Արխաիկ Հունաստան

Հունաստանն Արխաիկ դարաշրջանում կամ Արխաիկ Հունաստան (հին հունարեն՝ Αρχαϊκή εποχή, մ.թ.ա.750-480), պատմաբանների կողմից ընդունված եզր, որով անվանվում է Հին Հունաստանի պատմության՝ մ.թ.ա. 8-րդ դարից մինչև մ.թ.ա. 5-րդ դարասկիզբն ընկած ժամանակահատվածը։

Եզրն առաջացել է այդ դարաշրջանի հունական արվեստի ուսումնասիրությունների արդյունքում։ Այն համարվում է միջանկյալ ժամանակաշրջան Հին Հունաստանի արվեստի երկրաչափական և դասական դարաշրջանների միջև։

Ավելի ուշ «Արխաիկ ժամանակաշրջան» եզրն սկսեց վերաբերել ոչ միայն մ.թ.ա. 8-րդ դարի հին հունական արվեստին, այլ նաև Հունաստանի ներքին քաղաքական կյանքին։ Պատճառն այն էր, որ Արխաիկ ժամանակաշրջանը հաջորդեց «մութ տարիներին» և նշանավորվեց դեմոկրատիայի ծաղկումով, ինչպես նաև իմաստասիրության, թատրոնի, պոեզիայի և այլ բնագավառների առաջընթացով, գրավոր լեզվի վերածննդով (ստեղծվում է հունական այբուբենը մութ տարիներին մոռացված գծային գիր Բ-ի փոխարեն)։

Հասարակաքաղաքական կյանք

Առասպելական հերոս Թեսևսի սխրանքը

Միկենյան Հունաստանի անկումից հետո նրա տարածքը բաժանվեց առանձին քաղաք-պետությունների։ Հին Հունաստանի տնտեսության զարգացմանը զուգընթաց առանձնացան մարդկային այնպիսի խմբեր, որոնք մասնագիտանում էին գործիքների պատրաստելու մեջ։

Այդ խմբերի ներկայացուցիչները արհեստավորների պատրաստած գործիքները տանում էին Հունաստանի հեռու շրջաններ, գաղութներ, Կիպրոս, Հին Եգիպտոս, Կրետե և փոխանակում մթերքների հետ։ Հունաստանում Արխաիկ դարաշրջանի սկզբին առանձնացան հասարակական երկու խավեր՝ արհեստավորներ և առևտրականներ։

Արխաիկ Հունաստանի գլուխ կանգնած էր արիստոկրատիան։ Նրանք ամեն կերպ փորձում էին Հունաստանում տոհմական կարգերը պահպանել։ Ստրուկներից վեր կանգնած էր դեմոսը։ Դեմոսի մաս կազմող գյուղացիները, արհեստավորները և առևտրականները դժգոհ էին տիրող կարգերից և պայքարում էին հին օրենքները փոփոխելու և ավագանու իրավունքները տապալելու դեմ։ Անուղղակիորեն նրանց պայքարը մղվում էր Արխաիկայի արիստոկրատիայի դեմ։

Արիստոկրատիայի և դեմոսի պայքարի ընթացքում տոհմական համայնքները միավորվեցին մեկ կենտրոնը շուրջ՝ ձևավորելով նոր քաղաքական միավորներ՝ պոլիսներ։ Հունաստանի տարբեր մարզերում կազմավորվեցին պոլիսներ։

Աթենական պոլիսը Արխաիկ դարաշրջանում

Հիմնական հոդված՝ Աթենք (պոլիս)

Արխաիկայի դարաշրջանի կարևոր նվաճումներից մեկը դարձավ պոլիսների կազմավորումը։ Մ.թ.ա. 8-6-րդ դարերում Հունաստանի կենտրոնական պոլիսը համարվում էր Աթենական պոլիսը, որը թե՛ իր տնտեսական հզորությամբ և թե՛ ռազմականորեն գերազանցում էր մյուս քաղաք-պետություններին։

