Manqıtlar

Manqitlar — Dəşt-i Qıpçaqda türk boylarıyla qarışıb İslamlaşan bir monqol qəbiləsi.

Tarixi

Monqolların əfsanəvi ataları olan Alan-koanın övladlarından Nirunlara bağlanan Manqıtların ataları, Alankoanın yeddinci göbəkdən törəməsi Tuminənin doqquz oğlundan ən böyüyü Caksunun Nuyaktin, Urut və Mangkut adlı üç oğluna dayandırılır. Manqıtlar, Çingiz xan zamanında Tayciutlar ilə bir arada yaşıyırdılar. Ancaq Huyıldar Seçən, özünü təqib edən bir qrup Manqıt ilə birlikdə Camuxadan (Camuka) ayrılaraq Çingiz xana qatıldı. Çingiz xan onu Anda deyə anırdı. Bu dönəmdə Çingiz xan ilə birlikdə harəkət edən bu qrup muharip olaraq tanınıyir və savaşlarda ən öndə yer alırdı. Çingiz xan, Tayciyutları yendikdən sonra onların yanındaki Manqıtların böyük bir qismini Öldürtdü, bir qismını da Codi noyana verdi.

Kubilay xan dönəmində Manqıtların idarəsini Codinin nəvəsi Mangudai üstləndi. Atası Kutluğ Şah zamanında Manqıtlar bir tümən (minlik) təşkil edirdi. Çingiz xan, Çinə səfərə göndərdiyi Mukali qoyon Cəlayırin məiyətinə diğər qəbilə mənsublarının yanı sıra 1000 nəfərlik bir Manqıt birliyi də vermişdi. Çingiz xandan sonra bütün Monqol qruplarının (ulus) bünyəsində bir miqdar Manqıt vardı, ancaq bunlar ağırlıklı olaraq Cuci ulusu içində Qızıl Orda sahəsində təsirli oldular. Burada sadəcə qəbilə yapılarını qorumaqla qalmayıb diğər köçəri Türk toplumu ilə birləşdilər və özlərini Türk saymaya başladılar. Qəbilənin İslamiyəti qəbulu bu sıralarda gərçəkləşdi. Manqıtların məşhur bəyi Edigenin atası Baba Tükləsin bu xüsusda önəmli qatkısı olmuşdur. Baba Tükləsin dışında Seyyid Ata. Dəşt-i Qıpçaq sahəsinin ən uzaq yerlərinə qədər gidərək Özbək, Mangıt və Tatarların arasında İslamiyətin yayılması için çalışmıştı. Manqıtlar, Qızıl Orda alanında sadəcə Türkləşib İslamlaşmakla qalmamışlar, aynı zamanda bir güc mərkəzi oluşturarak bəyləri vasıtasıyla bu dəvlətin tarixində təsirli rol oynamışlardır.

Manqıt əmirləri Tuda Məngü (1280–1282), Tula Buga (1287–1291) və Tokta (1291–1313), xanlar dönəmində Qızıl Ordada xanları taxta keçirip taxttan endirəcək qədər güc kazanmışlardı. Əmir Nogay 1299da Tokta Xana karşı giriştiği mücadələdə ölüncə ona bağlı qəbilələr bazan Nogay, bazan da Manqıt-Nogay ulusu olarak anıldı. Rusların Nogay diyə adlandırdığı topluluk Orta Asiyada və İranda Manqıt olaraq bilinirdi. Ötə yandan Kırım və Osmanlı qaynaqlarında XVI–XVIII. yüzyıllarda Nogay kəliməsinə rastlanır. Qızıl Orda içərisində Manqıtlar, əsas olarak İdil (Ətil) ırmağının iki tərəfində və Aral gölündən Sibirə qədərki bölgədə yaşamışdılar. XV və XVI yüzillərdə Saraycık şəhri Nogay ordasının ən önəmli mərkəzi sayılıyordu. Ədiğə muhtəmələn burada gömülüydü və oğlu Nurəddin dahil olmak üzərə kabilənin önəmli şahısları buraya dəfn edilmişdi. Şəhər 1581də Qazaxların tahribatına uğradı.

Əmir Ediğe sadəcə Manqıtların dəğil Qızıl Orda xanlığının tarixində də çox təsirli olmuş bir şahsiyəttir. Onun kahramanlıkları Ədiğə dəstanı olarak xalq arasında çox yaygındı. Ədiğə Qızıl Ordadaki taxt mücadələlərində təsirli olmuş və Timur Kutluğ Oğlanı taxta gəçməsi için dəstəkləmişti. Toktamışa qarşı Timur Kutluğ ilə birlikdə bir ara Əmir Teymura sığınan Ədiğə, daha sonra Əmir Teymurun oğlu Şahruh zamanında bu xanədanla iyi ilişkilər qurmuş və Şahrux mirzəyə elçi göndərdiği gibi Şahruh da oğlu Cukiyi Edigənin kızı ilə əvləndirmək istəmiştir.

