11-րդ խմբի տարրեր

Խումբ →	11
↓ Պարբերություն
4	29 Պղինձ Cu 63,546 3d104s1
5	47 Արծաթ Ag 107,868 4d105s1
6	79 Ոսկի Au 196,967 4f145d106s1
7	111 Ռենտգենիում Rg (280) 5f146d107s1

Պղնձի ենթախումբը պարբերական աղյուսակի 11-րդ խմբի քիմիական տարրերն է (ըստ հնացած դասակարգման՝ I խմբի երկրորդական ենթախմբի տարրեր)։

Խումբը ներառում է անցումային մետաղներ, որոնցից ավանդաբար պատրաստվում են մետաղադրամներ՝ պղինձ Cu, արծաթ Ag և ոսկի Au։ Ելնելով էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիայի կառուցվածքից՝ Rg ռենտգենիումը նույնպես պատկանում Է նույն խմբին, սակայն այն չի մտնում «մետաղադրամների խմբի մեջ» (սա կարճատև տրանսակտինիդ է՝ 26 վայրկյան կիսամյակով)։ Մետաղադրամների մետաղներ անվանումը պաշտոնապես չի տարածվում 11 խմբի տարրերի վրա, քանի որ մետաղադրամներ պատրաստելու համար օգտագործվում են նաև այլ մետաղներ, ինչպիսիք են ալյումինը, կապարը, նիկելը, չժանգոտվող պողպատը և ցինկը։

Պատմություն և մշակութային նշանակություն

Այս խմբի բոլոր տարրերը, բացի ռենտգենիումից, մարդկությանը հայտնի են եղել հնագույն ժամանակներից, քանի որ դրանք բոլորն էլ բնության մեջ հանդիպում են մետաղական տեսքով, և դրանց արտադրությունը չի պահանջում բարդ մետալուրգիական գործընթացներ։

Երկաթի հետ մեկտեղ այս տարրերը նշանակալի դեր են խաղացել քաղաքակրթության ձևավորման գործում, և մարդկության զարգացման ժամանակաշրջաններն անվանվել են որոշ տարրերի անուններից՝ և՛ իրական «Պղնձի դար» , և՛ հորինված «Ոսկե դար»։ Կարող եք նաև հիշել «Երկաթի դար», «Բրոնզի դար» և «Արծաթե դար»։ Ամենայն հավանականությամբ, պղինձը, արծաթը և ոսկին մարդկության կողմից հայտնաբերված առաջին տարրերն են, քանի որ դրանք բնության մեջ հանդիպում են իրենց հայրենի վիճակում։ Մրցումներում մրցանակային տեղեր զբաղեցնող մարզիկները ստանում են ոսկե, արծաթե և բրոնզե մեդալներ։

Հատկություններ

Ենթախմբի բոլոր տարրերը համեմատաբար քիմիապես իներտ մետաղներ են։ Հատկանշական են նաև բարձր խտության արժեքները, բայց համեմատաբար ցածր հալման և եռման կետերը, բարձր ջերմային և էլեկտրական հաղորդունակությունը։

Պղնձի ենթախմբի մետաղների հատկությունները

Ատոմային համարը	Անուն, ն՛ան	Էլեկտրոնային կոնֆիգուրացիա	Օքսիդացման աստիճան	p, գ/սմ³	tհալման, °C	tեռ, °C
29	Պղինձ Cu	[Ar] 3d104s1	0, +1, +2	8,96	1083	2543
47	Արծաթ Ag	[Kr] 4d105s1	0, +1, +2	10,5	960,8	2167
79	Ոսկի Au	[Xe] 4f145d106s1	0, +1, +3	19,3	1063,4	2880

Ենթախմբի տարրերի առանձնահատկությունը լցված նախաարտաքին $(n-1)d$ ենթամակարդակի տարրերի առկայությունն է, որը ձեռք է բերվել ns ենթամակարդակից էլեկտրոնի ցատկման միջոցով։ Այս երևույթի պատճառը լիովին լցված d-ենթամակարդակի բարձր կայունությունն է։ Այս հատկանիշը որոշում է պարզ նյութերի քիմիական իներցիան, այդ իսկ պատճառով ոսկին և արծաթը կոչվում են ազնիվ մետաղներ։

