Нарын-ҡала
| Ҡәлғә | |||
Нарын-ҡала
| |||
| |||
| Ил | Рәсәй | ||
| Урыны | Дағстан, Дербент ҡалаһы | ||
| Координаталар | 42/3/10/N/48/16/26/E | ||
| Төҙөлөшө | VI—XVI йылдар | ||
| Статус |
| ||
| Бөгөнгө хәле | емерелгән/уртаса | ||
|
| |||
 Нарын-ҡала Викимилектә
| |||
Нарын-ҡала — фарсы цитаделе, Дербент ҡәлғәһенең өлөшө. Каспий диңгеҙе менән ике ҡатлы диуарҙар менән тоташҡан, улар Фарсы державаһына Каспий ҡапҡаларын һаҡлау маҡсатында төҙөлгән[1]. ЮНЕСКО-ның Бөтә донъя мираҫы объекттары исемлегенә инә[2][3].
Урта фарсы теленән исеменең тәржемәһе «ҡояш ҡәлғәһе»тигәнде аңлата[3]. Урта быуаттарҙан Дербент ҡәлғә диуары шулай уҡ Искәндәр Зөлҡәрнәйҙең диуары тип аталған[4]. Был диуарҙы бөйөк яулап алыусы төҙөгән тигән риүәйәттәргә бәйле[5][6]. Ысынбарлыҡта Искәндәр Зөлҡәрнәй был урындарҙа булмаған[7].
Тасуирламаһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нарын-ҡала Каспий диңгеҙенә иң яҡын убаның түбәһен биләй. Яр буйлап юлды ике параллель ҡәлғә диуарҙары (Дербент диуары) ҡаплаған, улар көнбайышта цитаделгә терәлеп торған. Диуарҙарҙың көнсығыш осо диңгеҙгә сыҡҡан, ул һыу буйлап ҡәлғәне урап үтеүгә ҡамасаулаған һәм суднолар өсөн гавань барлыҡҡа килтергән[8]. Бер-береһенән 350—450 метр алыҫлыҡта төҙөлгән диуарҙар араһында урта быуат Дербент ҡалаһы урынлашҡан. Цитаделдән көнбайышҡа табан 40 километр алыҫлыҡта Тау диуары (Даг-бары) һуҙылған, ул ҡәлғәне тау үҙәндәре һәм үткәүелдәре буйлап урап үтеүҙе булдырмаҫҡа тейеш булған[2]. Боронғо булыуына ҡарамаҫтан, ҡәлғә быуаттар буйына мөһим оборона ролен уйнай. Яңы хужалары уны үҙгәртеп ҡора һәм яңырта, шуға күрә бөгөн, йыллыҡ ағас ҡулсалары буйынса кеүек, ҡоролма буйынса Дербенттың бөтә тарихын күҙәтергә мөмкин[3].
Дөрөҫ булмаған формалы цитаделдең майҙаны 4,5 гектар тәшкил итә[3]. Үлсәмдәре: киңлектә яҡынса 180 метр һәм оҙонлоҡта 255 метр; диуарҙары ҙур булмаған башнялар (улар бер-береһенән 20—30 метр алыҫлыҡта урынлашҡан) һәм көньяҡ-көнбайыштағы ҡорал башняһы менән нығытылған. Өс яҡтан өҫтәмә һаҡланыуҙы тауҙың текә битләүҙәре тәьмин итә.
Цитадель эсендә мунсалар, ҡәлғәне керамик торбаларҙан һыу менән тәьмин итеү системаһы, шаһ һарайы емереклектәре (ҙур инеү порталы һәм стеналарҙың бер өлөшө) һаҡланып ҡалған. Бында IV—V быуаттарҙағы (Рәсәй территорияһында иң боронғо) иртә христиан ғибәҙәтханаһы булыуы тураһында фекер төрлөсә. Ҡайһы бер белгестәр тәре-көмбәҙле бинаны һыуһаҡлағыс тип иҫәпләй; башҡалары һыу үткәргестең аҫта булмауын һәм конструкцияның ер өҫтө (ярым ер аҫты йәки ер аҫты түгел) булыуын билдәләй, төҙөлөш формаһын һыуһаҡлағысы өсөн уңайһыҙ тип иҫәпләй, ул Дербентта ғәҙәттә тура мөйөшлө йәки квадрат нигеҙҙә була, шулай уҡ ҡоролманың яҡтылыҡ яҡтарына йүнәлешен билдәләй[9]. Һәр стенала өсәр ҡапҡа, уларҙың иң боронғолары Орта-Каны (Урта ҡапҡа)[10].