Թեսևսը Ատտիկայի մարզի կենտրոնը դարձրեց Աթենքը, որի կենտրոնով վեր էր խոյանում պատմական Ակրոպոլիսը։ Մինչ մ.թ.ա. 6-րդ դարը՝ Արխաիկայի ծաղկումը, Աթենքը կառավարվում էր արիստոկրատիայի կողմից։ Արիստոկրատները ընտրում էին կառավարիչներ, որոնք Արխաիկայի դարաշրջանում կոչվում էին արքոնտներ։

Համաձայն Աթենքի կառավարության տոհմական կարգերի՝ դեմոսը չէր մասնակցում երկրի կառավարմանը և համարվում էր հարկատու։ Եթե գյուղացին հարկերը ժամանակին չէր մուծում, ապա պարտքի դիմաց տալիս էր հողը, իսկ անհող գյուղացին պարքերը չմարելու դեպքում դառնում էր արիստոկրատների ստրուկը։

Աթենքի դեմոսը գոհ չէր սահմանված օրենքներից և այդ իսկ պատճառով հաճախ խռովություններ էր բարձրացնում։

• 
  Պարթենոնի տաճարը Աթենքի ակրոպոլիսում
• 
  Էրեխթեյում

Դրակոնի օրենքներ և Սոլոնի բարեփոխումներ

Հիմնական հոդված՝ Սոլոնի բարեփոխումներ

Սոլոնը՝ Աթենքի հայտնի պետական գործիչ, օրեսնգիր և բանաստեղծ։ Հին Հունաստանի յոթ իմաստուններից մեկը

Վախենալով հերթական խռովություններից՝ ավագանին ստիպված էր համաձայնվել գրավոր օրենքների ստեղծման հետ, որն էլ պահանջում էին գյուղացիները։

Աթենքի արքոնտ Դրակոնը մ.թ.ա. 621 թվականին ընդունեց գրավոր օրենքների նախագիծ։ Օրենքները ընդունվեցին աթենակական արխաիկայի դեմոսի կողմից և դրանք փորագրվեցին քարերի վրա։ Օրենքները՝ քերթված քարերի վրա, դրվեցին Աթենքի շուկայում՝ ի տես բոլորի։

Դրակոնի օրենքները պաշտպանում էին մասնավոր սեփականությունը և գրված էին շատ դաժան կերպով։ Դրանք սահմանեցին ծանր պատիժներ մարդասպանների համար։ Դա է պատճառը, որ ժողովուրդը ասաց, որ Դրակոնի օրենքները գրվել են արյունով։

Դեմոսի պահանջով Աթենքի արքոնտ ընտրվեց հայտնի բարերար և Հին Հունաստանի իմաստուն Սոլոնը։ Սոլոնը համարվում է Արխաիկայի դարաշրջանը կարևորագույն գործիչներից մեկը։ Արքոնտ ընտրվելիս նա հրաժարվեց արքոնտների ավանդական երդումից, որով պետք է պահպանվեին տիրող օրենքները։

Սոլոնը չեղյալ հայտարարեց դեկոսի պարտքերը և արգելեց պարտքի դիմաց աթենացուն ստրկացնելը։ Պետբյուջեից փրկագնվեցին ստրուկները։ Հողային բարեփոխումներից հետո Սողոնն անցկացրեց տնտեսական համալիր քաղաքականություն, որով նա աջակցություն էր ցուցաբերում արհեստավորների արտադրությանը։ Այլ քաղաքներից Աթենք եկած արհեստավորներին իրավունք էր տրվում այնտեղ բնակվել։ Այս բարեփոխումները կրեցին սիսախֆիա անունը։

Մի այլ օրենքով, իրենց որդուն արհեստ չսովորեցրած ծնողներն իրավունք չունեին ծերության օրոք նրանից օգնություն պահանջելու։ Սոլոնն արգելեց ցորենը Աթենքից դուրս տանելը և խրախուսեց ձիթապտղի մշակումը, որը դարձավ գյուղատնտեսության բարգավաճող ճյուղ։

