Ĉilio
.svg)
Ĉilio (hispane Chile), oficiale la Respubliko Ĉilio (hispane República de Chile), estas lando en Sudameriko.
Historio
[redakti | redakti fonton]
La teritorio nun okupata de Ĉilio estis okupata de antaŭ 12 000 jaroj, sed la suda parto estis malmulte loĝata. La norda parto formis parton de la Inkaa imperio, dum la centra parto estis okupita de la mapuĉoj.
En 1535 alvenis al la valo de Ĉilio la unuaj el la hispanaj conquistadores, Diego de Almagro kaj ĉefe Pedro de Valdivia, kiu fondis la urbon de Santiago de Chile.
Ĉilio fariĝis provinco de la Vicreĝlando de Peruo dum la koloniado.
En 1810, komenciĝas la luktoj de sendependeco, sub la komandeco de José de San Martín kaj Bernardo O'Higgins, kiu fariĝos la unua prezidento.
En la finaj jardekoj de la 19-a jarcento okazis Pacifika Milito kun Peruo kaj Bolivio, kio kondukos al la aldono de diversaj nordaj teritorioj.
La Respubliko de Ĉilio estis relative stabila, dum la unuaj jardekoj de la 20-a jarcento.
Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Puĉo en Ĉilio en 1973.En 1970 estis elektita prezidento Salvador Allende, kiu komencis grandajn reformojn en socia sfero. En 1973 estis organizita militista renverso, sub la komando de generalo Augusto Pinochet, kiu organizis militistan diktaturon. En 1988 oni organizis referendumon, kiu estis malgajnita de la militistaj organizantoj, kiuj tiel estis devigataj forlasi siajn postenojn.
En 1990, komenciĝis la transiro al demokrata reĝimo, sub la prezidenteco de Patricio Aylwin. En 1994 estis elektita prezidento kristandemokrato Eduardo Frei Ruiz-Tagle. En 2000 estis elektita prezidento socialisto Ricardo Lagos kaj en 2006 lin sukcedis sampartia Michelle Bachelet.
La 27-a de februaro de 2010 okazis tertremo en Ĉilio. La epicentro estas en Cobquecura, apud Concepcion.
En 2010 la dekstra kandidato Sebastián Piñera estis balotata presidento. Li alfrontiĝis, en 2011, grandajn movadojn studentajn kiuj depostulis plibonigon de la ĉilia edukado.
Geografio
[redakti | redakti fonton]Ĉilia maro estas la aro de maraj spacoj super kiuj Ĉilio plenumas suverenecon, ekskludajn rajtojn kaj diversgradajn postulojn, inklude ofte en tiu difino la ekonomian ekskludan zonon kaj la apudan internacian maron, konata kiel ĉeesta maro, sur kiu Ĉilio ne reklamas suverenecon. La Ĉiia maro ne estas propee maro laŭ la geografia koncepto de la Internacia Hidrografia Organizo, sed maro en sencoj kaj jura kaj politika.
Loĝantaro
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĉilianoj.La nuna loĝantaro de Ĉilio estas la rezulto de granda ondo de enmigradaj laboristoj kiuj eniris inter 1850-1940, plejmulte hispanoj (eŭskoj).[2][3] [4] [5] [6][7][8][9] La loĝantaro havas gravajn komunumojn de araboj[10], ciganoj, britoj[11], francoj[12], germanoj[13], rusoj, kroatoj[14][15], italoj [16] ka. Ĉilio havas la plej grandan kaj unu el la plej malnovaj palestinaj komunumoj ekster la araba mondo.
La loĝantaro estis de 16 800 000 (2009), inter ili 64%–90% ĉilianoj[17][18][19][20] (plimulto hispandevenaj (eŭskoj) kaj italdevenaj), 3,2% Indianoj (araukanoj).[19]
La ĉefurbo estas Santiago de Chile (6.676 mil). Kaj aliaj gravaj urboj estas la jenaj: Viña del Mar (312 mil), Valparaíso (267 mil), Concepción (215 mil). Vidu: Listo de urboj de Ĉilio.
Kulturo
[redakti | redakti fonton]La ŝtata lingvo estas la hispana lingvo. La kredantoj estas ĉefe katolikoj (62,8%) [21].
Huaso estas kamparano de Ĉilio kaj lerta ĉevalisto, simila al la usona vakero aŭ la meksika charro, la gaŭĉo de Argentino, Urugvajo kaj Rio Grande do Sul kaj la aŭstralia stockman. Ino de huaso estas huasa, kvankam la termino china [ĈIna] estas multe pli ofte uzata por lia edzino aŭ koramikino, kies vestoj videblas en dancado de cueca. Huasoj troviĝas tra tuta Centra kaj Suda Ĉilio kvankam la ŝafbredistoj de Magalana Regiono estas gaŭĉoj. La ĉefa diferenco inter huaso kaj gaŭĉo estas ke huasoj dediĉas sin ankaŭ al agrikulturo same kiel al brutobredado.
