Kontent qismiga oʻtish

Paranoyya

Vikipediya, ochiq ensiklopediya

Paranoya — vahima yoki qo'rquv taʼsirida yuzaga keluvchi instinkt yoki fikrlash jarayoni. Koʻpincha aldanish va mantiqsizlik bilan bogʻliq holatlar sababli kelib chiqadi[1]. Paranoyd fikrlash, odatda, insonni taʼqib etuvchi yoki oʻziga nisbatan tahdid va fitna kabi fikrlarni oʻz ichiga oladi. Paranoya fobiyalardan farq qiladi. Ular kabi ushbu kasallik ham mantiqsiz qoʻrquvni oʻz ichiga oladi, lekin odatda paranoyaga, fobiyalar singari, nimadir aybdor boʻlmaydi.

Soxta ayblovlar va boshqa odamlarning umumiy ishonchsizligi ham koʻpincha paranoyaga sabab boʻladi[2]. Masalan, paranoyak odam voqea qasddan sodir boʻlganiga ishonadi, hattoki koʻpchilik buni baxtsiz hodisa yoki tasodif deb hisoblagan taqdirda ham. Paranoya psixozning asosiy alomatlaridan biri hisoblanadi[3].

Belgilar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Paranoyaning keng tarqalgan alomati — atribut hodisasiga haddan tashqari moyillikdir. Bu jarayonda odamlar, odatda, haqiqatni noxolis idrok qiladilar va koʻpincha dushmanlik xislatlarini namoyon etadilar[4]. Paranoyak odam birovning tasodifiy xatti-harakatiga xuddi atayin yoki tahdid ostida qilingan degan faraz bilan qarashi mumkin.

Klinik boʻlmagan paranoyd populyatsiyani oʻrganish shuni koʻrsatdiki, kuchsiz tushkunlik, oʻzini izolyatsiya qilish va mavjud faoliyatdan voz kechish tez-tez uchraydigan paranoya bilan bogʻliq boʻlishi mumkin boʻlgan xususiyatlardir[5]. Baʼzi olimlar paranoyaning turli belgilari uchun turli xil subtip (jumladan erotik va munozaralari)larni yaratadilar[6].

Paranoyaning shubhali va muammoli shaxsiy xususiyatlari tufayli, paranoya bilan ogʻrigan odamning shaxslararo munosabatlarda muvaffaqiyat qozonishi dargumon. Koʻpincha paranoyd shaxslar yakka statusga ega boʻlishadi[7].

Baʼzi tadqiqotlarga koʻra, paranoyaning jamlanma roʻyxati mavjud. Roʻyxatning eng yuqori qismida eng kam tarqalgan paranoya turlari jiddiyroq tahdidlarni oʻz ichiga olgan holda turadi. Ijtimoiy tashvish paranoyaning eng koʻp namoyon boʻladigan darajasi sifatida ushbu jadvalning pastki qismida joylashgan[8].

Sabablar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ijtimoiy va ekologik

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ijtimoiy muhit taʼsiri paranoyd fikrlashda juda yuqori darajdalarda seziladi. Syudad-Xuarez, Chihuahua (Meksika) va Texasning El-Paso (AQSh) aholisiga tarqatilgan ruhiy salomatlik soʻrovi orqali toʻplangan maʼlumotlarga asoslanib, paranoyd fikrlash kuchsizlik va qurbonlik tuygʻulari bilan bogʻlanganga oʻxshashligi aniqlanadi. Ushbu taʼsirlarning potentsial sabablariga tashqi nazoratga ishonish hissi va past ijtimoiy-iqtisodiy ahvol bilan mustahkamlanishi mumkin boʻlgan ishonchsizlik kiradi. Ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli quyi darajada boʻlgan shaxslar oʻz hayotlarini kamroq nazorat qilishlari mumkin. Bundan tashqari, ushbu tadqiqot ayollarning tashqi boshqaruvga erkaklarnikiga qaraganda koʻproq ishonish tendentsiyasiga ega ekanligini tushuntiradi. Bu esa ayollarni ishonchsizlikka va ijtimoiy-iqtisodiy holatning paranoyaga taʼsiriga koʻproq moyil qiladi[9].