Կարևոր բարեփոխումներ կատարվեցին նաև բարակային կյանքում և կառավարությունում։ Նրա նախաձեռնությամբ Արխաիկ Հունաստանում կազմավորվեց մի նոր մարմին, որը կոչվեց ծերակույտ։ Այն իրենից ներկայացնում էր 400 ժողովրդական պատգամավորներից կազմված բարձրագույն օրենսդիր մարմին։

Սոլոնի կառավարման տարիները նշանավորվեց արիստոկրատիայի թուլացումով։

Պիսիստրատոսի տիրանիա և Կլիսթենեսյան բարեփոխումներ

Աթենքի օրենսդիր Կլիսթենեսը

Ստանալով դեմոսի և արիստոկրատիայի օժանդակությունը, մ.թ.ա. 560 թվականին Պիսիստրատոսը տապալեց Սոլոնի իշխանությունը և իրեն հռչակեց Աթենքի տիրանոս։

Պիսիստրատոսը արիստոկրատներից խլեց ունեցվածքը և այն բաժանեց հողազուրկ գյուղացիների միջև։ Նա նաև նշանավորվեց կարևոր քաղաքաշինական գործունեությամբ՝ վերակառուցելով Աթենքի Ակրոպոլիսը։ Նրա հրամանով գրի առնվեց Հոմերոսի պոեմները՝ Իլիականը և Ոդիսականը։ Թեև Պիսիստրատոսը տիրանոս էր, սակայն դեմոսը սիրում և պաշտպանում էր նրան։

մ.թ.ա. 510 թվականին Պիսիստրատոսը գահընկեց եղավ և տիրանիան Աթենքում վերացավ։ Աթենքի արքոնտ ընտրվեց Կլիսթենեսը։ Սպարտացիների օգնությամբ նա Աթենքից վտարեց վերջին պիսիստրատականին։ մ.թ.ա 509 թվականից անցկացրել է դեմոկրատական բարեփոխումներ, որոնք վերացրել են տոհմային կարգի վերջին մնացորդներն Աթենքում։ Տոհմային 4 ֆիլայի փոխարեն ստեղծել է 10 նոր ֆիլա՝ տերիտորիալ սկզբունքով, որի հետևանքով զգալիորեն թուլացել է տոհմական ավագանու ազդեցությունը։ Վարչական, տնտեսական, պաշտամունքային և քաղաքական սկզբնական միավորներ են դարձել դեմերը՝ գյուղական շրջանները։

Ստեղծվել է 10 ստրատեգոսից կազմված կոլեգիա, որը գլխավորել է աթենական զորքը։ Դեմոկրատիայի հակառակորդների և բռնապետություն հաստատելու փորձերի դեմ պայքարելու համար մտցրել է օստրակիսմոս։ Կլիսթենեսի բարեփոխումներն ամրապնդել են աթենական դեմոսի հաղթանակը տոհմական արիստոկրատիայի նկատմամբ։

Սպարտան Արխաիկայի դարաշրջանում

Հույն-պարսկական պատերազմներ

Հիմնական հոդված՝ Հույն-պարսկական պատերազմներ

Հույն-պարսկական պատերազմներում հունական պոլիսների առաջնորդ Թեմիստոկլես Աթենացին: Վճռական դեր է խաղացել պարսկական ներխուժումից տուժած Աթենքի վերականգման գործում՝ շրջապատելով քաղաքը ամուր պարսպով։

Մարաթոնի ճակատամարտից

Հույն զորավար Միլիթադեսը զինվորներից մեկին ուղարկեց՝ աթենացիներին հայտնելու իրենց հաղթանակի լուրը։ Վազելով Մարաթոնից մինչև Աթենք՝ զինվորը հայտնեց հաղթանակի լուրը և անշնչացած ընկավ։ Ի հիշատակ այդ հաղթանակի, հույները սահմանեցին հատուկ մարզաձև՝ մարաթոնյան վազք, որն այսօր էլ կիրառվում է օլիմպիական խաղերում։ Մարաթոնյան վազքի երկարությունը հավասար է զինվորի անցած տարածությանը՝ 42 կիլոմետր 196 մետր։