Edukado en Ĉilio estas dividita en kvar fazojn: Infanĝardeno, Elementa lernejo, Mezlernejo kaj Supera lernejo—, el kiuj la tri unuaj estas devigaj.[22] Edukado en Ĉilio estas regita de la Ĝenerala Leĝo de Edukado (Ley General de Educación, LGE) de 2009, posteulo de la Organika Konstitucia Leĝo de Instruado (Ley Orgánica Constitucional de Enseñanza, LOCE).
Ekonomio
[redakti | redakti fonton]Ĉefaj eksportoj estas de mineraloj, nome de kupro (la plej granda eksportanto en la mondo), fero, molibdeno, nitratoj, ŝtala produktaĵo, kaj ankaŭ fiŝoj, fruktoj, celulozo. La Malneta Nacia Produkto totala estas de 70 mil milionoj da usonaj dolaroj; pokapa - 4.160 usonaj dolaroj.
La Projekto Synco (aŭ Projekto Cybersyn) estis ĉilia projekto de 1971-1973 (dum la registaro de prezidanto Salvador Allende) celante konstrui distribuitan decidhelpsistemon por helpi administradi la nacian ekonomion kaj solvi la problemon de la ekonomia kalkulo en socialismo. La projekto konsistis el kvar moduloj: ekonomia simulilo, specialadaptita programaro por kontroli fabrikefikecon, operacioĉambron, kaj nacian reton de teleksomaŝinoj kiuj estis ligitaj al unu ĉefkomputilo.
Politiko
[redakti | redakti fonton]En Ĉilio la politika sistemo estas respubliko. La nuna ŝtatestro estas la prezidento Gabriel Boric (de marto 2022). La ĉefurbo estas Santiago de Chile (6.676 mil).
Administrado
[redakti | redakti fonton]La administracia divido konsistas el 15 regionoj; vidu: Regionoj de Ĉilio.
Esperanto-movado
[redakti | redakti fonton] Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Ĉiliaj esperantistoj.En Ĉilio la Esperanto-movado ekĝermis en 1901. La unuaj Esperantistoj estis Luis E. Sepúlveda Cuadra kaj la katolika pastro E. Fabres. En 1902 Sepúlveda faris longan paroladon en la Scienca Societo de Ĉilio (aperis ankaŭ en broŝuro) kaj presigis artikolojn en "El Diario Ilustrado", "El Mercurio", "El Porvenir", "El Chileno" kaj aliaj gazetoj. La 17-an de julio 1903 li fondis la "Societon E-istan de Ĉilio" kaj en septembro komencis redakti kvarpaĝan gazeton en Esperanto kaj la hispana lingvoj, Ĉilio E-ista, kiu estis dissendata senpage. En 1904 li instruis Esperanton en la instituto por blinduloj. Poste oni instruis la lingvon en Komerca Instituto de Santiago, en Liceo de Valparaíso. La 8-a Scienca Kongreso, okazinta en 1913, en Santiago, rekomendis al la registaro enkonduki Esperanton en la programoj de la komercaj, militaj kaj maristaj lernejoj (Poste okazis ankoraŭ aliaj similaj rekomendoj). La 24-an de novembro 1907 estis fondita Ĉilia Esperantista Asocio, kiu grandparte unuigis la landan esperantistaron. En 1910 oni aranĝis la unuan landan kongreson en Santiago. Malgraŭ ĉiuj penadoj, malgraŭ la klopodo starigi en 1927 Societon Esperantistan de Ĉilio kaj la 14-an de marto 1928 la Ĉilian Ligon Esperantistan, la movado havis malgrandan progreson pro indiferenteco. Komence de la 1930-aj jaroj la movado en la lando denove ekvivis kaj la 30-an de julio 1932 Sepúlveda invitis diversajn junulojn de liceoj kaj oni fondis la societon "Esperantista Junularo de ilio". En septembro de tiu jaro Sepúlveda fondis per propraj rimedoj en sia loĝdomo Esperantistan Informejon. Esperanto estis oficiale instruita en la Pedagogia Instituto de la Ĉilia Universitato ĝis la putĉo en 1973, kiam kelkaj esperantistoj estis arestitaj pro politikaj kaǔzoj. La movado sekvis vivante iomete kaŝite sed en la jaro 1977 grupo de esperantistoj en Santiago komencis labori por starigi novan Asocion.
Ĉilia Esperanto-Asocio (ĈEspA), fondita en 1978, aliĝis kiel landa asocio al UEA en 1979. Ĝi havas sian sidejon en la urbo Curicó, 190 kilometrojn sude de la nacia ĉefurbo Santiago de Chile. La saman adreson uzas la Ĉilia Esperantista Junulara Organizo (ĈEJO), kiu tamen laŭ la stato de 2012 ne havas oficialan statuson de landa sekcio de TEJO. ĈEspA organizis laŭokaze landan kongresojn en Valdivio (1984), Santiago (1987, 1990, 2001, 2002, 2007, 2012), Temuko (2000), Kuriko' (1999), Kilikuro (2014), kaj lastatempe okazas ĉiun trian semajnfinon de februaro, la Someran Esperanto-Tendaron.
