Климат

Миҙгел үҙгәрештәре анимацияһы, шул иҫәптән йыл дауамында ҡар япмаһы

1961 йылдан 1990 йылға тиклем уртаса айлыҡ температура. Был урынлашыуына һәм ваҡытына ҡарап йыллыҡ климаттың үҙгәреүенә миҫал

Климат (бор. грек. κλίμα (κλίματος) — ауышлыҡ; (ҡояш нурҙарының горизонталь өҫлөккә ауышлығы) — һауа торошоноң күп йыллыҡ (бер нисә тиҫтә йыл самаһы) режимы. Һауа торошо, климаттан айырмалы рәүештә, ҡайһы бер характеристикаларҙың (температура, дымлылыҡ, атмосфера баҫымы) хәҙерге хәле. Климат тар мәғәнәлә — локаль климат — географик урынлашыуы арҡаһында был өлкәне ҡылыҡһырлай. Климат киң мәғәнәлә — глобаль климат — бер нисә тиҫтә йыл дауамында «атмосфера — гидросфера — ҡоро ер — криосфера — биосфера» системаһын ҡылыҡһырлай. Һауа торошоноң климат нормаһынан тайпылыуы климаттың үҙгәреүе тип ҡаралмай, мәҫәлән, бик һалҡын ҡыш климаттың һыуытыуын күрһәтмәй.

Йылылыҡ әйләнеше, дым әйләнеше һәм атмосфераның дөйөм әйләнеше — Ерҙә климат шарттарын барлыҡҡа килтереүсе төп глобаль геофизик циклик процестар.

Планета масштабындағы (макроклимат) территорияларының климаты өйрәнелә һәм классификациялана, шулай уҡ урындағы климат (мезоклимат) — сағыштырмаса ҙур булмаған, сағыштырмаса ҙур булмаған райондарҙың климаты (урман, диңгеҙ яры, йылға участкаһы, ҡала йәки ҡала районы климаты) һәм микроклимат, урындағы климат сиктәрендәге ҙур булмаған биләмәләрҙе ҡылыҡһырлай (урмандағы аҡлан), шул иҫәптән бина микроклиматы ла өйрәнелә һәм классификациялана.

Климатты өйрәнеүсе фән климатология тип атала. Климаттың элекке торошон палеоклиматология фәне өйрәнә.

Ерҙән тыш, «климат» төшөнсәһе атмосфераға эйә булған башҡа күк есемдәренә лә (планеталарға, уларҙың юлдаштарына һәм астероидтарға) ҡулланыла.

Өйрәнеү методтары

Климат үҙенсәлектәре тураһында һығымта яһау өсөн һауа торошон оҙайлы күҙәтеүҙәр таблицаһы кәрәк. Уртаса киңлектәрҙә 25-50 йыллыҡ таблица ҡулланыла, тропиктарҙа ҡыҫҡараҡ. Климат характеристикаһы метеорологик элементтарҙы күҙәтеүҙән алына, уларҙың иң мөһиме — атмосфера баҫымы, ел тиҙлеге һәм йүнәлеше, температура һәм дымлылыҡ, болотлолоҡ һәм яуым-төшөм. Бынан тыш, ҡояшлы көндәрҙең оҙайлығын, йылы осорҙоң оҙайлығын, күренеүсәнлек диапазонын, һыуһаҡлағыстарҙа тупраҡтың һәм һыуҙың өҫкө ҡатламдарының температураһын, ер өҫтөнән һыуҙың парға әүрелеүен, ҡар япмаһының бейеклеген һәм торошон, атмосфера күренештәренең бөтә төрҙәрен, дөйөм ҡояш радиацияһын, нурланыш балансын һәм башҡаларҙы өйрәнәләр.

