Bulgaria
| Bulgaria | ||
| Република България Republika Balgariya | ||
|
| |
| Standardo di Bulgaria | Blazono di Bulgaria | |
| Nacionala himno: | ||
| Mila Rodino | ||
| ||
Urbi:
| ||
| Chefurbo: | Sofiya | |
| · Habitanti: | 1 282 171 (2024) | |
| Precipua urbo: | Sofiya | |
Lingui:
| ||
| Oficala lingui: | Bulgara | |
| Tipo: | Republiko | |
| · Prezidanto: | Rumen Radev | |
| · Chefministro: | Dimitar Glavchev | |
Surfaco: (105ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 110 993,6 km² | |
| · Aquo: | 2,16 % | |
Habitanti: (107ma maxim granda)
| ||
| · Totala: | 6 873 253[1] (2022) | |
| · Denseso di habitantaro: | 63,35 hab./km² | |
Plusa informi:
| ||
| Valuto: | Lev | |
| Veho-latero: | dextre | |
| ISO: | BG
| |
BGR
| ||
100
| ||
| Reto-domeno: | .bg, .бг* | |
| Precipua religio: | kristanismo | |
Bulgaria esas lando jacanta an sud-estal Europa. Ol havas kom vicini Rumania norde, Serbia e Norda Makedonia weste, e Grekia e Turkia sude. Este jacas Nigra maro.
Bazala fakti pri Bulgaria.
Historio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Historio di Bulgaria |
En la teritorio di nuna Bulgaria trovesis restaji da homi de Paleolitiko, exemple animala osti kun signi skultita. La "kulturo Vinča" o Vincha esis la maxim anciena konocita qua existis en Europa, e habitis la regiono cirkume 5 mil o 6 mil yari ante Kristo.
Trakiani, un ek l'ancestri di la nuna Bulgari, habitis urbeti separita l'una di l'altra til ke lora rejulo Teres la 1ma unionis li cirkume 500 aK. Li submisesis da Alexandros la Magna, e cirkume la yaro 15, la regiono divenis provinco di Romana imperio.[2] Slavi establisis su en la regiono dum la 6ma yarcento, ed asimilis Trakiani. Cirkume la 9ma yarcento la mixo inter Slavi e Bulgari kompleteskis.
En 680 o 681, lora rejulo Asparukh establisis l'Unesma Bulgara imperio. Lua sucedinti plufortigis l'imperio: rejulo Tervel vinkis Araba armeo kun 22.000 soldati en 717. Rejulo Boris la 1ma adoptis ortodoxa kristanismo kom religio en 864 ed introduktis kirila alfabeto. L'Anciena Bulgara linguo divenis lingua franca en estal Europa.
En 1014 Bizancan imperiestro Basil la 2ma vinkis Bulgari en la batalio di Kleidion. En 1018, Bulgaria komplete enkorpigesis dal Bizancana imperio.
En 1185, Ivan Asen la 1ma e Petar la 4ma organizis revolto kontre Bizancani, e kreis la Duesma Bulgara imperio, qua duris til 1393, kande Otomani kaptis lua chef-urbo, Tarnovo. En 1396 Otomani vinkis Bulgari ed okupis komplete lua teritorio.
Dum yarcenti eventis revolti kontre Otoman okupeso, exemple en 1598, 1686 e 1689. Dum la 19ma yarcento, kom rezulto de la Rusa-Turka milito (1877-1878) e pose de la kontrato di Santa Stefan, establisesis autonoma princio en Bulgaria. La princio di Bulgaria nedependanteskis de Otoman imperio ye la 22ma di septembro 1908.
Dum l'Unesma Balkana milito Bulgaria luktis kontre Otoman Imperio kun la helpo di Grekia, Serbia e Montenegro, ma dum la Duesma Balkana Milito ol luktis kune l'Otomani, e subisis ataki de lua ex-helpinti. Dum l'unesma mondomilito Bulgaria decidis luktar kune la Centrala potenti, ed itere vinkesis e perdis teritorii. Entote 87.500 Bulgara soldati mortis dum la milito. Plua kam 230.000 personi enmigris vers Bulgaria kom rezulto de la militi,[3] e kreis plusa problemi por l'ekonomio di la lando.