Emanuel Messingerning xabar berishicha, soʻrovlar paranoya ota-ona munosabatlari va ishonchsiz muhitidan kelib chiqishi mumkinligini aniqladi. Bu muhitlar juda intizomli, qattiq va beqaror boʻlishi mumkin. Hatto taʼkidlanganidek, „erkalash“ (shunday qilib, bolani oʻziga xos narsa ekanligi va alohida imtiyozlarga ega ekanligi haqida taassurot qoldirish) fonga hissa qoʻshishi mumkin[10]. Paranoyaning alomatlarini kuchaytirishi yoki namoyon qilishi mumkin boʻlgan tajribalar orasida umidsizlik, stress va chalkash ruhiy holatning koʻpayishi kabi sabablar ham mavjuddir[11].

Diskriminatsiya paranoyd aldanishlarning potensial bashoratchisi sifatida namoyon boʻlishi ham xabar qilingan. Paranoya haqidagi bunday xabarlar, umri davomida yuqori darajadagi kamsitishlarni boshdan kechirgan keksa bemorlarda koʻproq uchragan. Bundan tashqari, immigrantlar psixoz shakllariga juda moyil ekanligi qayd etilgan. Bu kamsituvchi hodisalar va kamsitishning yuqorida aytib oʻtilgan oqibatlari bilan bogʻliq boʻlishi mumkin[12].

Psixologiyada

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Koʻproq kayfiyatga asoslangan alomatlar, ulugʻvorlik va aybdorlik, funksional paranoyaning asosi, deya hisoblanadi[13].

Kolbi (1981) „Paranoyd idrok“ terminini taʼqib qilish, tahdid qilish, zarar yetkazish, boʻysundirish, taʼqib qilish, ayblash, yomon munosabatda boʻlish, haqorat qilish, qiynoqqa solish, tahqirlash, kamsitish, yomon shaxslar yoki guruhlar va hokazo gʻoyalar atrofida toʻplangan taʼqib qiluvchi aldashlar va yolgʻon eʼtiqodlar nuqtai nazaridan aniqladi. Robins va Post tomonidan paranoyd idrokning uchta komponenti aniqlangan: a) boshqalar ularni ekspluatatsiya qilishi, ularga zarar yetkazish yoki aldashda yetarlicha asossiz shubhalar; b) doʻstlar yoki sheriklarning sodiqligi yoki ishonchliligiga asossiz shubhalar; c) maʼlumotlardan ularga qarshi gʻarazli foydalanilishidan asossiz qoʻrquv tufayli boshqalarga ishonch bildirishni istamaslik.

Paranoyd idrok klinik psixologiya tomonidan, deyarli, faqat psixodinamik tuzilmalar va dispozitsion oʻzgaruvchilar nuqtai nazaridan kontseptsiyalangan. Shu nuqtai nazardan qaraganda, paranoyd idrok ichki ruhiy ziddiyat yoki buzilishning koʻrinishidir. Masalan, Kolbi (1981) oʻz muammolari uchun boshqalarni ayblash kabi notoʻgʻri qarashlar kamsitilganlik hissi tufayli yuzaga keladigan qaygʻuni yengillashtirishga xizmat qiladi va bunday qobiliyatsizlik uchun oʻzini aybdor degan ishonchni rad etishga yordam beradi, degan gipotezani ilgari surgan. Ushbu intrapsixik nuqtai nazar paranoyd idrokning sababi odam(ijtimoiy idrok qiluvchi)larning miyyasida ekanligini taʼkidlaydi. Paranoyd idrok bu kabi bilimlar kiritilgan ijtimoiy kontekst bilan bogʻliq boʻlishi mumkinligini inkor etadi. Bu nuqta juda dolzarbdir, chunki ishonchsizlik va shubhaning kelib chiqishi (paranoyd eʼtiqodning ikkita komponenti) oʻrganilganda, koʻplab tadqiqotchilar ijtimoiy oʻzaro taʼsirning (ayniqsa oʻzaro ijtimoiy taʼsir notoʻgʻri ketganda) muhimligini taʼkidlaydilar. Bundan ham koʻproq ishonchni rivojlantirish modeli ishonch ikki yoki undan ortiq shaxslar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarning yigʻindisi tarixi funksiyasi sifatida ortadi yoki kamayadi, deb taʼkidlanadi[14].