Климатологияның ғәмәли тармаҡтары үҙ маҡсаттарында кәрәкле климат характеристикаларын ҡуллана:

• агроклиматологияла — вегетация осоронда температура суммаһы;
• биоклиматологияла һәм техник климатологияла — һөҙөмтәле температура;

Ҡатмарлы күрһәткестәр шулай уҡ бер нисә төп метеорологик элементтар менән билдәләнә, атап әйткәндә, төрлө коэффициенттар (континентальлек, дымлылыҡ, дымлылыҡ), факторҙар, индекстар ҡулланыла.

Метеорологик элементтарҙың оҙайлы уртаса ҡиммәттәре һәм уларҙың ҡатмарлы күрһәткестәре (йыллыҡ, миҙгелле, айлыҡ, көндәлек һ. б.) уларҙың суммалары, ҡабатланыу осоро климат нормалары тип һанала. Улар менән аныҡ осорҙағы тайпылыштар был нормаларҙан тайпылыу тип һанала.

Климатты формалаштырыусы факторҙар

Планетаның климаты планета алған ҡояш нурланышының дөйөм күләменә, шулай уҡ миҙгелдәр, ярымшарҙар һәм ҡитғалар буйынса таралыуына йоғонто яһаусы астрономик һәм географик факторҙарҙың бөтөн комплексына бәйле. Сәнәғәт революцияһы башланыу менән кеше эшмәкәрлеге климатты формалаштырыусы факторға әйләнә.

Климатты формалаштырыусы өс фактор бар:

1. ҡояш радиацияһы,
2. атмосфера циркуляцияһы,
3. урындағы рельеф.

Астрономик факторҙар

Астрономик факторҙарға Ҡояштың яҡтылығы, Ер планетаһының Ҡояшҡа ҡарата торошо һәм хәрәкәте, Ер күсәренең үҙ орбитаһы яҫылығына ауышлығы, Ерҙең әйләнеү тиҙлеге, тирә-яҡ йыһан киңлегендә материя тығыҙлығы инә. Ер шарының үҙ күсәре тирәләй әйләнеүе менән көндәлек һауа торошо үҙгәрә, Ерҙең Ҡояш тирәләй хәрәкәте һәм орбита яҫылығына әйләнеү күсәре һауа торошоноң миҙгелле һәм киңлектәр буйынса айырмалар тыуҙырыуына килтерә. Ер орбитаһының эксцентриклығы йылылыҡтың Төньяҡ һәм Көньяҡ ярымшарҙар араһында таралыуына, шулай уҡ миҙгел үҙгәрештәренә йоғонто яһай. Ерҙең әйләнеү тиҙлеге үҙгәрмәй тиерлек, даими фактор булып тора. Ерҙең әйләнеүе арҡаһында пассаттар һәм муссондар, циклондар барлыҡҡа килә.

Тауҙың елгә ҡараған яғында ямғыр болоттары барлыҡҡа килеүе һәм елһеҙ яғында ямғыр ышығы барлыҡҡа килеүе

Географик факторҙар

Географик факторҙарға инә:

1. Ер шарының масса һәм үлсәме
2. ауырлыҡ көсө дәүмәле
3. һауа составы һәм атмосфера массаһа
4. географик киңлек
5. диңгеҙ кимәленән бейеклеге
6. диңгеҙ һәм ҡоро ер беленеше
7. орография
8. океан ағымдары
9. ер өҫтө тәбиғәте — тупраҡ, вегетатив, ҡар һәм боҙ ҡатламы.

Ҡояш нурланышы йоғонтоһо

Ҡояш нурҙары ер өҫтөнә перпендикуляр булған экваторҙа ҡояш энергияһы бәләкәйерәк майҙанда бүленә, башҡа киңлектәргә ҡарағанда күберәк энергия ала.