La sociala e politikala konflikti duris pos la militi, e stimulis lora caro Boris la 3ma implantacar autoritatoza rejimo. En 1940 Nacional-Socialista Germania ed Italia koaktis Rumania cedar la sudo di Dobrudja a Bulgaria. La lando divenis bazo por naziista operaci en Balkani kontre Sovietia.[2] Kambie, Germania permisis Bulgaria okupar granda parto di Makedonia de Yugoslavia e de Grekia.[2] Bulgaria deklaris milito kontre Usa e Sovietia en 1941. Lora rejulo Boris la 3ma mortis mistikale en 1943, e lua 6-yar evinta filiulo Simeon divenis Simeon la 2ma di Bulgaria.
Ye la 5ma di septembro 1944 Sovietia deklaris milito kontre Bulgaria, e vinkis ol ye la 10ma di septembro sam yaro. La komunista rejimo komencis kande la monarkio abolisesis e la republiko instalesis, pos elekto en septembro 1944.[2] Ye la 15ma di septembro 1946 instalesis komunista diktatoreso e, gradope, komunisti simpatiinda a Sovietia remplasis nacionalisti en la guvernerio. En 1950 Vulko Chervenkov, simpatiinda a Iosif Stalin, divenis chefministro.[2]
De 1946 til 1990 Bulgaria esis socialista stato. En julio 1990 eventis unesma libera elekti pos la fino di komunista rejimo. La partiso Socialista, qua sucedis la partiso komunista, ganis la povo. En julio 1991 la lando adoptis lua nuna konstituco qua institucis l'ofico di chefministro.
En 2004 la lando divenis membro di NATO, ed en 2007 ol divenis membro dil Europana Uniono.
Politiko
[redaktar | redaktar fonto]
| Precipua artiklo: Listo pri prezidanti di Bulgaria |
Bulgaria esas parlamentala republiko. La chefo di stato esas la prezidanto, qua elektesas dal populo por kin-yara periodo. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua ordinare reprezentas la partiso qua havas la majoritato de la membri dil parlamento.
La parlamento (Narodno Sabranie, Народно събрание) establisesis en 1879. Ol konsistas ek unika chambro kun 240 membri, qui elektesas dal populo por 4-yara periodo.
La judiciala povo konsistas ek regionala korti, distriktala korti ed apelo-korti, e la Supra korto. Anke existas militala korti, la Supra Administrala Korto e la Supra Konstitucala Korto, qua analizas kad ula lego konfliktas o ne kun la konstituco e, se to eventas, deklaras ol kom kontrekonstituca. La nuna konstituco di Bulgaria adoptesis ye la 12ma di julio 1991.
Geografio
[redaktar | redaktar fonto]
Cirkume 30% de Bulgariana teritorio esas plana, dum ke alta planaji e kolini esas 41% de lua teritorio.[4] Bulgaria havas importanta jaceyi di bauxito, kupro, zinko, bismuto e mangano.
Danubio esas la precipua fluvio di la lando. L'altra fluvii ordinare esas kurta - la maxim longa esas Iskar, kun 368 km. Lua maxim alta monto esas Musala, kun 2 925 metri di altitudo. Bulgaria havas du montari: en la centro di la lando jacas Balkani, ed en la sudo, Rodopi.
La dominacanta klimato esas oceanala, kun kolda vintri e varma someri. La mezavalora temperaturo di la lando esas 10,6°C, e varias de -2,9°C en la maxim alta monto di la lando, Musala, til 13,9°C che l'urbeto Sandanski, an la valo Struma. La maxim alta temperaturo de la historio di Bulgaria, 45,2 °C, mezuresis en 1916 che l'urbo Sadovo, dum ke la minima mezuresis en 1947 che Tran: -38,3 °C. Balkani modifikas la klimato norde de la lando, qua esas plu kolda kam lua sudo.
Ekonomio
[redaktar | redaktar fonto]| Precipua artiklo: Ekonomio di Bulgaria |
Bulgaria havas ekonomio di libera merkato kun importanta industrii, importanta privata sektoro, e kelka strategiala kompanii kontrolata dal stato. L'ekonomio di la lando kreskis rapide dum recenta yari, malgre ke ol havas un ek la min granda TNP per persono de l'Europana Uniono.