Արխաիկայի դարաշրջանում գնալով հզորանում էր Հունաստանի արևելյան հակառակորդը՝ Աքեմենյան Պարսկաստանը։ Երկու պետությունների միջև հարաբերությունները առավել վատթարացան, երբ Պարսկական գահին բազմեց Քսերքսես I-ը։

Մինչ այդ՝ մ.թ.ա. 490 թվականին, Դարեհ I-ի զորքերը նավերով անցան Եգեյան ծովը և առաջին անգամ ներխուժեցին Հունաստանի տարածք՝ Բալկանյան թերակղզի։ Պարսկական զորքերը ափ իջան Մարաթոնի դաշտում։ Միլթիադեսի գլխավորությամբ աթենական 10 հազարանոց բանակը հակահարված տվեց պարսկական զավթիչներին։

Ռազմական շրջափակման միջոցով Աթենքի զինվորները հաղթեցին Դարեհի բանակին։

Դարեհի կազմակերպած արշավանքից հետո պարսկական սպասվող ներխուժումը կանխելու նպատակով Աթենքի ժողովրդական ժողովը որոշում կայացրեց երկրի անառիկությունը պահել նավատորմի ընդլայնման միջոցով։

Մ.թ.ա. 480 թվականին Դարեհին հաջորդած Քսերքսեսը պարսկական զորքերի գլուխն անցած Փոքր Ասիայից երկրորդ անգամ ներխուժեց Հունաստան։ Սպարտացիները ամրացան Թերմոպիլեի կիրճում և փակեցին պարսիկների մուտքը դեպի Միջին Հունաստան։ Սպարտային ծովից պաշտպանում էին Աթենքի ռազմանավերը, որոն հրետակոծում էին պարսկական հեծելազորին։ Երկրորդ ներխուժման ընթացքում պարսիկները գրավում և հրկիզում են Աթենքը և ավերում Ակրոպոլիսի սրբավայրերը։

Քսերքսեսը պարսից նավատորմին ուղղորդեց դեպի Սալամին կղզի, որտեղ տեղափոխվել էին հույն բնակչությունը։ Աթենական նավատորմը ջախջախեց Պարսից նավատորմին և Քսերքսեսը ստիպված լքեց Հունաստանը։ մ.թ.ա. 449 թվականին հույն-պարսկական պատերազմները ավարտվեցին։

Արվեստ

Հասարակական կառույցներ

Ապոլլոնի արձանը, Պիո-Կլեմենտինո թանգարան, Վատիկան

Արխաիկ դարաշրջանը Հին Հունաստանում (մ.թ.ա. 8-6-րդ դարեր) բնորոշվում է պոլիսների կազմավորմամբ և քաղաքների ստեղծումով։ Քաղաքաշինական կառուցվածքի հիմնական տարրերն էին սրբավայրը և առևտրա-հասարակական կենտրոնները, որոնց շուրջը տեղավորվում էին բնակելի թաղամասերը։

Քաղաքների և սրբավայրերի կառուցապատման մեջ առաջնակարգ տեղ էին գրավում տաճարները («աստվածների բնակարանը»՝ ներսում կանգնեցված արձանով), որոնք սկզբում կառուցվել են փայտից, սկսած մ.թ.ա. 6-րդ դարից՝ կրաքարից, իսկ նույն դարի կեսից՝ ավելի հաճախ՝ մարմարից։

Կառուցվող տաճարների տիպերից գերակշռողը՝ պերիպտերոսը, երկարատև զարգացման շնորհիվ առաջացել է մեգարոն հնագույն բնակարանի ձևից՝ սկզբում որպեսի «որմնաելուստավոր» տաճարի տիպ, այնուհետև վերածվել պրոստիլոսի և ամֆիպրոստիլոսի։