2,5—3,5 метр ҡалынлыҡтағы тышҡы стеналар, айырым участкаларҙа 20—25 метр бейеклеккә етеп, уны ауыр һәм оҙайлы ҡамауға түҙә алған баҫып алынмаҫ ҡәлғәгә әйләндерә.[11]
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Дербент Каспий буйы үткәүеленең стратегик яҡтан иң ныҡлы булмаған урында урынлашҡан, бында Ҙур Кавказ тауҙары диңгеҙгә иң яҡын килеп, тигеҙлектең 3 км аралыҡтағы тар һыҙатын ғына ҡалдыра. Дербент ҡәлғәһе — Кавказ аръяғы һәм Алғы Азия халыҡтарын төньяҡтан күсмә халыҡтарҙың баҫып инеүенән яҡлаған грандиоз оборона системаһының бер өлөшө. Система үҙ эсенә ҡала диуарҙарын, цитадель, диңгеҙ диуарҙарын һәм Даг-бары Тау диуарын ала[2].
Көнбайыштан Дербент диуарҙары X быуаттан һуң төҙөлгән Нарын-ҡала цитаделенә тоташа, сөнки быға тиклем был урында дошман яҡынлашып килгәндә сигнал усағы тоҡандырылған[10].
Бөгөнгө көндә билдәле ҡәлғә VI быуатта Сәсәниҙәр династияһынан фарсы хакимы Хосров I Ануширван («Үлемһеҙ йәнле»)[2] бойороғо буйынса Джалган һыртында төҙөлгән[3]. 735 йылдан Дербент һәм Нарын-ҡала Ғәрәп хәлифәлегенең Дағстанда хәрби-административ үҙәге, шулай уҡ иң ҙур сауҙа порты һәм был ерҙә ислам дине таралыу усағы була[3].
Каспий походы һөҙөмтәһендә Дербент ҡалаһы Рәсәй империяһының составына инә. Бөгөн урындағы иҫтәлекле урын булып торған землянканан император Пётр I хан һарайына күсә, Уға Дербент бейҙәре фарсы парсаһы менән ҡапланған көмөш тәрилкәлә ҡала асҡыстарын тапшыра (әлеге ваҡытта Санкт-Петербургта Кунсткамерала һаҡлана). Унда ошолай һүҙҙәр бар[6]: «Дербент Искәндәр Зөлкәрнәй тарафынан нигеҙләнә, шуға күрә бөйөк монарх нигеҙ һалған ҡаланан башҡа монархҡа, уның бөйөк монархынан кәм булмағанға, властҡа тапшырыуҙан да әҙәплерәк һәм ғәҙелерәк бер нәмә лә юҡ».
1796 йылғы рус-фарсы һуғышы барышында ҡәлғә генерал-аншеф Валериан Зубов етәкселегендәге рус ғәскәрҙәре тарафынан ҡабаттан алына. Генерал-аншеф цитаделгә үҙенең штабын урынлаштыра[12]. Урыҫтар килгәндән һуң хан һарайы хәрбиҙәр ихтыяждары өсөн үҙгәртеп ҡорола, ә һуңынан бөтөнләй һүтелә. 1827-1828 йылдарҙа. классицизм стилендә төҙөлгән гауптвахта бинаһы һаҡланып ҡалған. Шул ваҡытта Кавказ армияһында хеҙмәт иткән Бестужев-Марлинский ошолай зарланған: «Бөйөк Пётр Дербент ҡәлғәһендәге хан йортонда йәшәгән мөйөш бүлмәһе, уның ваҡытында булған кеүек, һаҡланып ҡалған. Рустар барыһын да үҙгәртеп ҡора: хатта ул диңгеҙгә ҡарап һоҡланған тәҙрәләрен дә аямай»[13].