Demografio
[redaktar | redaktar fonto]
Ante 1946, granda parto di Bulgariara habitantaro habitis povra rurala zoni. Pos ke komunisti asumis la povo, li expansis l'industrio, e konseque granda parto de la habitantaro transferis su al urbi.[2] Nun, 72,5% ek la habitantaro rezidas en urbi.[5]
Segun statistiki de The World Factbook por 2022, Bulgaria havis 6 873 253 habitanti. Segun la demografiala kontado di 2011, la maxim multa (76,9%) esas Bulgari. Turki esas 8%, Romani (Cigani) esas 4,4%, Rusi, Armeniani ed altra etnii esas 0,7%. Ne konocesas l'etnio di 10% de la habitantaro.[1] Cirkume 76,4% de la habitantaro rezidas en urbi.[1] De la yari 1990 til nun la habitantaro diminutabas durante, e la lando konfrontas demografiala krizo.[6] La fertileso-procento totala esas 1,56 filii po muliero, min kam la remplasigo-procento, quo esas 2,1 filiulo po muliero en fertila evo.
L'oficala linguo di la lando esas Bulgara, oficala e parolata da 76,8% de la habitantaro. La Turka parolesas da 8,2%, Romani parolesas da 3,8%, altra lingui parolesas da 0,7%, e ne konocesas la linguo parolata da 10,5% de la habitantaro en 2011.[1]
Segun la sama statistiki, la maxim praktikata religio en Bulgaria esas Ortodoxa kristanismo, por 59,4% de la habitantaro. Mohamedani esas 7,8%, altri (inkluzite katoliki, Protestanti, Armeniana kristani e Judi) esas 1,7%. Ne existas informo pri religio por 27,4% de la habitantaro, e 3,7% praktikas nula religio.[1] Existas 150 000 til 200 000 Mohamedana Bulgari en Bulgaria.
Segun statistiki de 2015, 98,4% de la habitantaro evanta 15 yari o pluse savas lektar e skribar.[1]
| La 10 maxim granda urbi di Bulgaria (2011) |
|---|
| Imaji | Rango | Nomo | Habitantaro |
|---|---|---|---|
 Sofiya Plovdiv | |||
| 1ma | Sofiya | 1 204 685 | |
| 2ma | Plovdiv | 338 153 | |
| 3ma | Varna | 334 870 | |
| 4ma | Burgas | 200 271 | |
| 5ma | Ruse | 149 642 | |
| 6ma | Stara Zagora | 138 272 | |
| 7ma | Pleven | 106 954 | |
| 8ma | Sliven | 91 620 | |
| 9ma | Dobrich | 91 030 | |
| 10ma | Shumen | 80 855 | |
| Fonto: [7] | |||
Kulturo
[redaktar | redaktar fonto]
La kulturo di Bulgaria mixas influi Trakiana, Greka (antiqua), Kelta, Romana, Vizigota, Ostrogota, Slava, Vikinga e Bulgara. La pazi de lua folklorala dansi esas komplexa ed ordinare dansesas per cirklara o lineara formacuri, ma kelka dansi exekutesas da singla dansero o pari di danseri.
Bulgariana literaturo komencis en 9ma yarcento dum l'Unesma Bulgara imperio, pos la kreo di kirila alfabeto. Exemplo pri moderna Bulgariana skriptisti esas la poeto Peyo Yavorov (1878 til 1914), Geo Milev, Dimcho Debelyanov, Dimitar Dimov ed Elias Canetti, qua ganis Nobel-premio en literaturo en 1981.[8]
Folklorala muziko varias segun la regiono di la lando, ed inspiris moderna muzikisti, exemple George Harrison e Kate Bush. Kantado developesis dum Mezepoko kun Bizancan influo. Yoan Kukuzel (c. 1280 til 1360) skribis kelk ek l'unesma muziki en la Bulgara.[9] La moderna klasika muziko komencis kun Emanuil Manolov, qua kompozis l'unesma opero en Bulgara, en 1890. Pancho Vladigerov e Petko Staynov pose kompozis simfonii, baleti ed operi, e la kantisti Ghena Dimitrova, Boris Christoff, Ljuba Welitsch e Nicolai Ghiaurov divenis mondale famoza.[10][11][12][13]
Pri moderna muziko, la jenri pop, chalga (pop-folk) e la mixo chalga-folk divenis populara en la lando. Kelk artisti de ta jenri obtenis granda suceso lokale o mem internacione, exemple Galena, Anelia, Malina Stancheva, Teodora Andreeva (artala nomo Andrea), Kamelia Veskova, Mihaela Fileva edc.