Yana bir tegishli farqni „ishonchlilik va ishonchsizlikning patologik va patologik boʻlmagan shakllari“ orasida ajratib koʻrsatish mumkin. Olmoniyaliklarga koʻra, asosiy farq shundaki, patologik boʻlmagan shakllar moslashuvchan va oʻzgaruvchan sharoitlarga javob beradi. Patologik shakllar esa haddan tashqari oshirib yuborilgan pertseptiv hukm qilish moyilligini aks ettiradi. Ular paydo boʻlishi va davom etishi mumkin. Ushbu holatga, asosan, „oʻz-oʻzini amalga oshiradigan bashorat“ga oʻxshash refleksli xatolar sabab boʻladi.

Paranoyaning „maxsus roʻyxatsimon jadvali“ mavjud boʻlib, u ijtimoiy baholash tashvishlaridan tortib, ijtimoiy mos yozuvlar gʻoyalari orqali, yengil, oʻrtacha va ogʻir tahdidlarga nisbatan taʼqib etuvchi eʼtiqodlarga qadar davom etadi[15].

Paranoyd fikrlash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Ijtimoiy psixologik tadqiqotlar paranoyd idrokning yengil shaklini taklif qiladi. Bu paranoyd idrokning kelib chiqishini ichki ruhiy ziddiyatga qaraganda koʻproq ijtimoiy determinantlardan oladi, degan gipotezadir[16][17][18][19][20]. Ushbu nuqtai nazar shuni koʻrsatadiki, yengilroq shakllardagi paranoyd idrok oddiy odamlar orasida juda keng tarqalgan boʻlishi mumkin. Masalan, odamlarning kundalik hayotida oʻzlari haqida gapirilayotgandek oʻylash, boshqalarning niyatlaridan shubhalanish, yomon niyat yoki dushmanlik haqidagi taxminlar boʻlishi ajablanarli emas. Kramerning (1998) fikriga koʻra, paranoid idrokning ushbu yengil shakllari bezovta qiluvchi va tahdid soluvchi ijtimoiy muhitga dosh berish yoki uni anglash uchun moslashuvchan javob sifatida koʻrib chiqilishi mumkin.

Paranoyd idrok disforik ravishda oʻz-oʻzini anglovchi odamlar ijtimoiy tizimda egallagan pozitsiyasi bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, degan fikrni qamrab oladi. Ushbu nazariya oʻz-oʻzini anglash ijtimoiy maʼlumotni qayta ishlash uchun oʻta hushyor va ruminativ rejimga olib keladi va bu oxir-oqibat notoʻgʻri tushunish va xato mulohazalarning turli xil paranoud shakllarini ragʻbatlantiradi, degan fikrlarni oʻz ichiga oladi[21]. Ushbu model paranoyd idrokni tushunish uchun zarur boʻlgan toʻrtta komponentni aniqlaydi: vaziyatga oid oldingi holatlar, disforik oʻz-oʻzini anglash, oʻta hushyorlik va mulohaza yuritish.

Qabul qilingan ijtimoiy oʻziga xoslik bu idrok etilgan baholovchi tekshiruv va ijtimoiy mavqega nisbatan noaniqlik kabi fikrlar hisoblanadi.