Климаттың башҡа үҙенсәлектәренә, тәү сиратта температураға йоғонто яһаусы мөһим элементы булып Ҡояштың нурлы энергияһы тора. Ҡояшта ядро синтезы процесында бүленеп сыҡҡан ғәйәт ҙур энергия йыһан киңлегенә тарала. Планета алған ҡояш нурланышының ҡеүәте уның ҙурлығына һәм Ҡояштан алыҫлығына бәйле. Ер атмосфераһынан ситтә бер астрономик берәмек алыҫлыҡта, Ҡояш нурҙарына перпендикуляр бер берәмек майҙанда, бер берәмек ваҡыт эсендә үткән Ҡояш нурҙары ағымы Ҡояш константаһы тип атала. Ер атмосфераһы өҫкө өлөшөндә Ҡояш нурҙарына перпендикуляр һәр квадрат метр ҡояш энергияһының 1365 В ± 3,4 % ала. Ер орбитаһының элиптикаһы арҡаһында энергия йыл әйләнәһенә үҙгәреп тора, иң ҙур ҡеүәтте Ер ғинуар айында йота. Барлыҡҡа килгән нурланыштың яҡынса 31 проценты йыһанға кире сағылдырыла, ҡалған өлөшө атмосфера һәм океан ағымдарын булдырыу, Ерҙәге бөтә биологик процестарҙы тиерлек энергия менән тәьмин итеү өсөн сарыф ителә.

Ер өҫтө алған энергия Ҡояш нурҙары ауышлығы менән бәйле, был мөйөш тура булһа, Ер өҫлөгө иң күп энергияны ала, әммә ер өҫтөнөң күп өлөшө Ҡояш нурҙарына перпендикуляр түгел. Нурҙарҙың ауышлығы рельефтың киңлегенә, йыл миҙгеленә, тәүлектең ваҡытына бәйле, ул 22 июндә төштән һуң төнбяҡ тропикта һәм 22 декабрҙә көньяҡ тропикта була, был күренеш тропиктарҙа йылына 2 тапҡыр максимумға (90°) етә.

Климаттың киңлек режимын билдәләүсе тағы бер мөһим фактор — көндөң оҙонлоғо. Поляр түңәрәктәрҙә, йәғни 66,5°градустан төньяҡтараҡ һәм 66,5° градустан көньяҡтараҡ көн оҙонлоғо йәй көнө 0 сәғәт, ҡышын 24 сәғәткә тиклем була. Экваторҙа йыл әйләнәһенә көн оҙонлоғо 12 сәғәт. Юғары киңлектәрҙә климат торошо көн оҙонлоғона һәм ҡояш нурҙары ауышлығына һиҙгерерәк.

Ҡояш нурланышын Ер шары өҫтөндә билдәле бер өлкәнең климатты формалаштырыусы факторҙарын иҫәпкә алмайынса ҡабул итеүе һәм таратыуы климат солрисы тип атала.

Ер өҫтө тарафынан йотолған ҡояш энергияһының өлөшө болотлолоҡҡа, өҫкө йөҙ төрөнә һәм ерҙең бейеклегенә ҡарап һиҙелерлек үҙгәрә, был өҫкө атмосферала алынған ҡояш энергияһының уртаса 46 процентын тәшкил итә. Даими болотлолоҡ, мәҫәлән, экваторҙа килгән энергияның күп өлөшөн сағылдырыуға булышлыҡ итә. Һыу өҫтө ҡояш нурҙарын башҡа өҫлөктәргә ҡарағанда яҡшыраҡ йота, һәм ни бары 4-10 % сағылдыра. Йотолған энергияның өлөшө диңгеҙ кимәленән юғарыраҡ урынлашҡан сүллектәрҙә уртасанан юғарыраҡ, сөнки был өлкәлә атмосфераның ҡояш нурҙарын таратҡан ҡалынлығы әҙерәк.