Տաճարների հետ մեկտեղ ստեղծվում էին հասարակական կառույցներ՝ բուլևտերիոններ, ստոաներ, լեսխաներ, թատրոններ, ստադիոններ (մարզադպրոցներ, դպրոցներ), գիմնազիոններ և այլն։

Քարի կիրառմանը անցնելու հետ օրդերների հիմնական տիպերի կազմավորումը նպաստեց հստակ ճարտարապետական կերպարի և մարդու համամասնություններին ներդաշնակ ճարտարապետական մասշտաբների ստեղծմանը։

Դորիական օրդերով են կառուցված Հերա աստվածուհու (Օլիմպոս, մ.թ.ա. 8-րդ դարի վերջին տարիներ կամ 6-րդ դարի սկիզբ), Ապոլլոնի (Կորնթոս, մ.թ.ա. մոտ 550 թվական), Արտեմիսի (Կերկիրա կղզի, մ.թ.ա. 6-րդ դարի սկիզբ), Հերա I-ի (այսպես կոչված «Բազիլիկե», Պոսեյդոնիա, մ.թ.ա. 6-րդ դարի կես), «Դեմետրայի» (Պոսեյդոնիա, մ.թ.ա., 6-րդ դարի 2-րդ կես)։ Արխաիկ ժամանակաշրջանի դորիական տաճարների խստաշունչ կերպարները համահնչուն են հունական պոլիսների ներքին, հասարակական լարված պայքարով բնորոշվող ժամանակաշրջանին։

Հոնիական օրդերը, որին մոտ է Իլիականը, մ.թ.ա. 6-րդ դարում ստեղծվել է Փոքր Ասիայի հունական քաղաքներում։ Հոնիական օրդերը իր նրբաճաշակ խոյակով, սլացիկ համամասնություններով տարբերվում է դորիականից։ Այն կիրառվել է հսկայական և բազմասյուն դիպտերոսներում (Արտեմիսի և Հերայի տաճարները, երկուսն էլ՝ մ.թ.ա. 6-րդ դարի կես) և որոշ փոփոխություններով։

Սափորանկարչություն

Անդոկիդես

Քարարձանները մարմնավորել են մարտնչող աստվածներին և հերոսներին (Թեսևս, Հերակլես, Պերսևս)։ Պերսևսի և Հերակլեսի կերպարները ներդաշնակորեն համադրվել են արխաիկ տաճարների ճարտարապետական ձևերին։ Հոնիական տաճարների ֆրիզների չընդհատվող քանդակաշարերն առանձնանում են դինամիկայով և բարդ կոմպոզիցիաներով։ Վաղ շրջանի ֆրիզների միմյանց սակավ կապված քանդակապատկերները հետագայում փոխարինվել են ներդաշնակ կոմպոզիցիաներով։ Սկզբնական շրջանում արխաիկայի քանդակագործության մեջ ստեղծվել են «Թեբեի Ապոլլոնը» տիպի բրոնզյա ոչ մեծ արձանիկներ, իսկ հետագայում մերկ աղաների և երկարազգեստ աղջիկների (կորա) տիպի կերտվածքներ, որոնց մեջ առավել կատարյալները հասուն և ուշ արխաիկայի ատտիկյան ստեղծագործություններ են։