Regionoj
[redakti | redakti fonton]| Regiono | Ĉefurbo |
|---|---|
| Arikio kaj Parinakotio | Arica (Ĉilia urbo) |
| Tarapakio | Iquique |
| Antofagasta (regiono) | Antofagasta (urbo) |
| Regiono Atakamo | Copiapó (urbo) |
| Kokimbio | La Serena (Ĉilio) |
| Valparaiso (regiono) | Valparaiso |
| Metropola Regiono Santiago | Santiago de Ĉilio |
| Libertador General Bernardo O'Higgins | Rancagua (Ĉilio) |
| Maule (Ĉilio) | Talkao |
| Ñuble Regiono | Chillán |
| Bío-Bío | Koncepciono |
| Araŭkanio | Temuco |
| Los Ríos (Ĉilio) | Valdivia |
| Los Lagos | Puerto Montt |
| Regiono Aisén | Coyhaique |
| Magallanes y Antártica Chilena | Punta Arenas |
Referencoj
[redakti | redakti fonton]- ↑ Chile keeps Daylight time (Ĉilio konservas someran tempon (January 28, 2015). Arkivita el la originalo je 2016-03-21.
- ↑ Diariovasco.
- ↑ entrevista al Presidente de la Cámara vasca.. Arkivita el la originalo je 2011-08-15. Alirita 2010-01-28 .
- ↑ vascos Ainara Madariaga: Autora del estudio "Imaginarios vascos desde Chile La construcción de imaginarios vascos en Chile durante el siglo XX".
- ↑ Basques au Chili.
- ↑ Contacto Interlingüístico e intercultural en el mundo hispano.instituto valenciano de lenguas y culturas. Universitat de València Cita: " Un 20% de la población chilena tiene su origen en el País Vasco".
- ↑ hispane La población chilena con ascendencia vasca bordea entre el 15% y el 20% del total, por lo que es uno de los países con mayor presencia de emigrantes venidos de Euskadi. Arkivigite je 2010-02-02 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ El 27% de los chilenos son descendientes de emigrantes vascos. Arkivigite je 2013-08-19 per la retarkivo Wayback Machine De los vascos, Oñati y Elorza Waldo Ayarza Elorza.
- ↑ hispane Presencia vasca en Chile.
- ↑ hispane En Chile viven unas 700.000 personas de origen árabe y de ellas 500.000 son descendientes de emigrantes palestinos que llegaron a comienzos del siglo pasado y que constituyen la comunidad de ese origen más grande fuera del mundo árabe. Arkivigite je 2010-06-10 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ Historia de Chile, Británicos y Anglosajones en Chile durante el siglo XIX. Arkivita el la originalo je 2020-11-12. Alirita 2010-01-28 .
- ↑ hispane 5% de los chilenos tiene origen frances. Arkivigite je 2008-04-12 per la retarkivo Wayback Machine
- ↑ German Embassy in Chile.
- ↑ hispane Diaspora Croata..
- ↑ Splitski osnovnoškolci rođeni u Čileu.. Arkivita el la originalo je 2011-09-17. Alirita 2010-01-28 .
- ↑ http://www.migranti.torino.it/Documenti% 20% 20PDF/italianial% 20ster05.pdf
- ↑ Genetic epidemiology of single gene defects in Chile.. Arkivita el la originalo je 2012-05-29. Alirita 2010-01-28 .
- ↑ Argentina, como Chile y Uruguay, su población está formada casi exclusivamente por una población blanca e blanca mestiza procedente del sur de Europa, más del 90% E. García Zarza, 1992, 19.. Arkivita el la originalo je 2009-06-04. Alirita 2010-01-28 .
- ↑ 19,0 19,1 Composición Étnica de las Tres Áreas Culturales del Continente Americano al Comienzo del Siglo XXI.
- ↑ Esteva-Fabregat (1988), Book: El mestizaje en lberoamérica "a white majority that would exceed 60% of the Chilean population".
- ↑ Católicos en rebeldía (*) ~ Teonomía (hispane). Teonomía (2010-06-08). Alirita 2023-06-04 .
- ↑ Ministerio de Educación (22 de majo de 2003). Ley 19876 de 2003 (HTML). Alirita 17 de januaro de 2015 .
Eksteraj ligiloj
[redakti | redakti fonton]- Bazaj informoj pri Ĉilio en la vikio de UEA esperante
- ThisisChile.cl "Oficiala retejo" (hispane, portugale, angle kaj ĉine) Arkivigite je 2011-07-25 per la retarkivo Wayback Machine
- retejo esperanto.cl Arkivigite je 2012-07-28 per la retarkivo Wayback Machine de ĈEA kaj mesaĝejo de ĈEJO
| ||||||||||
.svg){kind=small}
| ||||||