Атмосфера циркуляцияһы

Конденсация һәм парға әйләнеү — тәбиғәттә һыу әйләнешенең мөһим элементтары булып тора

Дөйөм атмосфера әйләнеше — ер өҫтөндәге күләмле һауа ағымдары йыйылмаһы. Тропосферала уларға пассат, муссондар, шулай уҡ циклондар һәм антициклондар ҡушыла. Атмосфера әйләнешә атмосфера баҫымының тигеҙ бүленмәүе арҡаһында барлыҡҡа килә, сөнки Ерҙең төрлө киңлектәре Ҡояш менән төрлөсә йылына һәм шулай уҡ ер өҫтө төрлө физик үҙенсәлектәргә эйә, бигерәк тә ҡоро ер һәм диңгеҙгә бүленгән. Йылылыҡтың тигеҙ бүленмәүе арҡаһында ер өҫтө менән атмосфера араһында йылылыҡ алмашыныуы һөҙөмтәһендә атмосфераның даими әйләнеше күҙәтелә.. Атмосфера әйләнеше энергияһы ҡаршылыҡтарҙы еңеүгә тотонола, әммә даими ҡояш нурланышы арҡаһында энергия өҙлөкһөҙ тулыланап тора.

Иң ҡыҙыу йылытылған урындарҙа һауа тығыҙлығы түбәнерәк була һәм күтәрелә, шулай итеп атмосфера баҫымы түбән зона барлыҡҡа килә. Шуның шикелле, һалҡыныраҡ урындарҙа юғары баҫым зонаһы барлыҡҡа килә. Һауаның хәрәкәте юғары атмосфера баҫымы зонаһынан түбән атмосфера баҫымы зонаһына хәрәкәт итә. Экваторға яҡыныраҡ һәм полюстарҙан алыҫыраҡ урындар яҡшыраҡ йылына, атмосфераның аҫҡы ҡатламдарында һауаның полюстан экваторға ағымы күҙәтелә.

Әммә Ер ҙә үҙ күсәрендә әйләнә, шуға күрә Кориолис көстәре хәрәкәт итеүсе һауаға йоғонто яһай һәм был хәрәкәтте көнбайышҡа йүнәлтә. Тропосфераның өҫкө ҡатламдарында һауа массаларының кире хәрәкәте барлыҡҡа килә: экваторҙан алып полюстарға тиклем. Уның Кориолис көсө көнсығышҡа табан даими тайпылдыра. Ә төньяҡ һәм көньяҡ киңлектең яҡынса 30 градуслы райондарында хәрәкәт экваторға параллель рәүештә көнбайыштан көнсығышҡа йүнәлә. Һөҙөмтәлә был киңлектәргә эләккән һауаның ундай бейеклектә йөрөргә урыны юҡ, һәм ул ергә төшә. Бында юғары баҫым майҙаны барлыҡҡа килә. Шулай итеп, пассат елдәре барлыҡҡа килә — экватор яғына һәм көнбайышҡа табан өргән даими елдәр, һәм өйрөлмә көсө даими эш иткәнлектән, экваторға яҡынлашҡанда, пассат елдәре уға параллель тиерлек иҫә Өҫкө ҡатламдарҙың экваторҙан тропиктарға йүнәлтелгән һауа ағымдары антипассаттар тип атала. Пассат елдәре һәм антипассанттар һауа әйләнешен барлыҡҡа килтерә, уның буйынса экватор менән тропиктар араһында өҙлөкһөҙ һауа циркуляцияһы һаҡлана. Төньяҡ һәм Көньяҡ ярымшарҙарҙың пассат елдәре араһында — эске интропик конвергенция зонаһы бар.

Йыл дауамында был зона экваторҙан йылыраҡ йәйге ярымшарға күсә. Һөҙөмтәлә ҡайһы бер урындарҙа, бигерәк тә Һинд океаны бассейнында, ҡышын һауа транспортының төп йүнәлеше көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай, йәйен киреһенсәгә алмаштырыла. Бындай һауа транспорты тропик муссондар тип атала. Циклон эшмәкәрлеге тропик циркуляция зонаһын уртаса киңлектәрҙәге циркуляция менән бәйләй һәм улар араһында йылы һәм һалҡын һауа алмашыуын тәүмин итә. Үҙ-ара һауа алмашыу һөҙөмтәһендә йылылыҡ түбән киңлектәрҙән юғары киңлектәргә һәм һыуыҡ киңлектәрҙән түбән киңлектәргә күсерелә, был Ерҙә йылылыҡ тигеҙлеген һаҡлауға булышлыҡ итә..