  • Qabul qilingan ijtimoiy oʻziga xoslik: Ijtimoiy oʻziga xoslik nazariyasiga koʻra,[22] odamlar oʻzlarini muayyan sharoitlarda ularni noyob yoki boshqalardan farq qiladigan xususiyatlar boʻyicha toifalarga ajratadilar[23][22]. Jins, etnik kelib chiqishi, yoshi yoki tajribasi odamlarning xatti-harakatlarini tushuntirish uchun juda muhim boʻlishi mumkin, agar bu xususiyatlar ularni ijtimoiy guruhda noyob qiladi. Bu oʻziga xos xususiyat nafaqat odamlarning qanday idrok etilishiga, balki ularning oʻzini qanday idrok etishiga ham taʼsir qilishi mumkin.
  • Qabul qilingan baholash tekshiruvi: Ushbu modelga koʻra, disforik oʻz-oʻzini anglash, odamlar oʻzlarini oʻrtacha yoki intensiv baholash ijtimoiy tekshiruvi ostida his qilganda, masalan, assimetrik munosabatlar tahlil qilinganda kuchayishi mumkin. Misol uchun, ularning munosabatlari haqida soʻralganda, doktorantlar oʻzlarining maslahatchilari bilan solishtirganda oʻzlarining maslahatchilariga boʻlgan ishonch darajasi uchun muhim deb talqin qilgan voqealarni esladilar. Bu shuni koʻrsatadiki, talabalar maslahatchisi ularga eʼtibor berishga undaganidan koʻra oʻz maslahatchisiga koʻproq eʼtibor berishga tayyor. Shuningdek, talabalar xatti-harakatlari, hodisalari va umuman olganda, ularning munosabatlari haqida oʻylashga koʻproq vaqt ajratdilar. [ <span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2015)">iqtibos kerak</span> ]
  • Ijtimoiy mavqega oid noaniqlik: Ijtimoiy mavqe haqidagi bilim paranoid ijtimoiy idrokni keltirib chiqaradigan yana bir omildir. Koʻpgina tadqiqotchilarning taʼkidlashicha, ijtimoiy tizimdagi ijtimoiy mavqega nisbatan noaniqlikni boshdan kechirish salbiy psixologik holatni tashkil etadi, bu odamlar uni kamaytirishga juda moyil.

Disforik oʻzini oʻzi anglash

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Bu jadal baholash yoki nazorat ostida boʻlgan his-tuygʻular bilan tavsiflangan jamoatchilikning oʻzini oʻzi anglashi tariqasidagi qoʻrqinchli shakliga ishora qiladi[18][24]. Oʻz-oʻzini qiynoqqa solish, boshqalarning xatti-harakatlarini oʻziga oladigan tarzda talqin qilish ehtimolini oshiradi.

Yuqori hushyorlikc darajasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Oʻz-oʻzini anglash qoʻrqinchli psixologik holat sifatida tavsiflangan. Ushbu modelga koʻra, oʻz-oʻzini anglashni boshdan kechirayotgan odamlar, kechirayotgan narsalarini tushunishga harakat qilib, uni kamaytirishga yuqori turtki berishga harakat qilishadi. Bu urinishlar aylanma munosabatlarda oʻta hushyorlikni ragʻbatlantiradi. Giper hushyorlikni tahdid soluvchi jtimoiy maʼlumotlarni baholash usuli sifatida koʻrib chiqish mumkin, ammo moslashuvchan hushyorlikdan farqli oʻlaroq, haddan tashqari hushyorlik qoʻzgʻalish, qoʻrquv, tashvish va tahdidni idrok etishning yuqori darajasini keltirib chiqaradi[25]. Ruminatsiya ham ijtimoiy maʼlumotlarga tahdid soladigan yana bir javobdir. Ruminatsiya paranoyd idrok bilan bogʻliq boʻlishi mumkin, chunki u salbiy hodisalar haqida salbiy fikrlashni kuchaytirishi va pessimistik anglash uslubini keltirib chiqarishi mumkin.