Կուրոսներում պարզամտորեն և ամբողջական կերպով արտացոլել են մարդու ֆիզիկական կատարելության մասին արխաիկայի գեղագիտական պատկերացումները, քաղաք-պետության պաշտպանի քաջարի կերպարը, ինչպես նաև հույների սիրելի Ապոլլոն աստծո կատարելությունն ու հզորությունը։ Անշարժ մարմնաձևերին («Դելոսյան Արտեմիս», մ.թ.ա. 7-րդ դարի կես) հաղորդվել են շարժման պայմանական նախանշաններ («Դելոսյան Նիկե», մ.թ.ա. 6-րդ դարի վրա գրվում է Արքերմոսին)։ Չնայած քանդակագործները դիմախաղը (այսպես կոչված արխաիկ ժպիտ) որպես արտահայտչամիջոց սակավ են կիրառել, այնուամենայնիվ ծավալաձևերի կերպավորման, զգեստների հյութեղ մոդելավորման շնորհիվ հասել են կերպարի հուզական արտահայտչականության։ Արխաիկ քանդակագործության մեջ ի հայտ են եկել տեղական տարբերակներ, հոնիական արձանները քնարական են, հայեցողական, դորիականը՝ խստաշունչ։

Այս շրջանում վերջնականապես ձևավորվել են հին հունական սափորների տարատեսակները (ամֆորա, կրատեր, կիլիկ, հիդրիա և այլն)։ Մ.թ.ա. 7-րդ դարի սափորանկարիչները ստեղծել են այսպես կոչված գորգային կոմպոզիցիաներ, ուր երկրաչափական ոճի գծերը և պայմանական զարդաձևերը փոխարկվել են ճկուն ուրվագծերով և ճոխ բուսամոտիվներով։ Մ.թ.ա. 7-րդ դարի վերջին նախ Կորնթոսի, ապա և Աթենքի սափորանկարչությունում արմատավորվում է սևափայլ ոճը, որի առաջատար վարպետներն էին Քքսեկիասը և Ամասիսը։ Սևափայլ սափորանկարչությունից կարմրափայլին անցնելը (մոտ 530 թվական) կապված է Անդոքիդեսի անվան հետ։

Գրականություն

• Անդրեև, Յուրի Վիկտորովիչ Գոմերովսկի. Հունաստանի սոցիալ-տնտեսական և քաղաքական զարգացման միտումները մ.թ.ա. 11-8-րդ դարերում, 2004, էջ 496 - ISBN 5-98187-029-X.
• Զալյուբովինա Գ. Տ. Արխաիկ Հունաստան. Աշխարհայացքներ և գաղափարախոսություններ. - 1992. - 92 էջ - ISBN 5-7042-0793-6.
• Հին աշխարհի քեմբրիջյան պատմություն. «հունական աշխարհի ընդլայնումը», մ.թ.ա. 8-6-րդ դարեր, 2007, 653 էջ, ISBN 978-5-86218-467-9
• Լապտևա Մ. Յ. Հին հունական ավանդազրույցներ։ Հոնիա, 11-6 դդ. մ.թ.ա. - СПб., 2009. - 512 с. - ISBN 978-5-93762-061-3.
• Ֆրոլով Ե. Դ. Հունական պոլիսների ծնունդը. - СПб., 2004. - 272 էջ. - ISBN 5-288-03520-2.
• Շիշովա Ի. Ա. Հունաստանի վաղ օրենսդրությունը և ստրկատիրության հաստատումը. - հատոր, 1991. - 224 էջ - ISBN 5-02-027289-2.
• Յայլենկո Վ. Պ. Արխաիկ Հունաստան և Միջին Արևելք. - 1990. - 272 էջ. - ISBN 5-02-016456-9.
• Ջորջ Գրոթե, Մ. Միտչել, Մաքս Քերի, Պաուլ Քարթլիջ, Հունաստանի պատմություն, Մանրամասներ, 2001. ISBN 0-415-22369-5

Արտաքին հղումներ

• Հին Հունաստանի արխաիկ դարաշրջանի սոցիալ-տնտեսական և մշակութա-քաղաքական կյանք — Հունական աշխարհի հիմնադրումը
• Հունական արվեստի արխաիկ դարաշրջան Կոլումբիա հանրագիտարան
• Հին Հունաստանի Արխաիկ դարաշրջան — Ռիչարդ Հունքերու

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Արխաիկ Հունաստան կատեգորիայում։

Հունաստան   Եվրոպա   Պատմություն