Асылда, атмосфераның әйләнешә даими үҙгәреп тора, сөнки йылылыҡтың ер өҫтөндә һәм атмосферала таралыуы миҙгелле үҙгәрә, шулай уҡ атмосферала циклондар һәм антициклондар барлыҡҡа килә һәм хәрәкәт итә. Циклондар һәм антициклондар, ғөмүмән, көнсығышҡа табан хәрәкәт итә, циклондар полюстар яғына һәм антициклондар полюстарҙан ситкә тайпыла бара.

Климат тибы

Б. П. Алисов буйынса Ерҙең климат зоналары

Ер климатын классификациялау туранан-тура климат характеристикалары (В. П. Кёппен классификацияһы) һәм атмосфераның дөйөм үҙенсәлектәренә (Б. П. Алисов классификацияһы), йәки географик ландшафт характерына (Л. С. Берг классификацияһы) буйынса ла тормошҡа ашырылырға мөмкин. Ерҙең климат шарттары тәү сиратта ҡояш климаты — атмосфераның өҫкө сигенә ҡояш нурланышы ағымы менән билдәләнә, ул киңлеккә бәйле һәм төрлө ваҡытта һәм миҙгелдәрҙә үҙгәреп тора. Шуға ҡарамаҫтан, климат зоналарының сиктәре параллелдәргә тап килтереп кенә ҡалмай, хатта һәр ваҡыт ер шарын да урап үтә алмай, шул уҡ ваҡытта климаттың бер төрө булған айырым зоналар ҙа бар. Шулай уҡ диңгеҙҙең яҡынлығы, атмосфера циркуляцияһы һәм диңгеҙ кимәленән бейеклеге лә мөһим.

Рәсәйҙә һәм элекке СССР биләмәһендә билдәле совет климатологы Б.П. Алисов тәҡдим иткән климат типтары классификацияһы ҡулланыла. Был классификация атмосфера әйләнеше үҙенсәлектәрен иҫәпкә ала. Ошо классификацияға ярашлы Ерҙең һәр ярымшарына дүртәр төп климат бүлкәте айырыла: экваториаль, тропик, уртаса һәм поляр (төньяҡ ярымшарында - арктик, көньяҡ ярымшарында - антарктик). Төп зоналар араһында күсмә бүлкәттәр - субэкваториаль бүлкәт, субтропик, субполяр (субарктик һәм субантарктик) бар. Был климат бүлкәттәрендә, һауа массаларының өҫтөнлөклө циркуляцияһына ярашлы, климаттың дүрт тибын (Материк, океан, көнбайыш һәм көнсығыш ярҙары климаты) айырып күрһәтергә мөмкин.

• Материктарҙың эске өлөштәрендә ҡоро ерҙең ҙур массивтары йоғонтоһонда барлыҡҡа килгән континенталь климат өҫтөнлөк итә..
• Диңгеҙ климаты океандар өҫтөндә өҫтөнлөк итә һәм диңгеҙ һауа массалары йоғонтоһона дусар булған материктарҙың өлөштәренә тарала. Материктарҙың көнсығыш өлкәләренә муссон климаты хас, был осраҡта йыл миҙгелдәре алмашыныуының сәбәбе булып муссон йүнәлешенең алмашыныуы тора. Ғәҙәттә, осраҡта яуым-төшөмдөң күп булыуы һәм ҡыштың ҡоро килеүе күҙәтелә.

