 10 meñ caydaqlı ğäskäre belän İdel buyı bolğarları häm bäcänäklär belän suğışalar.
VII ğasırazağınnan Xäzär qahanlığına buysına, X ğasırdan İdel buyı Bolğarına häm Kiev Rusenä bäyle bulğannar.
XI ğasırda sarı qıpçaqlar kilgännän soñ, bortaslar üz yoğıntısın yuğaltalar.
XI ğasırda könbatış-tönyaqqa Sırı, Muqşı yılğaları buylarına küçenep baralar, mäsälän bügenge Penza ölkäsendäge Bortas yılğası bar.
Bortaslar mişär tatarları mädäniätenä zur yoğıntı yasağannar, qayber çığanaqlar buyınça mişär tatarları näq bortaslardan çıqqannar.
Çığış farazları
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Bortaslarnıñ etnolingvistik çığışına berniçä qaraşlar bar:
Alan-asslar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Arxeolog G.Afanasyev bortaslar alannar belän qärdäş xalıq bulğan dip farazlıy, häm bortas - furt as süzennän zur yılğa yanında toruçılar dip tärcemä itä. Pritsak bortaslarnıñ qayber ğädätläre alannarnıqına tiñ dip isbatlıy.
Şul qaraş buyınça bügenge tatarlar ber öleşe (mişärlär) osetinnarğa qärdäş xalıq bulalar.
Törki qaraş
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Kürenekle tatar tarixçısı Mirfatıyx Zäkiev, Orlov, Xalikov bortaslar törki telle İdel buyı bolğalarına qärdäş xalıq bulğanın isbatlıylar.
Fin-uğırlar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]AQŞ belgeçe Piter Golden bortaslar fin-uğır xalıqlarına qärdäş xalıq bulğanın farazlıy. Novoseltsev buyınça bortaslar mordva häm mişär tatarlarınıñ babaları bulğan dip faraz itä.
Sıltamalar
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Афанасьев Г. Е. Буртасы // Исчезнувшие народы: Сборник статей (по материалам журнала «Природа») / Сост. С. С. Неретина; Под ред. П. И. Пучкова; Худож. оформл. Е. Л. Гольдина. — М.: Наука, 1988. — С. 85-96. — 176 с. — 25 000 экз. — ISBN 5-02-023568-7. (обл.)
- Закиев М. З. Происхождение тюрков и татар. — Казань: Инсан, 2002. — 496 с. — ISBN 5-85840-317-4.
- Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе, т. 1. — М., 1962.
- Смирнов А. П. К вопросу о буртасах // Краеведческие записки (Ульяновский областной краеведческий музей), в. 2. — Ульяновск: 1958.
- Хайретдинов Д. З. Ислам в центрально-европейской части России: энциклопедический словарь / Коллект. автор; сост. и отв. редактор Д. З. *Хайретдинов. — М.: Издательский дом «Медина», 2009. — 404 с., ил. — (Ислам в Российской Федерации; Вып. 4).