Կիրառություն

Այս մետաղները, հատկապես արծաթը, ունեն անսովոր հատկություններ, որոնք նրանց կարևորեն դարձնում արդյունաբերական կիրառությունների համար, բացի դրամական և դեկորատիվ արժեք ունենալուց։ Նրանք էլեկտրաէներգիայի հիանալի հաղորդիչներ են, լավագույնը բոլոր մետաղներից։ Արծաթը նաև լավագույն լույսը անդրադարձնող տարրն է և լավագույն ջերմահաղորդիչը, ինչպես նաև ունի այնպիսի յուրահատուկ հատկություն, ինչպիսին է սևացումը, որի մակերեսին մուգ շերտ է ձևավորվում, մինչդեռ դրա էլեկտրական հաղորդունակությունը չի վատանում։

Պղինձը լայնորեն օգտագործվում է սխեմաների ճարտարագիտության մեջ էլեկտրական միացումների համար։ Երբեմն, հատկապես ճշգրիտ սարքավորումներում, էլեկտրական կոնտակտները պատրաստված են ոսկուց՝ բարձր կոռոզիոն դիմադրության պատճառով։ Արծաթը լայնորեն օգտագործվում է նաև կարևոր դեպքերում էլեկտրական կոնտակտներ պատրաստելու համար։ Այն նաև օգտագործվում է լուսանկարչության մեջ (քանի որ լույսի ազդեցության տակ արծաթի հալոգենիդներից դուրս է գալիս մետաղական արծաթը), գյուղատնտեսության, բժշկության և գիտական հետազոտությունների մեջ։

Ոսկին, արծաթը և պղինձը բավականին փափուկ մետաղներ են, ուստի, երբ ամեն օր օգտագործվում են որպես մետաղադրամներ, դրանք արագ փչանում են, իսկ թանկարժեք մետաղները օգտագործման ընթացքում հեշտությամբ քայքայվում են։ Դրամագիտական ֆունկցիաների համար այդ մետաղները պետք է համաձուլվեն այլ մետաղներով՝ դրանց մաշվածության դիմադրությունը բարձրացնելու համար։

Ոսկե մետաղադրամներ՝ ոսկե մետաղադրամները սովորաբար պատրաստվում են համաձուլվածքից 90% ոսկով (օրինակ՝ ԱՄՆ մետաղադրամները մինչև 1933 թվականը) կամ 22 կարատ մաքրությամբ (92% ոսկի, ինչպիսիք են ժամանակակից կոլեկցիոն մետաղադրամները և կրյուգերանդը), մնացածը պղինձ և արծաթ։ Ոսկե մետաղադրամների կան տեսակներ որոնք պարունակում են մինչև 99,999% ոսկի (օրինակ՝ կանադական «Maple Leaf» շարքի մետաղադրամներում)։

Արծաթե մետաղադրամներ՝ արծաթե մետաղադրամները սովորաբար պարունակում են 90% արծաթ (օրինակ՝ ԱՄՆ մետաղադրամները հատվել են մինչև 1965 թվականը, որոնք տարածված էին շատ երկրներում), կամ, ինչպես ստերլինգում, 92,5% արծաթ՝ Բրիտանական Համագործակցության մետաղադրամների դեպքում, հատվել է մինչև 1967 թվականը, ինչպես նաև այլ արծաթե մետաղադրամներ,մնացածը պղինձ է։

Պղնձե մետաղադրամներ պղնձե մետաղադրամները հաճախ ունեն շատ բարձր մաքրություն մոտ 97% և սովորաբար պատված են փոքր քանակությամբ ցինկով և անագով։

Գնաճը հանգեցրել է մետաղադրամների անվանական արժեքի նվազմանը, դրանք այլևս այն արժույթը չեն, ինչ եղել են պատմականորեն։ Սա հանգեցրեց նրան, որ պղնձի ժամանակակից մետաղադրամները սկսեցին պատրաստվել այլ գունավոր մետաղների ավելացմամբ՝ մելքիոր (պղինձ և նիկել 80։20 հարաբերակցությամբ, սև), նիկել և արույր (պղինձ, նիկել և ցինկ 75։5։20 հարաբերակցությամբ, ոսկեգույն), մանգան արույր (պղինձ, ցինկ, մանգան և նիկել), բրոնզ։

• Պղնձի ենթախմբի մետաղներ
• 
  Պղնձի բյուրեղներ
• 
  Արծաթի բյուրեղներ
• 
  Ոսկե բյուրեղներ