Кёппен квалификацияһы буйынса диңгеҙ климаты

Донъяла урыҫ ғалимы В. Кёппен тәҡдим иткән климат классификацияһы киң таралған (1846-1940). Уның нигеҙендә температура режимы һәм дымлылыҡ кимәле ята. Классификация бер нисә тапҡыр камиллаштырыла, һәм Г.Т. Треварт (инглиз) редакцияһында урыҫ климатының 16 тибы булған алты класс айырыла. Кёппен климаттарын классификациялау буйынса климаттарҙың күп типтары ошо типҡа хас булған үҫемлектәр донъяһы атамалары менән бәйле. Һәр типтың температура күрһәткесе, ҡышҡы һәм йәйге яуым-төшөм миҡдары аныҡ, был билдәле бер урынды климаттың билдәле бер тибына индереүҙе еңелләштерә, шуға күрә Кёппентың классификацияһы киң таралыу ала.

Шулай уҡ климатологияла климат характеристикаһына бәйле түбәндәге төшөнсәләр ҡулланыла:

• Тау климаты - «таулы урындарҙа климат шарттары». Тауҙар климаты менән тигеҙлектән айырмалы рәүештә, диңгеҙ кимәленән бейеклектең артыуы күҙәтелә. Бынан тыш, мөһим үҙенсәлектәр урындағы рельефтың характеры менән булдырыла (бүленеү темпы, тау һырттарының сағыштырмаса бейеклеге һәм йүнәлеше, битләүҙәрҙең экспозицияһы, үҙәндәрҙең киңлеге һәм ориентирланыуы), боҙлоҡтар һәм фирнә баҫыуҙары тәьҫир итә. 3000 - 4000 м кәмерәк бейеклектәге тау климатын һәм ҙур бейеклектәге бейек тау климатын айыралар.
• Арид климаты - «сүл һәм ярымсүл климаты». Бында һауа температураһының ҙур тәүлек һәм йыллыҡ амплитудаһы күҙәтелә; яуым-төшөмдөң бөтөнләй булмауы тиерлек йәки бер аҙ күләмдә (йылына 100-150 мм). Эшләп сығарылған дым бик тиҙ парға әйләнә.
• Гумид климаты - артыҡ дымлы климат, бында ҡояш йылыһы яуым-төшөм рәүешендәге бөтә дымдың парға әйләнеүе өсөн етмәгән миҡдарҙа тарала
• Нивалаль климат - «ҡаты яуым-төшөмдөң иреүе һәм быуылып китеүенә ҡарағанда күберәк яуған климат». Һөҙөмтәлә боҙлоҡтар барлыҡҡа килә һәм ҡар һыҙаттары һаҡлана.

Тропиктар

Экваторҙың ике яғында 5-10° араһында түбән атмосфера баҫымы зонаһында Экватор климаты — экватор депрессияһы климаты өҫтөнлөк итә. Йыл һайын бик аҙ температура тирбәлеүе (24-28 °C), юғары дымлылыҡ һәм болотлолоҡ, шулай уҡ яуым-төшөмдөң йылына 1,5 меңдән 3 мең мм-ға тиклем, ҡайһы берҙә ҡоро ерҙә 6-10 мең мм тиклем, диңгеҙҙәр өҫтөндә температура тирбәлеше түбәнерәк, урыны менән 1 °C-тан артмай.

субтропиктар

Донъя картаһында субтропик климат

25-40° төньяҡ киңлек һәм көньяҡ киңлек зоналарында өҫтөнлөклө һауа массаларының сиратлашыу шарттарында барлыҡҡа килгән субтропик климат төрҙәре өҫтөнлөк итә — тропик йәй, уртаса ҡыш . Йәй һауаның уртаса айлыҡ температураһы 20 °C, ҡышын — 4 °C. Ҡоро ерҙә яуым-төшөмдөң күләме һәм режимы океандарҙан алыҫлығына ныҡ бәйле, һөҙөмтәлә ландшафттар һәм тәбиғәт биләмәләре күп төрлө. Ҡитғаларҙың һәр береһендә өс төп климат зонаһы аныҡ сағыла..