Hukmiy va kognitiv tarafkashliklar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Uchta asosiy hukm chiqarish sabablari aniqlangan:[17]

  • Atributning dahshatli xatosi: notoʻgʻri munosabat ijtimoiy idrok qiluvchilar boshqalarga ishonchlilik yoʻqligini haddan tashqari oshirib yuborish tendentsiyasini aks ettiradi.
  • Ijtimoiy oʻzaro taʼsirning haddan tashqari shaxsiy konstruktsiyasi: paranoyd idrok qiluvchining boshqalarning harakatlarini nomutanosib oʻz-oʻziga havola qilish usulida talqin qilish, ular boshqalarning fikrlari va harakatlarining nishoni ekanligiga ishonchni oshirishga moyilligini anglatadi. Mustaqil hodisalar oʻrtasidagi sababiy bogʻlanishni haddan tashqari idrok etishga olib keladigan ijtimoiy oʻzaro taʼsirning nojoʻya tinish belgilaridagi oʻziga xos turdagi.
  • Fitnani boʻrttirilgan idrok etish: paranoid idrok etuvchining boshqalarning harakatlariga ijtimoiy uygʻunlik va muvofiqlashtirishni haddan tashqari koʻrsatishi kerak boʻlgan moyillikni anglatadi.

Meta-tahlillar shuni koʻrsatdiki, paranoya bilan ogʻrigan odamlar shoshilinch xulosalar chiqarishga moyil boʻlishadi[26][27].

Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ World English Dictionary (Collins English Dictionary — Complete & Unabridged 10th Edition, 2009, William Collins Sons & Co. Ltd.) 3. informal sense: intense fear or suspicion, esp when unfounded
  2. ↑ „Don't Freak Out: Paranoia Quite Common“. Live Science. Associated Press (2008-yil 12-noyabr). Qaraldi: 2018-yil 16-sentyabr.
  3. ↑ Green, C., Freeman, D., Kuipers, E., Bebbington, P., Fowler, D., Dunn, G., & Garety, P. (2008). Measuring ideas of persecution and social reference: the Green et al. Paranoid Thought Scales (GPTS). Psychological Medicine, 38, 101 — 111.
  4. ↑ Bentall and Taylor (2006), p. 289
  5. ↑ Freeman et al. (2005)
  6. ↑ Deutsch and Fishman p. 1414-1415
  7. ↑ Deutch and Fishman (1963), p.1416
  8. ↑ Freeman et al. (2005), p.433
  9. ↑ Mirowski and Ross (1983)
  10. ↑ Deutsch and Fishman (1963), p. 1408
  11. ↑ Deutsch and Fishman (1963), p. 1412
  12. ↑ Bentall and Taylor (2006), p. 280
  13. ↑ Lake, C. R. (2008-11-01). „Hypothesis: Grandiosity and Guilt Cause Paranoia; Paranoid Schizophrenia is a Psychotic Mood Disorder; a Review“. Schizophrenia Bulletin (inglizcha). 34-jild, № 6. 1151–1162-bet. doi:10.1093/schbul/sbm132. ISSN 0586-7614. PMC 2632512. PMID 18056109.
  14. ↑ Deutsch, 1958
  15. ↑ Freeman, D., Garety, P., Bebbington, P., Smith, B., Rollinson, R., Fowler, D., Kuipers, E., Ray, K., & Dunn, G. (2005). Psychological investigation of the structure of paranoia in a non-clinical population. British Journal of Psychiatry 186, 427 — 435.
  16. ↑ Fenigstein, A., & Vanable, P. A. (1992). Paranoia and self-consciousness. Journal of Personality and Social Psychology, 62, 129 — 138.
  17. ↑ 17,0 17,1 Kramer, R. M. (1994). The sinister attribution error: Origins and consequences of collective paranoia. Motivation and Emotion, 18, 199 — 230.
  18. ↑ 18,0 18,1 Kramer, R. M. (1995a). In dubious battle: Heightened accountability, dysphoric cognition, and self-defeating bargaining behavior. In R. M. Kramer & D. M. Messick (Eds.), Negotiation in its social context (pp. 95 — 120). Thousand Oaks, CA: Sage.
  19. ↑ Kramer, R. M. (1995b). Power, paranoia, and distrust in organizations: The distorted view from the top. Research on Negotiation in Organizations, 5, 119 — 154.
  20. ↑ Zimbardo, P. G., Andersen, S. M., & Kabat, L. G. (1981). Induced hearing deficit generates experimental paranoia. Science, 212, 1529 — 1531.
  21. ↑ Kramer, R. M. (1998). Revisiting the Bay of Pigs and Vyetnam decisions twenty-five years later: How well has the group think hypothesis stood the test of time? Organizational Behavior and Human Decision Processes, 73, 236 — 271.
  22. ↑ 22,0 22,1 Turner, J. (1987). Rediscovering the social group: A self-categorization theory. Oxford: Basil Blackwell.
  23. ↑ Cota, A. A., & Dion, K. L. (1986). Salience of gender and sex composition of ad-hoc groups: An experimental test of distinctiveness theory. Journal of Personality and Social Psychology, 50, 770 — 776.
  24. ↑ Sutton, R. I., & Galunic, D. C. (1996). Consequences of public scrutiny for leaders and their organizations. In B. M. Staw & L. L. Cummings (Eds.), Research in organizational behavior (Vol. 18, pp. 201-250). Greenwich, CT: JAI.
  25. ↑ Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer.
  26. ↑ McLean, Benjamin F.; Mattiske, Julie K.; Balzan, Ryan P. (2017-03-01). „Association of the Jumping to Conclusions and Evidence Integration Biases With Delusions in Psychosis: A Detailed Meta-analysis“. Schizophrenia Bulletin. 43-jild, № 2. 344–354-bet. doi:10.1093/schbul/sbw056. ISSN 1745-1701. PMC 5605251. PMID 27169465.
  27. ↑ Dudley, Robert; Taylor, Peter; Wickham, Sophie; Hutton, Paul (2016). „Psychosis, Delusions and the "Jumping to Conclusions" Reasoning Bias: A Systematic Review and Meta-analysis“. Schizophrenia Bulletin. 42-jild, № 3. 652–665-bet. doi:10.1093/schbul/sbv150. ISSN 1745-1701. PMC 4838082. PMID 26519952.