Sporto
[redaktar | redaktar fonto]
Bulgaria aparis unesmafoye dum la moderna Olimpiala Ludi en 1896, kande la gimnastikisto Charles Champaud konkursis por la lando. Til nun, Bulgarian atleti ganis 52 ora, 89 arjenta e 83 bronza medalii Olimpiala. Halterlevo esas importanta Olimpiala sporto en la lando, ed anke Greka-Romana luktado, boxo, gimnastiko, volebalo e teniso. Grigor Dimitrov divenis l'unesma Bulgara tenisisto inter la Top 3 de la mondo.
Futbalo esas la maxim populara sporto en Bulgaria. La maxim konocata Bulgara futbalisto esas Hristo Stoichkov.
Referi
[redaktar | redaktar fonto]- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Bulgaria - The World Factbook - URL vidita ye 22ma di mayo 2022. Idiomo: Angla.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Enciclopédia Delta Universal - Vol. 3. Editora Delta S.A. Rio de Janeiro, Brasil. Pag. 1529 til 1534
- ↑ External Migration in Bulgaria - Publikigita da South-East Europe Review. Dato di publikigo: oktobro 1999. Pag.: 124 URL vidita ye 8ma di mayo 2013.
- ↑ Topography Library of Congress
- ↑ Kontado 2011
- ↑ UN:Bulgaria faces demographic crisis over aging population Novinite.com
- ↑ Bulgarian National Statistical Institute - POPULATION BY TOWNS AND SEX AS OF 31.12.2010 - Autoro: Nacionala Institucuro pri Statistiko di Bulgaria. URL vidita ye 16ma di aprilo 2019.
- ↑ Lorenz, Dagmar C.G.:Elias Canetti Publikigita da Literary Encyclopedia. Dato di publikigo: 17ma di aprilo 2004.
- ↑ Lang, David Marshall:The Bulgarians: From Pagan Times to the Ottoman Conquest. Publikigita da Westview Press. Dato di publikigo: 1976. Pagino/pagini: 145.
Segun on povas lektar en la texto: John Kukuzel, the eminent Bulgarian/born reformer of Byzantine music. - ↑ Obituary: Ghena Dimitrova - Dato di publikigo: 13ma di junio 2005. URL vidita ye 20ma di decembro 2011.
- ↑ Obituary: Boris Christoff - Dato di publikigo: 29ma di junio 1993. URL vidita ye 20ma di decembro 2011.
- ↑ Obituary: Ljuba Welitsch - Dato di publikigo: 9ma di septembro 1996. URL vidita ye 4ma di oktobro 2018.
- ↑ Boris Christoff, Bass, Dies at 79; Esteemed for His Boris Godunov - Publikigita da The New York Times. Dato di publikigo: 29ma di junio 1993. URL vidita ye 20ma di decembro 2011.
Extera ligili
[redaktar | redaktar fonto]
|
| |
| Membrostati: | Austria – Belgia – Bulgaria – Chekia – Chipro – Dania – Estonia – Finlando – Francia – Germania – Grekia – Hispania – Hungaria – Irlando – Italia – Kroatia - Latvia – Lituania – Luxemburgia – Malta – Nederlando – Polonia – Portugal – Rumania – Slovakia – Slovenia – Suedia | |
| Negocianta stati: | Islando - Montenegro – Norda Makedonia – Serbia – Turkia | |
| Peticionanta stati: | Albania | |
| Potenciala kandidati: | Bosnia e Herzegovina - Kosovo | |
|
|
| Albania | Andora | Austria | Belgia | Bielorusia | Bosnia e Herzegovina | Bulgaria | Chekia | Dania | Estonia | Finlando | Francia | Germania | Grekia | Gruzia | Hispania | Hungaria | Islando | Italia | Kroatia | Latvia | Liechtenstein | Lituania | Luxemburgia | Malta | Moldova | Monako | Montenegro | Nederlando | Norda Makedonia | Norvegia | Polonia | Portugal | Republiko Irlando | Rumania | Rusia | San-Marino | Serbia | Slovakia | Slovenia | Suedia | Suisia | Ukraina | Unionita Rejio | Vatikano | |
| Nesuverena teritorii: Alando | Faero | Gibraltar | Guernsey | Jersey | Insulo Man | Svalbard e Jan Mayen | |