Уртаса бүлкәттәр

Йыл әйләнәһенә уртаса һауа массалары өҫтөнлөк иткән бүлкәттәрҙә көсөргәнешле циклон әүҙемлеге һауа баҫымының һәм температураның йыш һәм һиҙелерлек үҙгәреүенә килтерә. Көнбайыш елдәрҙең өҫтөнлөк итеүе океандар өҫтөндә һәм Көньяҡ ярымшарҙа һиҙелерлек. Ҡыш һәм йәй кеүек төп миҙгелдәрҙән тыш, ярайһы уҡ оҙайлы көҙ һәм яҙ миҙгеле бар.

Субполяр

Арктика тундраһының климат картаһы

Субполяр океандар өҫтөндә көслө циклон әүҙемлеге, һауа торошо елле һәм болотло, яуым-төшөм күп булыуы менән айырыла. Евразияның төньяғында һәм Төньяҡ Америкала ҡоро (яуым-төшөм йылына 300 мм-ҙан артыҡ түгел), оҙайлы һәм һалҡын ҡыш, һалҡын йәй хас. Яуым-төшөмдөң аҙ булыуына ҡарамаҫтан, түбән температура һәм мәңгелек туңлыҡ һаҙлыҡланыуға булышлыҡ итә. Көньяҡ ярымшарҙың шундай уҡ климаты — субантарктик климат ерҙәрҙе субантарктик утрауҙарҙа һәм Грэм-Ландта ғына ҡаплап ала. Кёппен классификацияһында субполяр йәки бореаль климат тайга үҫеп сығыу зонаһының климаты тип аңлана..

Поляр

Поляр климатҡа йыл әйләнәһенә тиҫкәре һауа температураһы һәм яуым-төшөмдөң аҙ булыуы хас (йылына 100—200 мм). Төньяҡ Боҙло океанда һәм Антарктидала өҫтөнлөк итә. Арктиканың Атлантик секторында иң йомшаҡ, иң ҡатыһы — Көнсығыш Антарктида яҫы таулығында. Кёппен классификацияһында поляр климатҡа боҙ климаты зоналары ғына түгел, тундра бүлеү зонаһы климаты ла инә..

Климат һәм кеше

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Географик детерминизм

Банандар йылы һәм дымлы климатта ғына үҫә. Мадейрала плантация

Климат һыу режимына, тупраҡҡа, флораға һәм фаунаға, сәсеүлектәрҙе эшкәртеү мөмкинлегенә хәл иткес йоғонто яһай. Шуға ярашлы, климат кешеләрҙең күсенеү мөмкинлегенә, ауыл хужалығы, сәнәғәт, энергетика һәм транспорт үҫешенә, халыҡтың йәшәү шарттарына һәм сәләмәтлегенә бәйле. Кеше организмының йылылыҡ юғалтыуы нурланыш, йылылыҡ үткәреүсәнлек, конвекция һәм тән өҫтөндәге дымды юғалтыуына килтерә. Йылылыҡ юғалтыуҙан кеше күңелһеҙ тойғолар кисерә һәм ауырыу ихтималлығы барлыҡҡа килә. Һалҡын һауа торошонда был юғалтыуҙар арта, дымлылыҡ һәм көслө ел һыуытыу эффектын көсәйтә. Һауа торошо үҙгәргәндә стресс йышая, аппетит насарая, биоргитмдар боҙола, ауырыуҙарға ҡаршы тороусанлыҡ кәмей. Климат ауырыуҙарҙы билдәле бер миҙгелдәргә һәм төбәктәргә бәйле, мәҫәлән, пневмония һәм грипп башлыса ҡыш уртаса киңлектәрҙә көсәйә, малярия дымлы тропиктарҙа һәм субтропиктарҙа осрай, быға малярия шарттары малярия москиттарының үрсеүенә булышлыҡ итә. Климат шулай уҡ һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә лә иҫәпкә алына (курорттар, эпидемия контроле, йәмәғәт гигиенаһы), туризм һәм спорт үҫешенә йоғонто яһай. Кешелек тарихы мәғлүмәттәре буйынса (аслыҡ, ташҡын, ташландыҡ тораҡ пункттар, халыҡтарҙың күсенеүе) үткәндәрҙең ҡайһы бер климатик үҙгәрештәрен тергеҙергә мөмкин бирә.