Хәҙерге торошо
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нарын-ҡала территорияһында ваҡыт-ваҡыт менән археологик ҡаҙыныуҙар үтә. Дербенттың 2000 йыллығына тергеҙеү эштәренә бюджеттан 1,5 миллиард һум бүленә[9][14].
- Цитадель
-
Диуар -
Ҡәлғә -
Ҡәлғәнең эске күренеше
.jpg)
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Селим Омарович Хан-Магомедов. Дербент. — Государственное издательство литературы по строительству, архитектуре и строительным материалам, 1958. — 134 с.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Шихабудин Микаилов. Дагестан в фотографиях. Мгновения истории. — Эпоха, 2012. — 464 с. — (Дагестан. Триумф и трагелия). — ISBN 9785457879478.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 100 самых красивых мест России. — М.: Эксмо, 2013. — С. 36. — 98 с. — ISBN 9785457545762.
- ↑ Магомет Муслимович Курбанов. Душа и память народа: жанровая система табасаранского фолкьлора и ее историческая эволюция. — Дагестанское кн. изд-во, 1996. — 232 с.
- ↑ Борис Николаевич Ржонсницкий, Борис Яковлевич Розен. Э. Х. Ленц. — Мысль, 1987. — С. 95. — 152 с.
- ↑ 6,0 6,1 Василий Потто. От древнейших времён до Ермолова. — Кавказская война. В 5 томах.. — Центрполиграф, 2006. — Т. 1. — 528 с. — 3000 экз. — ISBN 5-9524-2105-9.
- ↑ Барманкулов М. К. Тюркская вселенная. — Ылым, 1996. — С. 62. — 248 с.
- ↑ Алексеев Ю. В., Сомов Г. Ю. Объекты культурного наследия. Том 1 и 2. Учебник. — Проспект, 2015. — 662 с. — ISBN 9785392197484.
- ↑ 9,0 9,1 Новая эра старого Дербента // Московский комсомолец. — 2014. — № 154. — С. 6.
- ↑ 10,0 10,1 Тревер, Камилла Васильевна. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании: IV в. до н. э. — VII в. н. э.. — АН СССР, Москва-Ленинград, 1959. — 419 с.
- ↑ Цитадель «Нарын-Кала», Дербент
- ↑ Алексей Шишов. Орден Святого Георгия. Всё о самой почётной награде Российской Империи. — 745 с. — ISBN 9785457595934.
- ↑ Lib.ru/Классика: Бестужев-Марлинский Александр Александрович. Аммалат-бек
- ↑ Николай Проценко Очень почтенный юбиляр (рус.) // Эксперт Юг. — 2014. — № 1—2. — С. 50—52.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Бестужев-Марлинский А. А. Письма из Дагестана. — монография. — М.: Директ-Медия, 2011.
- Вагабов М. М., Тюрин Р. Ф. Опыт использования объектов исторического и культурного наследия государственного историко-архитектурного художественного музея-заповедника «Нарын-кала» в учебном процессе // Информационный гуманитарный портал «Знание. Понимание. Умение]». — 2016. — № 1 (январь — февраль) (архивировано в WebCite).
- Кудрявцев А. А. Древний Дербент. — монография. — М.: Наука, 1982.
- Кудрявцев А. А. Великий город на Каспии. Дербент в эпоху феодализма. — монография. — Махачкала: Дагкнигоиздат, 1982.
- Кудрявцев А. А. Дербенту — 5000 лет. — монография. — 1989.
- Кудрявцев А. А. Феодальный Дербент. — монография. — 1993.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- derbentmuzei.ru — Дербент тарих-архитектура һәм һынлы сәнғәт музей-ҡурсаулығы рәсми сайты
- Подробное описание крепости
- Заключение ICOMOS для ЮНЕСКО
- «Крепость Нарын-Кала» документаль фильмы.