Adabiyotlar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  • Amerika Psixiatriya Assotsiatsiyasi (1994). Ruhiy salomatlik buzilishlarining diagnostik va statistik qoʻllanmasi (4-nashr). Vashington DC: Muallif.
  • Kanneti, Elias (1962). Olomon va kuch. Nemis tilidan Kerol Styuart tomonidan tarjima qilingan. Gollancz, London. 1962-yil.
  • Kolbi, K. (1981). Paranoid ongni modellashtirish. Xulq-atvor va miya fanlari, 4, 515 — 560.
  • Deutsch, M. (1958). Ishonch va shubha. Mojarolarni hal qilish jurnali, 2, 265 — 279.
  • Farrell, Jon (2006). Paranoyya va zamonaviylik: Servantesdan Russogacha. Kornel universiteti nashriyoti.
  • Freeman, D. & Garety, PA (2004). Paranoya: quvgʻin xayolparastlik psixologiyasi. Hove: Psixologiya matbuoti.ISBN 1-84169-522-XISBN 1-84169-522-X
  • Igmade (Stefan Trüby va boshq., tahrirlar), 5 kodlar: Terror davridagi arxitektura, paranoyya va xavf, Birkhäuser 2006-yil.ISBN 3-7643-7598-1ISBN 3-7643-7598-1
  • Kantor, Martin (2004). Paranoyani tushunish: Professionallar, oilalar va azob chekuvchilar uchun qoʻllanma. Westport: Praeger Press.ISBN 0-275-98152-5ISBN 0-275-98152-5
  • Munro, A. (1999). Delusional buzilish. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti.ISBN 0-521-58180-XISBN 0-521-58180-X
  • Robins, R. va Post, J. (1997). Siyosiy paranoyya: nafrat siyosati. Nyu-Xeyven, CT: Yel universiteti nashriyoti.
  • Sant, P. (2005). Delusional buzilish. Panjob: Chandigarh Panjob universiteti.ISBN 0-521-58180-XISBN 0-521-58180-X
  • Sims, A. (2002). Koʻngildagi simptomlar: tavsiflovchi psixopatologiyaga kirish (3-nashr). Edinburg: Elsevier Science Ltd.ISBN 0-7020-2627-1ISBN 0-7020-2627-1
  • 978-0-684-80285-5
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Paranoyya&oldid=5167614" dan olindi