Климатты формалаштырыусы процестарҙың эшләү мөхитендә антропоген үҙгәреш уларҙың йүнәлешен үҙгәртә. Урындағы климатҡа кеше эшмәкәрлеге һиҙелерлек йоғонто яһай. Яғыулыҡ яныуы, сәнәғәт эшмәкәрлеге һәм тирә-яҡ мөхит углекислый газ продукттары менән бысраныуы, ҡояш энергияһының йотоуын үҙгәртеү арҡаһында йылылыҡ ағымы ҙур ҡалаларҙа һауа температураһының күтәрелеүенә килтерә. Глобаль характерға эйә булған антропоген процестар араһында түбәндәгеләр бар:

• Ер майҙанының байтаҡ өлөшөн һөрөү — альбедоның үҙгәреүенә, тупраҡтың дым юғалыуын тиҙләтеүгә, һауаның саң менән бысраныуына килтерә.
• Урмандарҙы ҡырҡыу — кислород кәметеүенә килтерә, шуға күрә Ер атмосфераһынан углекислый газ йотоуы кәмей, альбедо һәм транспирация үҙгәрерә.
• Ҡаҙылма яғыулыҡтарҙы яндырыу — атмосферала углекислый газ миҡдарының артыуына килтерә.
• Атмосфераның башҡа сәнәғәт ҡалдыҡтары менән бысраныуы, бигерәк тә углекислый газ, метан, фторохлорогидрокарвидтар, азот оксиды һәм озондың хәүефле сығарылмалары парник эффектын арттыра[26].

Киптереү, һуғарыу, һаҡлағыс урман плантациялары булдырыу был райондарҙың климатын кешеләр өсөн уңайлыраҡ итә.

Хәҙерге заман глобаль йылыныуының төп сәбәбе булып ер атмосфераһында ҡаҙылма яғыулыҡтарҙы яндырыу һәм урман ҡырҡыу һөҙөмтәһендә углекислый газ артыуы тора[27]. Шуның менән бер үк ваҡытта атмосфераны ағыулаған йәки бысратҡан антропоген эмиссиялар, глобаль «ҡараңғылыҡ» тыуҙырып, ҡояш нурҙарының бер өлөшөн атмосфераның түбәнге ҡатламына индермәй, шуның менән ер өҫлөгөнөң температураһын кәметә һәм глобаль йылыныуҙы йомшарта. В то же время, антропогенные выбросы, отравляющие или просто загрязняющие атмосферу, создавая глобальное затемнение, не пропускают часть солнечных лучей в нижний слой атмосферы, тем самым снижая её температуру и смягчая глобальное потепление.

Әҙәбиәт

• Михеев В. А. Классификация климатов // Климатология и метеорология. — Ульяновск: Ульяновский государственный технический университет, 2009. — 114 с. — ISBN 978-5-9795-0533-6.
• Климат // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Лосев К. С. Климат: вчера, сегодня… и завтра? / Рец.: акад. АН СССР К. Я. Кондратьев. — Л.: Гидрометеоиздат, 1985. — 176, [8] с. — 100 000 экз. (обл.)

• Определение климата (неопр.).
• Отделение метеорологии и климатологии Московского центра Русского географического общества (неопр.) (недоступная ссылка). Архивировано 13 мая 2007 года.