XV əsrin ortalarında Manqıtlar, Edigenin nəvəsi Vəqqas bəyin idarəsi altında Əbülxeyr xanın saltanatında önəmli rol oynadılar. Bənzəri bir duruma Şeybani xanın saltanatı sırasında da rastlanır. Vəqqas bəyin oğlu Musa Mirza, Şeybani xanı dəstəklədi. Şeybani xan, Mavəraünnəhiri ələ keçirmədən öncə Manqıt qəbiləsi tarafından xan olarak seçilmişdi. Burada Musa Mirzanın dəstəyi sadəcə Manqıt qəbiləsiylə sınırlı qalmıyor, Nayman, Durmən, Quşçu kimi diğər qəbilələrin dəstəyi anlamına da gəlirdi.

Kazan xanlığınm rusların əlinə keçməsi Nogay- Manqıtların köç sahəsini daraltdı, bu durum qəbilələr arasında keçim sıxıntısına yol açdı. Bu şəkildə başlayan huzursuzluk 1557–1558-ci ildən etibarən Noqaylarin ikiyə ayrılmasıyla sonuçlandı. Nogay ulusunu oluşturan Şirin, Barın, Qıpçaq, Argun, Alçın, Kıyat, Manqıt kabilələrindən ilk dördü Krım xanlığı sahəsinə girərək Küçük Nogay ulusu deyə anıldı və Krım xanlığı tarixində təsirli oldu. İdilin şərqində qalan qalabalık qrupa isə Böyük Nogay ulusu deyildi.

Manqıtlardan böyük bir kütlə, Kalmıklar tərəfindən 1620-ci ildə sürülüncəyə qədər Volqa və Emba arasında yüz il daha qaldı. Böyük bir bölümü Şimali Qafqaza köçdü və burada sadəcə Nogay olarak anıldı. Bir başqa qrup da Xivə xanlığına köç ətti və Amu-dərya deltasına yerləşdi. Manqıtların və bunların içindəki diğər Türk qruplarının Xarəzmə köçü ehtimalən Əbulqazi Bahadır xanın səltənəti (1642–1663) sırasında oldu. Xarəzmdə Manqıt qəbiləsi Konqratlar ilə nüfuz mücadələsinə girdi. Bu mücadələdə Xarəzm Manqıtları Mavəraünnəhirdə öz qəbilə mənsubları tərəfindən dəstəklənirdi. Bəzi başarılardan sonra 1740-cı illərdə manqıtlar konqratlara yenildilər və Xarəzmdəkİ politik nüfuzlarını qeyb etdilər. Ancak Mavəraünnəhirdəki təsirləri daha uzun sürdü. Buxara xanlığında Canoğulları xanədanından sonra Manqıt xanədanı başa keçdi. Manqıt xanları sülaləsinin rəisi Atalık Məhəmməd Rəhim idi. Rəhim və oğlu Danyal (Daniyar) Buxarada vəzirlik etmişdilər. Canoğullarından son xan olan Əbulqazi, qızını Manqıtlardan Danyalin oğlu Mir Murad Məsum Şah ilə evləndirmişdi. Beləcə manqıtlar ilə Canoğulları arasında qohumluq bağı qurulmuştu. Sülalədən Mir Murad Məsum Şahdan sonra xələfləri əmir ünvanını işlətmişdilər. Danyal, Murad Məsum Şah, Heydər, Nəsrullah, Muzaffərüddin, Əbdüləhəd və Alim xan, Buxara xanlığını idarə edən Manqıt xanlarıdır.

Manqıtların Buxara xanlığı içindəki yərləşim yərləri daha ziyadə Zərəfşan vadisiydi. 1868-ci ildə Qrebenkinin Karşıda topladığı bilgilərə görə manqıtlar öz mərkəzləri olarak Karşını görürdülər və sayıları 30.000 civarındaydı. Katta Kurqandaki mövcudları isə 2000 qədərdı. 1923-cü ildə Mavəraünnəhirdəki toplam sayı 100.000 idi. Bunun 44.000i Buxara yaxınlarında, 34.000i Karşi bölgəsində, 10.500 ü də Xarəzmdə vardı. Manqıtlar, Qazax və Özbək şəcərələrində bu ulusları oluşduran boy və uruqlar arasında zikr edilir.

Ədəbiyyat

• Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
• Rashiduddin Faziullah, Jamiut-Tawarikh: Compendium of Chronİcles (trc. W. M, Thack-ston). Cambridge 1998, 1, 102, 227;
• Hafız-ı Əbru, Zübdətüt-təvarih (nşr. Səyyid Kamal Hac Səyyid Cəvadi], Tahran 1372, !, 331–332;